CRT buffer» жйесі кмегімен сілекейді буферлы асиетін экспресс-діспен натылау. 1 страница
арау
ТІСТЕРДІ ДАМУЫ ЖНЕ РЫЛЫМЫ
1.1. ЖАЛПЫ МЛІМЕТ
Тісатты таамды тістеуге, майдалауа, шайнауа арналан е атты орган болып келеді.Тістерді 4 топа бліп ажыратады: крек тістер, сйір тістер[w16] , кіші азутістер, лкеназутістер тобы. Адамны траты тістемінде 32 тіс болады: 8 крек тіс, 4 сйір тіс, 8 кіші азутіс, 12 лкен азутіс. шінші лкен азутіс кейбір жадайда толы шыпауы немесе болмауы ммкін.
Ауыз уысындаы тісті бір блігі – тіс сауыты деп аталса, ал жа сйекте орналасан бір блігі - тіс тбірі деп аталады. Содан баса сауыт жне тбір шекарасындаы сауытты жауып тран кіреукені тбір цементіне ауысатын аздап ысыы келген айматы тіс мойыны деп атайды. Тісті атты тіндеріндегі згерістерді дрыс сипаттау шін тіс сауыты блігін жне тбірді ш блікке блген дрыс. Тістерде келесі беттерді ажыратады:
• окклюзиялы - тісті арама –арсы жаа араан тйісу беті. лкен азу тістерде бл окклюзиялы стірт болса, крек тістерде –бл кесу ыры болып табылады;
• вестибулярлы – алдыы тістерде ерінмен жанасан стірт еріндік, ал арты тістерде рта араан беті – ртты деп аталады;
• оральды – тісті ауыз уысына араан беті. Астыы жатаы тістерде –тілдік, ал стігі жа тістерде – тадайлы деп аталады;
• жанасу — тістерді крші тістерге араан беті. Бндай беттер екеу:
медиалды (алдыы) жне дисталды (арты).
Тісті пломбылау, реставрациялау, эндодонтты ем жргізу кезінде тіске сипат беретін негізгі белгілерді еске ала отырып жмыс істеу керек. Ол белгілер: тбір белгісі, сауыт брышы белгісі жне сауыт дестік белгісі.
Тбір белгісі: тбірді бойлы сі (ось) тіс сауытыны ось сызыынан араанда дисталды жаа арай ауытуы.
Сауыт брышы белгісі: крек жне сйір тістерді алдыы беті мен тістеу ыры бйір беті мен тістеу ырына араанда сйірлеу брыш жасай осылады.
Сауытты дестік белгісі: барлы тістерді ерін жне рт беттеріні алдыы жа блігі (медиалды) бйір немесе арты жа блігіне араанда дестеу болады жне кбіне алдыы жа бетіне тіктеу брыш жасай, ал арты жа бетіне доалдау брыш жасай ауысады. Сырты пішіні тіс сауытыны вестибуло-оральді жне медиодисталды (алдыы-арты) беткейлерінен ралан. Бл беткейлер аздап дестеу жне бірінен- біріне тіп отырады. Сызыты е кп дестігі экватор деп аталады жне шайнау удерісі кезінде пародонт тініні бтіндігін амтамасыз етеді. Крек жне сйір тістерде [w17] экватор сауытты вестибулярлы жне тілдік жаынан мойын блігіні аймаынан теді.
Бл тістерді жанасу беттерінде экватор сызыы шы тіс сауытыны штен бір блігінде орналасан доа жасайды. (жанаспалы айматы нкте). лкен жне кіші азу тістерде экватор сызыы вестибулярлы жаынан сауытты штен бір мойын блігінен, ал оральді беткейінде сауытты ортаы штен бір блігінде орналасады.[w18] лкен жне кіші азутістерді медиалды жанасу беткейлерінде экватор сызыы тіс сауытыны ортаы жне окклюзиялы штен бір блігіндегі аймата орналасан. Дисталды беткейінде экватор сызыы (тек бірінші кіші азу тістен басасында) тіс сауытыны ортаы блігінде мойын блігіне жаын орналасан.
Физиологиялы жадайда тіс сауытыны сырты дрыс пішіні пародонтты маргиналды блігін физиологиялы ынталандырумен амтамасыз ету арылы пародонт тініні бтіндігін сатап отырады. Егер пломбылау, реставрациялау, жасанды сауыт жасау дерісі кезінде сауытты сырты пішіні арты жасалса, шайнау дерісі кезінде пародонта шеттік физиологиялы сер ету болмаандытан, тіс атарыны пайда болуы, абыну жне збетінше тазалану дерісіні тмендеуі салдарынан тісжегі атары пайда болады.
Экватора арты пішін беру жанасу нктесіні дрыс алыптаспауына жне амбразура кескініні згеруіне сер етеді.Міне сондытан осындай жадайлар серінен тіс атарыны жиналып, гигиеналы шараларды жргізу иындайды.
Егер толы бзылан тіс сауытын алпына келтіру барысында сауытты сырты пішіні толытай пішінделмесе, онда пародонтты маргиналды блігі, соны ішінде эпителиалды байламны шайнау кезінде жарааттануы ммкін.
Бдан баса тіске толы пішін бермеу тіс йлесіміні амбразурасыны бзылуына, жанасу нктесіні болмауына алып келеді.
Екі крші тістерді тістер доасында экваторыны тйісу аймаы жанасу нктесі деп аталады. (1.1-сурет).
1.1.- СуретЖанасу нктелеріні орналасуы: а — стігі жаты окклюзиялы проекциясы; б — стігі жне астыы жаты вестибуло-оральді проекциясы; в — астыы жаты окклюзиялы проекциясы;
рбір тіс тіс доасында крші тістермен медиалды жне дисталды беткейлерімен тйіседі. Тйісу алаы кп жадайда адамны жасына байланысты болады.
Тіс жарып шыаннан кейін тістер арасында нктелі жанасу пайда болады. Уаыт те келе тістерді ызмет ету дерісі барысында траты йкеліс нтижесі мен тістегі физиологиялы озалыс серінен жанасу аймаы тегістеліп, алаа айналады. Жас лаюына байланысты жанасу беткейіні ажалуына арай тіс доасыны ысаруы байалады.
Дрыс алыптастырылан жне орналасан жанасу нктелері даму дерісі жне тісжегімен бзылан тістерде дрыс алыптастырылан жанасу беткейлері еш кмнсіз тісаралы ызылиек бртікшелерін сатай отырып, шайнау дерісі кезінде пародонт тінін орауды амтамасыз етеді. Одан баса жанасу нктелері тіс доасында тісті траты дегейін сатап трады.
Жанасу нктелері крек жне сйір тістерде вестибулярлы-оралды баытта крек тіс сауытыны штен бірінде жне де дисталды жанасу нктесіні астыы жа ортаы крек тістен басасында аздап мезиальді [w19] тмендеу орналасады. Астыы жа ортаы крек тістерде сауыт брышы белгісі толы болмаандытан жанасу нктелері бір дегейде орналасады. Крек тістерден баса барлы тістерде жанасу нктесі окклюзиялы жазытыта р трлі дрежеде вестибулярлы жаа арай жылжыандытан, тіс сауытыны ортаы штен бірінде жне вестибулярлы аймата орналасады. Крек тістерде жанасу нктесі сауытты ортасында орналасан. Алдын алу шараларын тиімді жргізу барысында жанасу нктесін оршаан кеістікті функционалды маызын жне рылымын есепке ала отырып, тісжегі (кариес) кезінде уыстарды егеп- тазалау жне пломбылауды жргізу керек. Міне осындай кеістіктерге амбразур жатады. (1.2- сурет).
1.2.-СуретАмбразурлар: 1 — вестибулярлы амбразура; 2 — оральді амбразура; 3 — окклюзиялы амбразура; 4 — тісаралы ызылиектік аралы (ызылиектік амбразура); 5 — жанасу нктесі; 6 — ызылиек бртікшесіні вестибулярлы блігі;7 — ызылиек бртікшесіні оральді блігі; 8 — ызылиек бртікшесіні аралы блігі
Амбразура — бл тістерді жанасу нктесін оршай орналасан V- трізді кескін клемі жаынан те крделі кеістік. Олар алай ашылса солай арай белгіленеді.
Вестибулярлы, оральді, окклюзиялы жне ызылиектік амбразуралар болып блінеді. ызылиектік амбразура тісаралы ызылиек аралыында орналасады.
Вестибулярлы амбразурды шекарасы крші тістер сауытыны вестибулярлы жанасу еістігінен басталып, жанасу нктесі аймаында бітеді. Вестибулярлы амбразураны окклюзиялы шекарасы окклюзиялы амбразураа арай тіп тіс мойынына (кіреуке дентин шекарасы) арай баыт алып, тісаралы ызылиек аралыына ауысады. Вестибулярлы амбразура ке жне ыса болып келеді.
Оральді амбразура шекарасы крші тістер сауытыны жанасу еістігі болып табылады. Бл шекарада жанасу нктесі аймаында аяталады. Оральді амбразураны окклюзиялы шекарасы окклюзиялы амбразураа аарай тіп , тіс мойынына кіреуке дентин шекарасы) арай баыт алып тісаралы ызылиек аралыына ауысады.Оральді амбразура тар жне зын болып келеді.
Окклюзиялы амбразура крші тістерді сырты еістігіні жиектік білігінде орналасады жне жанасу нктесіне дейін жетеді. Вестибулярлы жне оральді баытта олар оральді жне вестибулярлы амбразураа ауысады.
ызылиектік амбразура, немесе тісаралы ызылиектік аралы шы жанасу нктесінде болатын, екі жаы крші тістерді жанасу беткейінен тратын, ал негізін тісаралы альвеолярлы аланша райтын шбрышты кеістік болып келеді.
алыпты жадайда тісаралы ызылиектік кеістік [w20] толытай тісаралы ызылиек бртікшесімен толытырылан. Вестибулооральді баыттаы кесіндіде тісаралы ызылиек бртікшесі вестибулярлы жне оральді бліктен трады жне олар жанасу нктесін оршап тран зара ертоымсияты байланысады.
Ертоымды статышты зындыы крек тістер баытына арай ысарады. Тісаралы кеістік [w21] андай да бір рекет жргізу кезінде тісаралы ызылиек бртікшесі арылы ертоымды блігіні тлемейтін эпителиімен жабыландытан жараата беріктігіні тмен екенін ескеру керек. Бл айматы рылым ерекшелігін тістерді пломбылау кезінде тісаралы матрица жне интерденталды сынаны ою кезінде де есепке алып отыру керек.
Жанасу нктесінен баса тістер жатарды жабылуы кезінде де з ара жанасады. стігі жне астыы жа тістерді жабылу кезіндегі функциональды атынасы окклюзия деп аталады.
Окклюзияны негізгі трт трін ажыратады: орталы, алдыы, о жне сол бйірлік.
Орталы окклюзия кезінде тістерді зара жанасуы барынша кп болады. Окклюзия физиологиялы жне патологиялы болуы ммкін. Физиологиялы окклюзия патологиялы окклюзияа араанда шайнау , эстетиканы жне сйлеу ызметін толыанды амтамасыз етеді.
Амбразураларды, жиектік біліктерді, крші тістерді окклюзиялы беткейлеріні рельефін жне тмпешіктерін, арсы тістерді жне пародонтпен тйісетін тіс сауытыны зара арым –атынасыны дрыс алыптасуына, тістерді шайнау ызметіні толыанды болуына жадай жасайды.
Тістерде тісжегіні пайда болуына ыпал етуші серлерді натылы тсіну шін тіс тіндеріні дамуына, рылымына жне асиетіне шолу жасаан дрыс.
1.2. ТІСТЕРДІ ДАМУЫ
Адамда тістерді дамуы шамамен эмбрионалды дамуды 6-7 аптасында басталады. Сырты рыты жапыра (эктодерма) кіреукені жне оны жауып тратын кутикуланы алыптасуына ызмет етеді. Цемент, дентин жне лпа — мезенхиманы туындысы болып келеді (эктомезенхима).
Тіс тіндеріні алыптасуы (одонтогенез) ш кезенен трады. Бірінші кезеде тіс рытарыны салына бастауы жреді. Осы кезеде мезенхима тініне арай скен кпабатты жалпа эпителий тіс пластинкасын райды. Бл пластинканы кейбір айматарында болаша кіреуке органы ст тістерді рыы алыптасатын эпителий сіндісі басталады. 10-шы аптада рбір болаша кіреуке органы мезенхимаа арай се бастайды. Осыдан бастап тіс бртікшесі алыптасады. Осыдан кейін кіреуке органы лаяды жне тіс пластинкасынан бліне бастайды.
Эмбрионалды дамуды 3-ші айыны аяында кіреуке органы кіреуке органыны мойыны деп аталатын жа эпителиалды тартпа тріндегі тіс пластинкасымен осылады. Кіреуке органы айналасында бір уаытта мезинхима сіп, тіс апшыы рылады. Кіреуке органы мойынындаы тінінен жне тіс пластинкасыны бос бліктегі алан эпителийден траты тістерді рыы алыптасады.
II кезеде тіс рыыны жетілуі (дифференцияциясы) жреді. Жетілмеген кіреуке органыны жасушалары жне тіс бртікшесі тіс кіреукесіні алыптасуына жауап беретін энамелобласт-жасушаа трансформацияланады. Тіс бртікшесі жасушаларыны жетілу дерісі кезінде дентин тзуші одонтобласты жасуша преодонтобласттарды тзілуі жреді.
Осы кезеде тіс рыыны пішіні болаша тіс сауыты блігіні тріне сйкес болады. Бір мезгілде кіреуке органыны жне тіс бртікшесі жасушаларыны белсенді дифференциялануымен атар тіс рыын оршаан тіндерде жа тіні сйегіні алыптасуы жреді. Кіреуке органы мойыны эпителиі осы кезеде толыымен сорылады жне тіс рыыны тіс пластинкасымен байланысы жойылып, жартылай мезенхимаа ауысады.
III кезе гистогенез — кіреуке, дентин, цемент жне лпаны дамуы пайда болатын соы кезе. ( 1.3-сурет). Гистогенез кезеі эмбрионалды дамуды 3-ші айыны соында басталып, тістер шыана дейін созылады. Осы кезеде дентин одонтобластарыны тзілуі басталады. Одонтобласт талшытары алашында[w22] тіс бртікшесіні шында орналасатын коллаген жне органикалы дентин матриксы компоненттерін синтездейді.
Пайда болан одонтобластарды шекті скіндері пайда болан коллагенмен жабылып, дентин ттікшелерін алыптастырады. Эмбрионалды дамуды 5-ші айында дентинні органикалы матриксіні минералдануы басталады. Алашы дентинні пайда болуынан кейін кіреуке органыны эпителиалды жасушасы есебінен пайда болан кіреуке, тіс бртікшесі шында призматикалы рылымда крінеді. Міне, осындай рылым энамелобластарды дифференциялануыны бітуінен пайда болып Томс сініділеріні пайда болуымен жне эндоплазматикалы торлы ттікшелерді кбеюімен, жасушаларды секреторлы ызметіні артуымен сипатталады.
1.3.- Сурет.Гистогенез: 1 — ауыз кілегей абы эпителиі; 2 — энамелобласттар; 3 — тіс кіреукесі; 4 — дентин; 5 — предентин; 6 — одонтобласт абаты; 7 — тіс лпасы; 8 — кіреуке органыны лпасы; 9 — сырты кіреуке органы;
Кіреукені алыптасу дерісі екі кезеде жреді: алдыменен призманы органикалы негізі, ал содан кейін кіреукені жетілуі пайда болады.
Осы кезеде энамелобластарды жетілуі рі арай жреді. Екі типті жасушалар алыптасады.
I типтегі жасушалар кіреукені бейорганикалы компоненттерін тасымалдауа атысады. Бл жасушалар рамында кальций байланыстырушы ауыздарды кп болуы тн.
II типтегі жасушалар кіреукеден органикалы заттарды жне суды шыарып тастауды атарады. Энамелобластар ызметіні е соы кезеі кіреуке кутикуласыны пайда болуына атысуы. Цементті дамуы тіс тбірі дентині алыптасаннан кейін постнатальды кезенен басталады. Мезенхима жасушаларында пайда болан цементобластар тбір дентині сыртын цементпен оршай бастайды.
1.3. ТІС КІРЕУКЕСІНІ, ДЕНТИННІ, ЦЕМЕНТТІ РЫЛЫМЫ
1.3.1. КІРЕУКЕ РЫЛЫМЫ
Кіреуке-эмаль(enamelum) организмдегі е атты тін болып саналады. Оны микроаттылыы 1 мм2 алаа 390 кг арты болып келеді. Кіреуке тіс сауытыны сыртын аптап трады.
Кіреукені алыдыы тіс сауытыны рбір аймаында ртрлі жне оны алыдыы кіреуке цемент байламында 0,01мм болса, шайнау беткейінде, тмпешіктерде 3,5мм райды. Кіреукені химиялы рамы: су — 3,8%, органикалы заттар —1,2%, бейорганикалы заттар — 95%, соны ішінде кальций — 37%, фосфор — 17% райды. Кіреукені пайда болуы тіс бртікшесі шында дентинні пайда болуынан кейін басталады. I кезеде энамелобластар (амелобласт) коллаген типтес емес ауыз — амелогениндерді жне энамелиндерді бледі. Кіреукені негізгі ауызы барлы ауыздарды 90% райтын энамелобласттар блетін амелогенин болып келеді.
Бл ауыздар гидроксиапатиттер кристалыны зындыа, алыдыа, еніне арай суін реттеп отырады деп есептейді. Кіреукеде ауыздарды абаттануымен атар гидроксиапатит кристаллдарыны пайда болуы кіреукені минералдануына сер етеді.
Бейорганикалы заттарды негізгі тсу кзі энамелобластар болып табылады. айта алыптасан кіреуке кптеген органикалы заттардан трады. Кіреукені даму барысында рамындаы ауыздар кптеп азая бастайды. Кіреукені призмалы рылымы энамелобластарда Томс сінділеріні пайда болуынан бастап алыптаса бастайды. Олар кіреукеде затты баыттала абаттану дерісін реттейді жне оны рі арай йымдастырады. Сонымен атар призманы алыптасу кезіне гидроксиапатитті кристалдарыны баытын реттеп отырады. Орталы блімде призма кристалдары сіні бойымен орналасса, шет жатарында ретсіз орналасады жне призма сіне тік брышпен баытталуы ммкін. Тістерді жарып шыуы барысында энамелобластар жетіледі де кіреуке беті жа абыпен кутикулмен жабылады. Кіреуке призмасыны диаметрі 4–6 мкм. Кіреуке призмасыны негізі дентин-кіреуке байланысында орналасады. Бл байланыстан призмалар кіреукені барлы алыдыына арай тарала отырып, тісті беткейіне дейін жетеді.
Кіреуке призмасыны жолы шамамен тіс сауыты сіне негізінен радиальді орналасандытан те крделі болып келеді. Призманы зындыы S- трізді имектік болуына байланысты кіреуке алыдыынан біршама кп болады. Призмаларды имектігі нтижесінде кіреукені тігінен жне клдене кесінді шлифінде призмаларды ртрлі оптикалы тыыздыы бар екендігі бірін -бірі алмастырып отыратын Гунтер –Шрегер жолатары деп аталатын ашы жне кгірт айматарды серінен туындайды.
Кіреукені тыыздыну дерісіні ерекшелігі онда Ретциус сызытарыны болуымен сипатталады. Бл сызытар тігінен кесінді шлифінде кіреукені исы баытта кесіп теді, ал клдене кесінді шлифінде тіс беткейімен параллельді жретін концентриялы шебер трінде орналасан.
Ретциус сызыы кіреукені минералдану дерісіні біртегіс емес екендігін сипаттайды жне энамелобласттарды ызметіні тыныштау кезеіне сйкес. Бл айматарда кіреуке аз минералданан. Ретциус сызыы дентин-кіреуке шекарасынан басталып, кіреукені барлы абатын иаштай тіп кіріеуке бетінде бір-бірінен те тере емес тмпешікпен блінген білікпен аяталады.
Сауытты беткейін толытай оршап тран жне параллельді атармен орналасан біліктер –перикимат деп аталады. Кіреуке призмаларында оны туліктік минералдануын суреттейтін клдене жолатар бар. Призмалар клдене кескінде кп пішінді, сопаша немесе дрыс емес пішінді болып келеді. Призмаларды доа тріздес трі е кп кездеседі. ( 1.4-сурет).
а
1.4.- сурет.Кіреуке призмалары: а — клдене кесіндіде доа пішінді призма; б — тігінен кесінді;
Брын р призманы айналасында рамында органикалы материалдар те кп призмааралы кеістік деп аталатын абыша бар деп есептеген.
Заманауй зерттеу дістері, мысалы электронды микроскопты олдану барысында призмааралы айматы призмадан тек ана гидроксиапатиттерді кристалдарыны орналасуымен ана ерекшеленетінін анытады. Кіреуке кристалдарыны зындыы орташа 160, ені -40-69, ал алыдыы шамамен -1нм. Кіреукеде байланысан гидратты судан баса микрокеістікте орналасан бос денелі су кездеседі. Осы суды кіреуке сйыы деп атайды. Болжамдау бойынша гидратты абат жне кіреуке сйытыы оршаан ортамен жне кіреуке кристалдары арасында ионды зат алмасуды амтамасыз етеді. аидаа сйенсек герероионды зат алмасу да болуы ммкін. Мысалы, гидросильді ион фтор ионымен алмасады да, кіреукені ышыла беріктігін арттырады. Кіреукені 75% дан астам апатиттері гидроксиапатит Са10(РО4)6(ОН)2 болып табылады. Фторапатит шамамен 0,7% райды. Гидроксиапатитті рамында кальций жне фторды молярлы атынасы 1,67 рауы, кіреукені тісжегіге беріктігін амтамасыз етеді. Бтін кіреуке шлифінде кіреуке пластинкасы (ламеллалар)жне кіреуке шоырлары аныталады.
Кіреуке пластинкасы дентин-кіреуке байланысынан басталып тіс сауытыны беткейіне дейін барады. Оларды е кп орналасаны тіс мойыны болып табылады.
Кіреуке шоырлары дентин-кіреуке байланымын бойлай тек ана кіреукені ішкі абатында орналасады. Бл сініділер органикалы зата бай кіреуке аймаы болып келеді.
Органикалы заттар ауыздардан, липидтерден жне кмірсуларынан трады. Аминді ышылды рамы бойынша кіреуке ауыздарын кератин тобына жатызуа болады.
Дентин-кіреуке байланымы талшыты рылым тріндегі дентинге жне кіреукеге бойлай енген кптеген органикалы заттан трады. (1.5- сурет).
Тісті бетінде тіс жарып шыаннан кейін ауыз уысы ортасы мен тісті атты тіндеріне сер ететін ртрлі рылымды сінділер болады.
Тіс жарып шыана дейін кіреуке беті екі абаттан тратын кутикуламен жабылып трады. Ішкі абат, немесе кутикула энамелобластарды бліп шыару серінен пайда болан жа гомогенді абы алыптастыратын гликопротеиндерден рылады.
Сырты абат, немесе екіншілік кутикуланы жетілдірілген кіреуке мшесіні эпителиі болып саналады. Тіс шыаннан кейін ас шайнау нтижесінде кутикула жойылып, жартылай тісті бйір беткейлерінде жне беткей асты абатында саталып алады
1.5.Сурет.Дентин-кіреуке байланысы: 1 — кіреуке; 2 —
дентин; 3 — дентин-кіреуке байланысы
Кіреуке беткейінде пелликула алыптасады. (жре пайда болан кутикула). Ол негізінен сілекеймен араласу кезінде пайда болан ауызды-кмірсулы кешеннен трады. Бл абы кіреукеге ышылды диффузияны жне кальций, фосфат ионыны кіреукеден шыуына кедергі жасайды.