азастанны сырты саяси атынастар саласындаы басымдытары. азастанны сырты саясатыны алыптасуы.

азастанны сырты саясатында ерек­ше геосаяси маызы бар таы бір мемлекет – ытай Халы Республикасы. Бл елдер арасындаы орта шекараны зындыы 1700 шаырым, рі тарихи кршілер. Екі ел де демократиялы модер­низация мен нары экономикасын жасап, дамуа лшына кірісті. Сондытан, екі ел шін де бейбітшілік, зара татулы пен экономикалы-сауда ріптестігін дамы­ту пайдалы. ытай зіні батыс ірі Шыжа йыр автономиялы ауданына азастандаы саяси тратылыты дрыс ыпал етуін алайды. Шыыс Тр­кіс­тан ірін амтитын йырстан мемлекетін руды жоспарлайтын йыр сепаратистеріні масатына азастан да тбегейлі арсы.
Кеес Одаы ыдырааннан кейін ытай бірден-бір уатты социалистік мемлекет болып алды. ытайды масаты лемдік саясатты негізгі ба­ыт­тары тгел дерлік амтыан АШ ба­сымдылыын азайту. Сондытан ХР Орталы Азия мемлекеттерімен жан-жаты арым-атынастарды ныайта отырып, бл айматаы АШ ыпалыны аз болуына мдделі. ХР осы масатта азастан туелсіздігін тез арада таныан мемлекеттер атарында, ытай лемдік озы лгілерді зіне тез абылдау арылы елдегі демографиялы сімнен туындайтын азы-тлік, ттыныс пен трын й мселелерін шешуге мтылуда. Экономикалы суіні зор арыны ытайдан дайы шикізат, мнай-газ німдерін, рылыс материалдарын іздеуді талап етеді. Осы ретте ресурстара аса бай крші мемлекеттер Ресей мен азастан ытайды ерекше назарында. ХР Ресей Федерациясымен тыыз ынтыматастыа баруы онымен бірігіп, АШ-ты лемдік гегомондыына тосауыл ою ниетіне де байланысты. Ал, азастанмен ытай «шыжа мселесіне» атысты ынтыматасуды кздейді. Сонымен атар, ытай азастанды Батыс Еуропаа тікелей ашылатын транзит ретінде де ажетсінді. Ал, азастана лы кршімен татулы жне оны 1,5 млрд-ты нары уаты ажет болды.
ытайды, сз жо, азастанны энергетикалы орлары ызытырады. Ол Каспий теізіндегі мнай орларын игеруге мдделі. Осы мдделікті ара­сында заманауи алып рылыстар Атасу-Алашакй мнай быры, Батыс Еуропа – Батыс ытай (зындыы 8,4 мы шаырым) автомагистралі мірге келді. Бл автомагистралды 2,3 мы шаырыма жуыы азастанны 5 облысын басып теді. 2010 жылы ытайды мнай ком­панияларыны азастанны Батыс іріндегі мнайды ндірудегі лес сал­маы 23 пайызды рады. ытай ком­панияларыны азастан мнайыны 1/3 жуыын иеленуі екі ел арасындаы экономикалы-сауда байланыстарын одан сайын ныайта тсті. ытайды мнайа зрулігі скен сайын, оны аз­астана деген ызыушылыы арта тсуде.
Екі ел арасындаы байланыстарды белсенділігін 20 жыл ішінде азастан Президенті Н. . Назарбаевты ытайа 11 рет, ал ытай басшылары Цзян- Цимин мен Ху Цзин Таоны азастана 7 рет ресми сапарларымен келгендігі длел­дейді. ытай Орталы Азия ау­маын­даы з ыпалын арттыруды кш крсету немесе скери уатпен ор­ы­ту саясаты арылы емес, ркениетті ел­дерге тн инвестициялар ю, сауда клемін арттыру, апарат пен технология алмасу, экономикалы ынтыматасуды жаа жолдарын игеру саясаты арылы іске асырамыз деп жариялауда. ытай азастанны шекаралы бірттастыы мен мемлекеттілігіне ол спайтындыын млімдеді. азіргі ытай «ХХІ асырды геосаяси згерістеріне тн баыт-ба­дар сынатын мемлекетпіз, бізге агрес­сия, экспанция былыстары жат» деген ранмен рекет етуде. ытай зі асырлар бойы станып келе жатан кр­ші кішкентай мемлекеттерді жту саясатынан бас тартандай сыай таны­туда. ытай «айдаары» жалынымен ешкімді шарпымайтын бейбіт айдаара айналандай. Оны айаы ытай басшы­лыыны азастана кршілес аймата орналасан Лобнор ядролы сына поли­гонын жабуы. ытай басшылыы бірнеше мрте азастана за мерзімдік кредит берді. 2009 жылы азастан ытайдан 10 млрд. доллар клеміндегі арыз аланы белгілі.
азастан Кеес Одаы рамынан шыаннан кейін, ытаймен тыыз эко­но­микалы, сауда, инвестициялы а­рым-атынастар жасай бастады. 2010 жылы ытайа экспортталан азастан тауарларыны ны 17,5 млрд. долларды раан. Ал, ытайдан импорттайтын тауарлар 27,6 млрд. доллар болан. Экс­порт-импорт атынастарындаы кері сальдо 10 млрд. доллардан арты. ытай мнай, уран німдеріне ерекше ден оюда. азастан оан стратегиялы шикізат сатуа мжбр. Ал, ытай негізінен ндіріс тауарлары мен ттыныс заттарын ткізуде. азастанны ттыныс рыногын ытай німдері басып алан. Германия мен АШ-тан кейінгі инвестиция клемі жаынан шінші орында ытай тр. азастанны ытаймен жасы экономикалы байланысы оны транзиттік уатын кшейте тсуде. Тркіменстан, збекстан газы ытайа аза бырлары арылы жеткізілуде. ытай тауарлары Ресейге, Украина мен Беларусияа азастанны транзиттік длізі арылы туде. Транзиттік тасымал пайдасы «Батыс Еуропа – Батыс ытай» тас жолыны іске осылуымен тіптен арта тспек.
ытай азастанды стратегиялы ріптес ретінде баалауда. Екі елді ауіп­сіздігі мселелері ШЫ, АСЫК (Азиядаы сенім жне зара ынты­ма­тасты кеесі), Б шеберінде немі талыланып келеді. Екі ел арасындаы тауар айналымын 2020 жылы 40 млрд. доллара жеткізу жоспарлануда. Туелсіз мемлекет ретінде 20 жыл мір срген аз­астан экономика мен саясатта ы­тай экспанциясын немесе ысымын сезініп отыран жо. ШЫ ызметіні ара­сында екі елді айматы ауіпсіздігін ныайту мселелеріндегі ынтыматасуы кшейе тсуде. ытайды Сырты істер министрі Си Цзиньпин «екі ел арасындаы атынастар лгі боларлы дегейде, азастан ытайды сырты саясатыны ма­ызды басымдылытарыны бірі», – деп атап крсетті.
Ал, ытайды лемдік экономикалы державаа айналуа мтылуы, валютасы юанны лемдік валютаа айналуы де­рісі азастанны ытаймен арым-аты­насыны ныая беруіне негіз бол­ма.

160.азастан Республикасыны бітімгерлік миссиясы. азастанны Батыс-Шыыс мдениаралы жне ркениетаралы диалогты дамытуа осан лесі

 

161. Р сырты саясаты

азастан Республикасыны сырты саясаты белсенділігімен, тепе-тедік сатауа мтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы схбат жргізуге талпынысымен жне кпжаты ынтыматастыа баытталандыымен ерекшеленеді. азастанны зге мемлекеттермен те ылы жне екі жаа да тиімді арым-атынас руа дайындыы оны бгінгі кні дипломатиялы байланыс орнатан шет мемлекеттерді саныны кптігімен длелденіп отыр. 1991 жылы туелсіздік алан сттен бастап, бізді республика лемні 130 мемлекетімен дипломатиялы арым-атынас орнатты. Кптеген себептерге байланысты Орталы Азия мен азастан аймаы лем саясатында азіргі кезде ерекше назара ие. Бл тсінікті де, азастан Орталы Азиядаы географиялы сипаты бойынша е ipi мемлекет болып табылады, оан оса экономикалы даму арыны бойынша бізді мемлекет айматаы кшбасшы. Осы ретте елімізді болашата даму ммкіндіктеріні мол екендігін ескере кету керек. Бгінгі кні азастанды сырты саясат басымдылыы е алдымен Ресей, ытай, АШ, ЕО, Орталы Азия аймаындаы кршілес мемлекеттермен, ислам лемімен те ылы арым-атынас руга баытталып отыр. Бл трыда 2006 — 2007 жылдары аталмыш мемлекеттермен жне айматармен екі жаты байланыс едуір ала басты. Ел мддeciнe атысты бірталай маызды жата ол ойылан мемлекет басшылыыны Вашингтон, Мскеу, Брюссель, Лондон, Бейжі, Каир, Тегеран, Ташкент, Бішкек жне таы да баса мемлекеттерді астаналарына ресми сапарларыны орытындылары да осыны айатай тсуде. (ТМД, Шанхай йымы,Еуразиялы Ынтыматасты туралы айтып кетідер)

162. Р Сырты эконом. Саясаты

азастан экономикасы - азастанда наты жмыс істейтін нарыты экономика рылан. 2006 жылы мамырда экономикадаы жмыспен амтыландар саны 7991,4 мы адам болды. нерксіпті жетекші салаларыны атарына тсті жне ара металлургия жатады. азастанны мысы, орасыны, мырышы жне кадмийі сапасыны жоары дегейде болуына байланысты лемдік нарыта сраныса ие жне бсекеге абілетті. азіргі тада экономикалы дамуды негізгі кзі елді шикізат леуетін пайдалану болып табылады. 1985 жылмен салыстыранда кміртегі шикізатын ндіру клемі 225 пайыза сті, ал дние жзі бойынша бл крсеткіш 1,3 есеге жуы сті. 2005 жылы мнай ндіру (газ конденсатын оса аланда) 61,9 млн. тоннаа, табии газ ндіру 25,2 млрд текше м болды. Еуропа елдері азастан экспорты клеміні негізгі блігін алады. азастан ірі отын-энергетикалы ір болып табылады. Еуропа елдері арасында азастан экспортын негізгі ттынушылар Швейцария, Италия, Польша, Германия болып табылады. Еуропа елдеріне экспорт жасау мнай, ферроорытпалар, металлургия нерксібі німдерін, бидай сату есебінен артып отыр. 1998-2005 жылдар аралыында ЖІ-ні наты клемі 1,8 есе артты, ал ЖІ-ні орташа жылды сімі 9,1% болды. 1998-2005 жылдары ЖІ-ні жан басына шаандаы клемі 2,5 есе артты. азастанны ЖІ-ні клемі 2006 жылы 76 млрд. доллара жетті, ол жан басына шаанда 5,1 мы АШ долларын райды. азастанны аржы жйесі ТМД елдеріні ішіндегі е озы жйені бірі деп танылды.азастан сырты экономикасын дамыту шін бірінші болып лтты ор рды. 2001 жылдан бастап барлы мнай тсімдеріні 60% лтты орда жинаталады. Туелсіздікті алашы жылдарында сырты сауда географиясы негізінен Туелсіз Мемлекеттер Достастыымен шектелсе, ол азір айтарлытай кеейді. 2004 жылы азастанны тауар айналымы рылымында бірінші орына ЕО-а мше елдер, Ресей, Швейцария жне ытай шыты. азіргі уаытта азастан Бкіл лемдік банкті жіктеуі бойынша, кірісі орта дегейден жоары елдерді тобына жатады. Трмыс сапасыны негізгі крсеткіштерін салыстырса, соы 10 жыл ішінде азастандытарды ашалай табысы орта есеппен 5 есе сті; орташа айлы жалаы 6 есеге жуы сті; е тменгі жалаы 25 есе сті; е тмен жалаы млшері 25 есе; зейнетаыны орташа айлы млшері 4,6 есе артты.

163. ауіп атерді азайту

АШ астанасы Вашингтонда ткен ядролы ауіпсіздік жніндегі тртінші саммит шеберінде Р Президенті Нрслтан Назарбаевты «лем. ХХІ асыр» манифесі жария етілген болатын. Елбасымызды ядролы арусыз лем ру, аламды ядролы ауіпті ысарту саласында халыаралы ауымдастыты кш-жігерін йлестіру маыздылыы туралы бастамаларыны зектілігін таы да айындады. Айта кетерлігі, Елбасы манифесі таяуда Б Бас Ассамблеясыны жне ауіпсіздік кеесіні ресми жаты мртебесін алды. Елбасы манифесі Вашингтондаы Карнеги орыны штаб-птерінде АШ-ты оам жне саяси айраткерлерімен ткен кездесуі кезінде жан-жаты талыланан еді. Онда соы 25-30 жыл бедерінде болан аса маызды оиалар мен шешімдер тере талдау жасала отырып мазмндалып, ткен кезеге оны адамзат міріне, бкіл жер беті халыны ауіпсіздігіне тигізген ыпалына объективті баа берілген болатын.
Вашингтондаы Президентті сынысы – манифесті мірге келуі лемні бейбіт алыпта рістеуіндегі маызды жат. Онда лемдегі ты-ныштыты сатау жолында не істеу керектігі жайында наты сыныстар, планетадаы ркениеттерді бір-бірімен бейбіт атынастарда болуы жолында лемдік азаматты оам мен жаандаы мемлекет басшыларыны неге баса назар аударуы ажеттігі крсетілген.

– Барша адамзат ХХІ асыра жаанды ынтыматастыты жаа дуірі ретінде міт артты. Біра бгінде бл елесі саыма айналуы ытимал. лемге таы да атер тніп тр жне оны ауымын ескермеуге болмайды. Жне бл атер – жаанды соыс! Жер ркениеті, алымдарды есебі бойынша, 15 мынан астам соысты, яни р жыл сайын 3 соысты басынан ткерген. Оларда жздеген миллион адам аза тауып, Жер бетінен алалар мен елдер жоалан, мдениеттер мен ркениеттер жойылан. Халыты олында азір 1 миллиардтан астам атыс аруы болса, олардан лемде кн сайын мыдаан адам кз жмады, – деді Елбасы з манифесінде. Елбасы атап ткендей, ХХІ асырда адамзата зін зі демилитаризациялау жаына арай батыл адам жасау ажет. Бізде мндай ммкіндік енді болмайды. Блай болмаан жадайда планета радиоактивті материалдарды тіршілік белгісі байалмайтын орасан зор йіндісіне айналады. Бізді планетамыз бірегей, бізде мнан баса планета жо жне болмайды да. Елбасы бл ретте адамзата «ХХІ АСЫР: СОЫССЫЗ ЛЕМ» атты ке ауымды бадарлама ажеттігін айтты.

164. АСШК

азастанны сырты саясаттаы басымдытары жйесінде Азиядаы зара ыпалдасты жне сенім шаралары жніндегі кеес (АСШК) бастамасын жзеге асыру айрыша орын алады.

азіргі уаытта АСШК-ге мына 26 мемлекет мше: Ауанстан,зербайжан, Бахрейн, Бангладеш, Біріккен Араб мірліктері, Вьетнам, Египет, Израиль, Ирак, Иран, Иордания Хашимит Корольдігі, Камбоджа, Катар, Корея Республикасы, азастан, ырызстан, ытай, Моолия, збекстан, Пкістан, Палестина, Ресей, Таиланд, Тжікстан, Тркия жне ндістан. Баылаушы мемлекеттер: АШ, Жапония, Индонезия, Малайзия, Украина, Филиппин, Шри-Ланка. Сонымен атар, АСШК-ге мына халыаралы йымдар атысады: Б, ЕЫ, Араб Мемлекеттері Лигасы. Кеесті шаыру туралы идеяны алаш рет азастан Республикасыны Президенті Нрслтан Назарбаев 1992 жылы азан айында Б Бас Ассамблеясыны 47-сессиясында жария етті. Мемлекет басшысы бастаманы басты мні лемні зге ірлерімен салыстыранда мндай тетік лі жасала оймаан Азия рлыында ауіпсіздікті амтамасыз ету бойынша тиімді жне мбебап рылым жасатау баытындаы брын жзеге аспаан талпыныстарды айта жаыртуда екенін атап тті. АСШК-ні жаанды дамуды крделі жадайында институционалды трыда алыптасуы мен ныаюынан брын заа созылан талылаулар, пікірталастар, кзарастарды тйісу нктесін табу жолындаы ажырлы ізденістер орын алды. Алашы кездесу 1993 жылы суірде тті. Екінші басосу 1993 жылы тамыз-ыркйекте, ал шіншісі 1994 жылы азанда болды. шінші кездесуді нтижесінде Кеесті жаттарын дайындау міндетіне кіретін Арнаулы Жмыс Тобын ру туралы шешім абылданды.

Министрлерді 1999 жылы 14 ыркйекте Алматыда ткен бірінші кездесуінде АСШК-ге мше мемлекеттерді арасындаы арым-атынастарды реттейтін аидаттар декларациясы абылданды. АСШК-ні 2014 жылы мамырда ткен ІV Шанхай саммиті бл деріс эволюциясындаы ерекше басосу болып шыты: ткізілген кездесулерді басты орытындысы Шанхай ынтыматасты йымы мен АСШК арасындаы зара тсіністік туралы меморандума ол ойылуы болды. Сондай-а, негізгі жат – Тртінші саммит декларациясы абылданды. йыма мше мемлекеттер басшылары Бангладеш пен Катарды Азиядаы зара ыпалдасты жне сенім шаралары кеесіні жаа мшелері ретінде ыыласпен арсы алды.

165. ЕЫ

азіргі жаа азастан тарихындаы маызды белесті бірі елді 2010 жылы Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты йымына (ЕЫ) – Еуропада, Орталы Азияда жне Солтстік Америкада орналасан 56 елді басын біріктіретін ірі айматы йыма траалы етуі болды.

азастан – брыны кеестік кеістіктегі елдер арасынан бл йыма е алаш траалы еткен мемлекет.

Елімізді ЕЫ-даы траалыыны раны латынны трт «T» рпі болды: сенім (trust), дстр (tradition), транспаренттілік (transparency) жне тзімділік (tolerance). Сенім – халыаралы атынастардаы басты ресурс. Дстр азастанны ЕЫ-ны іргелі аидаттары мен ндылытарына адалдыын айшытайды. Транспаренттілік мейлінше ашытыты, «осарланан стандартты» жне «жіктеу шектеріні» жотыын, сонымен атар ауіпсіздік саласында басты назарды сындарлы ынтыматастыа баыттауды адатады. Тзімділік – бл мдениеттер жне ркениеттер арасындаы диалогты баран сайын артып отыран маызын тйсіну. Траалыты басты нтижелі тйіні – ЕЫ-ны онжылды зілістен кейінгі 2010 жылы 1-2 желтосанда ткен Астана Саммиті. Оан дейінгі жоары дегейдегі басосу 1999 жылы Ыстамблда ткен болатын. Форума атысушылар алдында сйлеген азастан Президенті Нрслтан ауіпсіздікті амтамасыз етуді жаа парадигмасына кшу, яни ынтыматастыты трт мхит шекарасындаы – Атлант мхитынан Тыны мхита жне Солтстік Мзды мхитынан нді мхитына дейінгі бірттас кеістіктігін алыптастыру ажеттігі жнінде млімдеді. Кездесу соында аса жоары дегейде Астана декларациясы абылданды. Онда Саммитке атысушылар ЕЫ-ны Хельсинки актісінде жне Жаа Еуропаа арналан Париж хартиясында, йымны зге де жаттарында бекітілген міндеттемелерін, аидаттары мен ндылытарын уаттады. ЕЫ-ны Астанадаы Саммиті «еуропалы орта й» салуа айтадан кірісуге наты ммкіндік берді.

Мемлекет басшысы Нрслтан Назарбаев «Астана рухы» айрыша белгісіне айналан екікндік Саммитті «бкіл ЕЫ оамдастыы шін тарихи оиа» ретінде сипаттап берді.(38 мемл. катысты)

166. Еуразиялы идея

лемні жаандану дерісінде Еуразиялы ттастыты ажеттігі, осы кеістікте интеграциялы рдістерді мірлік маыздылыы, орта бірлестікті аидаттары мен бадарламасы туралы идеяны мемлекет президенті Нрслтан Назарбаев тыш рет 1994 жылы Мскеу мемлекеттік университетінде млімдеген еді. Сол сттен бері, з дамуын алан бл еуразияшылды идея трлі идеологтар, саясаткерлер, сарапшылар тарапынан олдау тауып,азір мірге белсене еніп келеді.

 

Еуразияшылды идея­сыны екі кезеі бар. Біріншісі, 1920-жылдары Н.С.Трубецкой, П.Н.Савиц­кий, Г.В.Вернадский дамытан фи­ло­со­фиялы ой-пікірлер жйесі болса, екінші кезеін – 1990 жылдары Елбасы Нрслтан На­зарбаевты еуразияшылды док­три­насын теориядан шынайы бол­мыс­а ластыруа талпынан ерік-жігерімен байланыстыруа бо­лады. Нрсл­тан бішлы философ болмаса да, зіні сезімтал асие­тімен осы идеяны міршедігіне кзі жеткендігін крсетеді. Сондытан да ол осы идеяны іске асыру­ды артышылыын кре білді жне ол аыл-ой жйесінде ана емес, наты мірде экономикалы интеграция трінде ажеттілігін длелдеді. Еуразиялы идея теориядан шынайы практикалы кезеге ту дерісінде. Негізі, идея сынаннан бері, Президентті белсенді атысуымен болан идеяны жзеге аса бастауында бес адамды ерекшелеуге болады: Бірінші адам, 1994 жылы Мскеуде ТМД атысушыларына Еуразиялы ода ру туралы бастама ктеруі; екінші адам, 1995 жылы азастан, Ресей, Беларусь президенттері Кедендік ода ру туралы келісімге ол оюы, кейінірек ырызстан мен Тжікстанны осылуы; шінші адам, 2000 жылы Бішкекте Кедендік одаа кіретін азастан, Ресей, Белоруссия, ырызстан, Тжікстанны мемлекетаралы кеесінде жаа халыаралы йым – Еуразиялы экономикалы ауымдастыты рылуы; тртінші адам, 2002 жылы азастан, ырызстан, Тжікстан жне збекстан президенттері Орталы азиялы ынтыматасты йымын ру туралы келісімге ол оюы; бесінші адам, 2003 жылы Мскеуде азастан, Беларусь, Ресей, Украина президенттері бірыай экономикалы кеістік ру туралы келісімге ол оюы. азастанны, Беларусьті жне Ресейді Кеден одаы Еуразиялы экономикалы ауымдастытан исынды трде сіп шыты. Оны 2000 жылы бес ел – Беларусь, азастан, ырызстан, Ресей жне Тжікстан пішінінде рылуы еуразиялы интеграция тжірибесіндегі бетбрысты ст болды. Бгінде ол ЕурАзЭ-ты біратар елдеріндегі наты экономикалы жобаларды аржыландыруа ммкіндік беріп ана оймай, сонымен бірге жедел кмек, мысалы, лемдік дадарыс зардаптарын бастан ткерген Беларусь экономикасына, кмек беруге де жадай жасады.
167. Кедендік ода

. 2010 жылды 1 а­та­ры­нан бастап ш ел - Ресей, Бе­ларусь азастан шін бір­ыай кедендік тариф кшіне ен­ді. 2011 жылды 1 шілдесінен бас­тап бірыай кедендік кодекс ен­гізілетін болады. 2011 жыл­ды ортасынан бастап тауа­р­лар­ды кедендік баылауы Беларусь Рес­публикасыны, ал бір жылдан ке­йін азастан Респуб­ли­ка­сыны сырты шекарасына к­ші­рілетін болады. кіметтегі білікті мамандар: «То­­лыанды жне толы ауым­даы Кедендік 2011 жылдан бас­тап енгізіледі жне Ресей мен а­­застан шекарасындаы барлы рсімдеу шаралары шекараны сырты жиегіне шыарылады, оны ішінде барлы тарифтік ж­не тарифтік емес: санитарлы, ветеринарлы, фитосанитарлы реттеулер бар. Бларды барлыы 2011 жылды 1 шілдесінен бастап з­гертіледі» деп атап крсетті. Одаа бірігуді негізгі мні ода­а мше мемлекеттер ішін­де­гі кедендік тосауылдарды бол­мауында жне кез келген сырты та­уара, оны ай елге тасы­мал­данатынына жне орта ше­карадан ай жерде ткеніне ара­мастан бірыай кедендік та­­лапты алыптасуында. Ке­ле­шекте бірттас кліктік, энер­гетикалы, апаратты ке­істік рылуы тиіс, интег­ра­циялы процестер жеделдетіледі, то­лыанды жалпы рынок а­лыптасады, лтты экономикалар бірттас кешенге бірігеді. Елдер леу­меттік-экономикалы да­муды орта масаттарына ке­ліседі, уадаласан рылымды, ин­новациялы, сырты эко­но­микалы жне леуметтік сая­сат­ты алыптастырады. Кедендік одаа атысудан Ре­сей, азастан жне Бе­ло­руссия андай дивидендтер ала­тын­дыы зады сра. азастанда, сіресе Белорусияда бл КО-тан тыламыз деген дауыс толассыз естілуде. Олай деуге негіз бар: жаа Одаты занамалы негізі кем дегенде 90% Ресей Кеден заына негізделген, сондытан шикізата негізделген экономикалы азастан шін тек аза ірі шикізат ндіруші компаниялара бл Ода пайдалы боланымен, алы азатар шін 3-ші елден (ытайдан) келетін арзан трмысты заттар ол жетімсіз болып ымбаттайды деген сз. Осылайша мір дегейі де кем деген де 10-20% нашарлайды, ал аятарына толы трып лгермеген аза бизнесі шін де бл Ода те ауіпті.

168. Еуразиялы Ода

Астанада Еуразиялы экономикалы ода туралы шарта ол ойаннан кейін Белоруссия, азастан мен Ресейді бірыай нарыын ру дерісі мреге жетті. Алайда бл интеграцияны бізді республика шін плюстері мен минустері туралы пікір-талас лі жаласуда. Ел басшысыны баалауынша жаа экономикалы одаты таы бір плюсі, азастанды экономикаа шетелдік инвестицияны осымша аыны жне біріккен ксіпорындар ру болма, себебі азастандаы олданыстаы занама бойынша салы дегейі Белоруссия мен Ресейге араанда аз. Осылайша биліктегілер бізді ел ЕЭО бірыай нарыына шетелдік бизнес шыатын терезе болады деп міттенеді. Еске салса, жатта 10 жыла корпоративтік табыс жне жер салыынан босату, 8 жыла азастандаы экономиканы леуетті секторы шін аржы салуа дайын инвесторларды млік салыынан босату арастырылан. Бл ретте нысандарды пайдалануа бергеннен кейін мемлекет капиталды шыындарды 30%-ын тейді жне инвестициялы жобаны жзеге асыру барысында жне оны іске осаннан кейінгі бір жыл ішінде ешандай шектеусіз шетелдік жмыс кшін тартуа рсат етеді. ЕЭО ранны таы да бір жаымды факторы бірыай нары аясында жмыс кші жеделдігіні сімі. Жне, ЕЭО азастан шін е бастысы, биліктегілерді айтуынша, Белоруссия жне Ресей республикасымен сырты сауда клеміні артуы. Теориялы жаынан бл сондай-а, ІЖ су арынын, бсекелестік пен нім сапасыны артуын, жаа жмыс орындарыны ашылуы мен леуметтік тратылы сімін арттыруы тиіс. Р статистика агенттігіні апарынша, егер дадарысты 2008 бен 2009 жылдарда азастанны Ресеймен сырты сауда клемі сйкесінше, $20 жне $12,4 млрд болса, онда 2010 жылы ол $17,4 млрд-а дейін жеткен, ал бір жылдан кейін - $22,3 млрд. болан. Бл ретте 2012 жне 2013 жылдары жасы крсеткіш саталып алан. Бл жылдары азастанны РФ-мен сырты сауда айналымы, сйкесінше $23,1 жне $23,5 млрд. болан. Сондытан ЕЭО рыланнан кейін бл крсеткіш тек арта береді деуге барлы негіз бар

169. Энергоэкологиялы стратегия

азастан Республикасыны Президенті Нрслтан бішлы Назарбаев зіні «Жаанды оамдастыты тбегейлі жаарту стратегиясы жне ркениеттер ріптестігі» кітабында: «Барлы адамзат шін аса зекті, зру мселелері арасында энергоэкологиялы дадарыс мселесі, ол тедестірілген энергетикалы ауіпсіздік ру жне оршаан ортаны сатау ммкіндігіне ддмал туызды» делінген.

Осыны ескере отырып, ол 2007 жылы Жаанды энергоэкологиялы стратегияны зірлеу жне 2012 жылы траты даму бойынша Дниежзілік саммитте талылауды сынан.

азастан жне Ресей алымдары Н.Назарбаев сынысын белсенді олдады жне болаша Жаанды энергоэкологиялы стратегияны кптеген маызды тстарына ылыми негіздеме зірледі –он томды ебек «2050 жыла дейінгі кезеге «ркениет болашаы» жаанды болжамы». Бл зірлемені алымдар жне мамандар жымы жзеге асырды, оан аза лтты табии ылымдар академиясыны (азЖА), «Парасат» лтты ылыми-техникалы холдинг А, Ресей табии ылымдар академиясы (РЖА), ЕурАзЭС Интеграциялы мселелерді стратегиялы зерттеу институты. Алдын ала зерттеуді барлы циклдары Н..Назарбаев «ХХІ асырдаы жаанды энергоэкологиялы стратегия» кітабында жалпыланды. азастанны барлы электрстанцияларыны белгіленген жалпы уаты шамамен 19 ГВт электроэнергиясы.

уатты пайдалану коэффициенті 37% те (ажетті дегейде 70%).

Электр станциясы типі бойынша ндіру келесі трде блінеді:

  • ЖЭС (жылу электр станциясы) – 87,7 %;
    • КЭС (конденсациялы электр станциясы) – 48,9 %;
    • ЖЭО (жылу электр орталыы) – 36,6 %;
    • ГТЭС (газды-турбинді электр станциясы) – 2,3 %;
  • СЭС (су электр станциясы) – 12,3 %.

азастанда шамамен 70 % электр энергиясы кмірден ндіріледі, 14,6 % – су ресурстарынан, 10,6 % –газдан, 4,9 % – мнайдан.

170. ЕурАзЭ проблемелар

Еуразиялы экономикалы оамдасты 2000 жылы 10 азанда Астана аласында халыаралы экономикалы йым ретінде Кеден одаына атысушы мемлекеттерді басшылары ол ойан Еуразиялы экономикалы оамдасты (бдан рі – ЕурАзЭ) ру туралы шарта сйкес рылды.

Дипломды жмыс кіріспеден, ш тарау мен орытындыдан трады. Алашы тарау - ЕурАзЭ – интеграциялы йымыны рылуы деп аталады да, мнда ЕурАзЭ йымыны пайда болуыны алышарттары, оны ызметіні негізгі баыттары, сонымен бірге ЕурАзЭ экономикалы форумы арастырылады.
Екінші тарауда ауымдастыта іске асырылан жобаларжне ызметіндегі негізгі мселелер, атап айтанда, энергетика нарыын алыптастырудаы, валюта-аржылы интеграцияны дамытудаы мселелері, сондай – а азастанны ЕурАзЭ елдерімен сауда байланыстарыны азіргі жадайы талданады.
азастан мен ЕурАзЭ елдеріні даму перспективалары жмысты шінші тарауында арастырылады да, осы тарауда азастан мен ЕурАзЭ елдері арасындаы байланыстарды дамытуды негізгі басымдытары мен арым-атынастарды ныайту шін андай шаралар жасау керектігі сынылады.

КСРО лааннан кейін рылан жаа туелсіз мемлекеттерді алыптасу сатысы бір-біріне арама-айшы екі тенденциямен белгіленді. Бір жаынан, айта рылан елдер зіні суверинитетін жылдам бекітуге мтылса, екінші жаынан олар КСРО кезеінде алыптасан экономикалы байланыстарын сатап алуа тырысты.
Алашы уаытта бірінші тенденция биіктеп трды. Біра мынадай фактор зіні жаымсыз жаын крсетті. Сол кезеде билеп тран Ресей элитасы брыны кеес республикаларыны тадырларына амор жасап, здеріне салма тсіруді аламады, ал оны ТМД бойынша серіктестерінде «ресейлік лы державалы кілді» айырлуына атысты орыныштары болды. Бір-бірінен наты кмек таба алмаан жне «еркін жзуде» алан ТМД елдері алыс шетелдерден жаа экономикалы серіктес іздеумен белсенді трде айналысты. Бл талпыныса несие алу шін жне басада аржылы кмектерді беруге ммкіндік беретін халыаралы экономикалы жне аржылы институттар н атты. Біра, бл кмекті масштабы мен шарттарын жаындаы арастыру кткендегі нтижеден алыс екендігін крсетті. Экономикалы зерттеу интеграцияа біргіп, дамып келе жатан мелекеттерді обьективті трде кері тартып тран таы бір факторды атайы, ол- жаандану. лемде планета халытарыны «алты миллиард», дамыан елдерде тратындар жне «алан барлыы», перспективсіз елдерге блінуне арсылар да бар. Мндай блінуде кп елдер экономикалы даму ммкіндігінен айырылып, цивилизация апасында алу арылы туекелге барады. Халы осы тенденцияа бірден-бір арсы рекет – тиімді айматы бірлестік ру екенін тсіне бастады.
Посткеестік кеістік елдеріні лтты ауіпсіздіктерін де еске алайы. Бір араанда ауіпсіздік экономикалы интеграцияа тікелей атысы жо сияты. Біра айматы жне жаанды амтудаы крделі сратарды оай шешетін негізді дл сол экономикалы интергация алыптастыратынына мір ку. Барлы осы факторлар жаа туелсіз мемлекеттерді бір-біріне арап, тыыз экономикалы рекеттесуні жолдарын белсенді трде іздеуге себепші болды.