ені сау балалар мен кемтар балаларды психикалы дамуындаы орта задылытар.

 

Психикалы процесстер мен оны асиеттеріні брі де даму процессіні нтижесінде алыптасады. Жоары психикалы ызметті дамуы дені сау балаларда да, кемтар балаларда да отбасыны леуметтік жадайыны, сіресе педагогикалы ыпалды, трбиені серінен болады. Сонымен атар жеке тланы дамып, алыптасуында биологиялы жне леуметтік факторлар бірегей ызмет атарып, олар баланы алашы даму кезедерінде туа пайда болан бойындаы нсілдік ерекшеліктеріне де трліше сер етеді. се келе, баланы крделі психикалы процесстері болып саналатын тйсіну, абылдау, зейін, есте сатау, ойлану мен иял жне сйлеу, эмоция мен ерік, мінез, темперамент, абілет сияты жеке бас асиеттері біртіндеп крделене тседі. Мндай процесстерді дамып жетілуі мен алыптасу ерекшеліктері балаларды жасыны лаюына байланысты трліше сипатта болады. Баланы жеке басыны асиеттерін алыптастыруда оны мір срген ортасы, леуметтік жадайы, оу -трбие істері трлі іс -рекеттермен шылдануа бейімдеп,з абілеттерін жетілдіруде тым уалау арылы берілетін биологиялы ерекшеліктерімен бірге отырып, леуметтік бейімделуде де шешуші роль атарады. Л.С. Выготский з зерттеулеріні нтижесінде бала табиатыны сезімталдыы, рбір нрсені шапша абылдап, оларды мн-жайын тез тсінуі сияты ерекшеліктерін дамытуа дрыс трбие, оыту процесстері сер ететінін анытайды. Баланы сезімталды ерекшеліктеріні даму кезеі сензитивтік кезе деп аталады. Мндай кезедер баланы ртрлі жастаы даму баыттарында айталанып отыратын боландытан оу-трбие жмыстары крделене тсіп, оны ымталдыын, ойланып – толану рекеттерін рістетеді. Осымен атар, балаларды жекеленген психикалы ызметтеріні дамуы мен алыптасуы су барысында бірі ерте, бірі кеш дамып, бала санасында трліше дегейде болады. Бала психологиясыны дамуындаы мндай задылы тек дені сау, алыпты дамыан балаларда ана емес, кемтар балаларды да оытып, трбиелеуде де маызды орын алады.

Бала психикасыны бастапы даму кезеінде тйсінупроцесіні орны ерекше. Тйсіну – баланы дниені танып – білудегі бейнелеу процесіні алашы есігі. Бл процесс талдаыштар арылы жзеге асады. Талдаыштарды аны рецепторларды анына дл. Соан орай талдаыштар: кру талдаышы, есту талдаышы, тері талдаышы, т.б. болып блінеді. Баланы дрыс алыпты дамуына жас кезінен ртрлі тстерді тйсінуі,естуді тйсінуі, ртрлі сезімдерді тйсінуі зор сер етеді. Осы процесті заымдануы, немесе кешеуілдеуі баланы психикалы жне интеллектуалды дамуына кері серін тигізеді.

абылдау. Егер тйсіну айналадаы заттар мен былыстарды жеке асиеттері мен сапларыны мидаы бейнесі болып саналса, ал абылдау сол заттар мен былыстарды мидаы ттастай бейнеленуі болып табылатын тікелей танымды процесс. абылдау тйсінудегідей бір ана талдаышты ызметі емес, ол бірнеше талдаыштарды (кру, есту, дм, иіс, т.б.) зара байланысып жмыс атаруымен жасалады.

былыстар мен заттарды абылдау процесінде баланы брыны тжрибесіні клеміні мні те зор. йткені, тжрибе абылдауа ана сер етіп оймайды, ол баланы ойлау мен іс -рекетін де билейді.

Кеістікті жне уаытты абылдау АШ-ты кибернетик - алымы длелдегендей , адамны денесі, сіресе ішкі азалары,( жрек, кпе, ішек арын, т.б.) саат трізді ызмет атарады. Мнымен атар кеістіктердегі заттарды жне уаытты абылдау кбінесе адамны ішкі субъективті ойына туелді. Сондытан адамны рилы жастаы кездерінде оиларды есте алдыруы жне жаыртуы да трліше.

Мектеп жасына дейінгі балаларды психикалы дамуы мен оны санасында жетекші роль атаратын процесс – ес. Бл кезеде бала есіні дрыс дамуы ртрлі тітіркендіргіштерді абылдауы мен сйлеуіне жне ойлау рекетіне негізделіп, жалпы даму арынын крделендіре тседі.

«Ес- аыл оймасы» ( А.В.Сувроров). Ана тілімізде «ес» деген сзді екі трлі маынасы бар. Біріншіден ол « аыл -ой» дген маынада олданса, екіншіден, «жады» деген маынаны білдіреді. Мселен, «жаттау», «жаттыу» деген здерді тбірлері осы «жады» сзінен шыан. Сондытан, еске аыл –ой, оны сапасы, ауытуы лкен сер етеді.

Ес типтеріні трлері. Оу материалдарын, естігенін есте алдыру немесе еске тсіру, сезім мшелеріндегі рецеторларды тріне арай р трлі келеді: біреулер кзімен кргенін немесе оыанын, екіншілері лаымен естігенін,ал шіншілері олымен стаандарын, ал басалары осы рецепторларды брін біріктіре олдананда ана тиісті малматтарды есте атай алады. Осыан орай, балалар кргенін есте алдырыш, естігенін есте алдырыш жне жне малматтарды естіп,озалыс жасау арылы есте алдыратын типтер деп блінеді. Интеллектуалды дамуы заымданан балалар осы аталан типтерді бірде - біреуіне икемсіз болып келеді№

Мектеп жасындаы балалар санасыны дамып жетілуінде жетекші процесс - ойлану рекеті. Ойлану рекетіні бл кезеде арынды дамуы бала санасыны зге де психикалы процестеріні шапша дамып, оны танымды рекеттеріні тередеуіне олайлы жадай тудырады. Ойлану деп – мселені шешудегі толану процесін айтады. Ойлану - дамушы былыс жне ол балалар арасында немі жмыс кйінде кездеседі. Мида болып тратын здіксіз ойлану жне оны нтижесі – ымдар мен сйлемдер бір емес.

Жалпы психикалы процесстерді дамуы мен зара ыпал етуі нтижесінде бала психикасыны жаа сапалары алыптасады. Егер трбиелеу , оыту, бейімдеу жмыстары баланы ымталды кезеіне сай жргізілетін болса, оны нтижелері барынша жемісті болады. Ал кемтар балаларды аыл-ойын жетілдіру шін оларды бойындаы барлы ммкіндіктерін оятып, жмылдыру ажет. Осы баытта тиісті арнайы шараларды олданып, оны ішінде крнекі ралдарды, арнайы дістерді пайдалана отырып, трлі іс -рекеттерді сапалы орындауа баыттау керек. Осы дістерді олдану нтижесінде кемтар балаларды аыл – ойы рістеп, тжірибелік іскерліктері артады, жре келе ебекті жеіл трлерін де мегеретін болады, сонымен атар оларды сйлеу жне ойлау процестері де алыптаса бастайды.

 

2. «Ммкіндіктері шектеулі балаларды даму ерекшеліктеріні клиникасы» пніні баса медициналы – биологиялы пндермен байланысы.

 

«Ммкіндіктері шектеулі балаларды даму ерекшеліктеріні клиникасы» пнін игеру барысында болаша дефектологтар кемістік даму жне оны салдары - кемтарлыты себептерін, алыптасу механизмдерін жне оны дрежелері мен белгілерін анытай алады. Сондытан бл пн биологиялыќ, медициналы, педагогикалыќ жне психологиялы пндермен тыыз , пнаралы байланыста. Бл пніні дефектология мамандыы бойынша оылатын медициналы жне табии –ылыми пндер арасында ерекше орны бар. Осы пнді игеру барысында болаша дефектологтар кемістік даму жне оны салдары - кемтарлыты себептерін, алыптасу механизмдерін жне оны дрежелері мен белгілерін анытай алады. Сондытан бл пн биологиялыќ, медициналы, педагогикалыќ жне психологиялы пндермен тыыз, пнаралы байланыста.

Жоарыда крсетілген ылымдар арасындаы байланыс, жне болаша дефектологтара ажетті мемелекеттік стандартта крсетілген пдердерді жеке –жеке игерумен атар оларды пнаралы байланыста игеру – кемтарлы пен оны салдарын жеілдету шін, кемтар балаларды медициналы –педагогикалы жне психологиялы трыдан олдау шін те маызды. Осымен атар, крсетілген ылыми салаларды жетістіктерін, зерттеу нтижелерін олдана отырып растырылан арнайы оыту –трбиелеу дістемелері, алдын алу шаралары дефектологтарды тжрибелік жмыстарында жасы нтиже береді.

Олигофренопедагогика- ртрлі дрежедегі зияты (интеллектісі) заымдалан балаларды арнайы дістемелерді олдана отырып, жеілдетілген оу бадарламасымен оытуды теориялы жне тжрибелік дістерінін жинатайтын арнайы педагогиканы саласы. Баларды есею кезедеріндегі даму ерекшеліктері оларды жоары жйке ызметіні жетілуіне байланысты. Дені сау балалар мен кемтар балаларды психикалы процесстеріні дамуы жне оларды саналарыны сапалы жаынан алыптасулары да жйке жйесіні рекетіне байланысты.Сонымен атар дені сау балалар мен кемтар балаларды дамуында шешуі орын алатын леуметтік орта мен тлім-трбие беру дістері екені де сзсіз. йткені, баланы дамуы леуметтік мірмен тыыз байланысты.

Олигофренопсихология - зияты (интеллектісі) заымдалан балаларды психикалы дамуын жан –жаты зерттеп, ауыту дрежелеріні себеп –салдарын айындап, психиканы заымдануыны алдын алу шараларын айындайтын арнайы психологияны саласы. Психикалы процесстер мен оны асиеттеріні брі де даму процессіні нтижесінде алыптасады. Жоары психикалы ызметті дамуы дені сау балаларда да, кемтар балаларда да отбасыны леуметтік жадайыны, сіресе педагогикалы ыпалды, трбиені серінен болады. Сонымен атар жеке тланы дамып, алыптасуында биологиялы жне леуметтік факторлар бірегей ызмет атарып, олар баланы алашы даму кезедерінде туа пайда болан бойындаы нсілдік ерекшеліктеріне де трліше сер етеді.

 

3. Балалар зиятыны дамуындаы ртрлі ауытуларды этиологиясы жне патогенезі

 

Психикалы дамуды, соны ішінде зиятыны (интеллектіні) бзылуыны ке тараан трі - кемаылдылы немесе аыл - ой кемістігі. Бл кемістік кбінесе іштен туа, немесе алашы 1-2 жылда алыптасады. ылыми алыптасан халыаралы тілде оны олигофрения деп атайды. Олигофрения гректі сзі ( олиго - аз, кем, френ - аыл) аза тілінде аылы таяз, кемаыл, аыл - ойы кеміс деген ымды білдіреді.

Жре келе, 3-4 жастан кейін ана алашы белгілері білінетін аыл - ой кемістігіні трі -деменция деп аталады.

Зиянды тымуалаушылы факторлары. Олигофрения негізінен баланы орталы жйке жйесіні, сіресе бас миыны заымдануынан пайда болатын кемістік. Оны себептері те кп, ал оларды сапалы анытау ылыми зерттеулерді биология, генетика, физиология, психология салаларындаы жетістіктеріне байланысты. Кейбір жадайларда кемаылдылыты белгісі крініп трса да, оны айдан пайда болып, андай себептерді серінен алыптасанын тсіну иын. Бл кемістік кбінесе іштен туа, немесе алашы 1-2 жылда алыптасады. ылыми алыптасан халыаралы тілде оны олигофрения деп атайды. Олигофрения гректі сзі ( олиго - аз, кем, френ - аыл) аза тілінде аылы таяз, кемаыл, аыл - ойы кеміс деген ымды білдіреді.

Жре келе, 3-4 жастан кейін ана алашы белгілері білінетін аыл - ой кемістігіні трі -деменция деп аталады.

.

Олигофренияны негізгі клиникалы белгісі - аыл - ой кемістігі, ал оны ауыр немесе жеіл дрежесі этиологиялы факторларды серін лайтатын - олайсыз, немесе осы серлерді азайтатын - олайлы жадайлара байланысты болады.

Олигофренияны этиологиялы факторларын анытап, жасы білу шін оларды топтастырып, р топтаы себептерді талдап, зерттеген дрыс..Кзіргі кезде зиянды этиологиялы факторлар толы болмасада, негізгілері аныталан. Олар:

1. Зиянды тым уалаушылы.

2. Баланы рсата алыптасу кезеінде ртрлі залалды себептерді сер етуі (антенатальды зияндылытар).

3. Тола кезіндегі заымданулар мен асфиксия.

4. Бала туаннан кейін алашы айлар мен жылдарында(2- 3 жаса дейін) ртрлі залалды себептерді серінен миыны заымдануы.

1.Залалды тымуалаушылы – кемаылдылыты тым уалайтын трі баланы ата- анасынан немесе ары ата тегінен тымуалау арылы беріледі. Кейбір жадайда кемаылдылыты тікелей з ата-анасынан ана емес, ары ата тегінен (7 атаа дейін) берілуі ммкін. Жаа мір аталы шуат пен аналы жынысты клеткаларды рытануынан басталады, соны нтижесінде ры (зигота) деп аталатын жаа тіршілікті бастамасы – бір клетка тзіледі. Осы бір жалыз клетканы блініп шыуынан алдымен ры пен шаалаты, содан кейін нрестені, аырында 500 триллион (5х10¹⁴) клеткадан рылатын адамны тіршілігі басталды. Демек, бірттас азаны дамуына ажет тектік асиеттер, яни тым уалау информациясыны жиынтыы шаалаа аталы жне аналы клеткалармен беріледі. Ендеше, баланы тегінен ралатын асиеттерінде ата мен ананы лесі тепе-те.

Зат алмасу процестеріні (кміртегі, майларды, белоктарды алмасуы) гендік заымдану дрежесіне сйкес кемаылдылы та ртрлі дрежеде болады. Сонымен, улеттегі пайда болан тым уалау кеселіні айыпкері – ген мен хромосомаларды згерілуі, яни мутацияа тсуі болып табылады. Олар кейде тым уалап ата- анасы арылы ары тегінен беріледі, немесі ата- анасыны біріні жыныс клеткасында алаш рет пайда болады. Мутация химиялы факторларды (ндіріс алдытары, ауыл шаруашылыында пайдаланылатын улы химикаттар, кейбір дрілер, шылым тарту т.б.), радиацияны, биологиялы факторларды, вирустар мен бактерияларды, токсиндерді серінен туындайды. Осы себептермен оса экологиялы апаттарды (мысалы, Арал ірі, Семей ядролы полигоны, т.б.) сері де зиянды.

Дниеге жаа келген 100 нрестені 4-5 –і тым уалаан кеселге іштен шалдыып туады немесе кп замай ауырады. Жиі кездесетін тектік тым уалау ауруларына фенилкетонурия (ФКУ), туа біткен гипотиреоз, адрено-генитальды синдром, муковисцидоз, галактоземия, сукрозурия , т.б. жатады. азір бізге белгілі, зерттелген 3 мынан астам осындай тектік тым уалайтын ауруларды трлері бар. Олар жйке жйесін де, блшы етті де, тірек –имыл озалыс рекетін де, ішкі азаларды да ртрлі дрежеде заымдайды. Осыларды ішінде 100-ге жуыына диагнозды дл оюа боланымен, соны бар –жоы 20-30-ыны ана емдеу дісі аныталан.

Тым уалайтын ауруларды белгілері: лсіз нрестелер за жне жиі ауырады. Туанынан бастап, мір бойы азап шегеді, бірте –бірте мгедектікке шырайды. Ауру адамны жне оларды жаын туысандарыны айы –асыреті лаяды. Тым уалайтын аурудан азап шеккен мгедектерді баып – ауа арналан кіметті жыл сайыны жмсалатын аржысы бірнеше миллион тегеден асады. Бл аражат адамгершілік жаынан да, аржылы жаынан да толы аталады.

кінішке орай, тым уалайтын аурулара ем онбайды, біра оларды алдын алу ммкіндігі бар. Егер отбасында немесе жаын туыстарыны біреуінде тым уалаан аурумен ауыратын бала туса міндетті трде маман (генетик) дрігерлерге кріну ажет. Сонымен атар тмендегідей жадайлар аныталса да :

· Перзентті болысы келген жасы 35-тен асан йелдер жне 40-тан асан ер адамдар;

· Туысан адамдарымен неке иылан жадайларда;

· рытану алдында, не жктілікті алашы мерзімінде мутацияа шырататын факторларды серіне шалдыанда;

· здігінен тсік тастаса немесе нресте лі туса;

· Ерлі-зайыптыларда за уаыт бала болмаса;

· Баланы жыныс мшелеріні дамуында ауытулар кзге тссе, т.б. кмнді жадайлар кездескенде ата- аналар міндетті трде дрігерлік - генетикалы тексерілуден туге тиіс.

 

4 Баланы рсата алыптасу кезеінде ртрлі залалды себептерді сер етуі (антенатальды зияндылытар).

 

Олигофренияны негізгі себептеріні ішінде нрестені рсата дамуы кезеінде ртрлі зиянды факторларды серінен заымдануы жиі кездеседі. Олара:

· анасыны екіабат кезінде немесе одан ертерек (5 жыл мерзім ішінде) ртрлі жпалы немесе созылмалы дерттермен аурулары;

· ртрлі улы заттармен, дрілермен, т.б. заттармен улануы;

· кейбір жадайларда ананы іштегі нрестеден тылу шін нтижесіз олданан ртрлі рекеттері де жатады.

Заымдануды дрежесі зиянды себептерді дамуды ай кезеінде, анша уаыт жне андай сапада сер ететіндігіне байланысты. Егер заымдаушы факторлар нрестені те тез дамитын, жктілікті алашы жартысы ( органогенез) кезеінде сер етсе, онда нресте дамымай, іштен лі тууы ммкін немесе кптеген кемістіктері болуы ммкін, бл бала туаннан кейін де кп мір срмейді. Миды абытарыны немесе морфологиялы структурасыны органикалы згеріске шырауы кбінесе миа сер ететін бактериялар мен вирустара (нейроинфекциялар), сіресе грипп, ызамыты вирусына, мерезді, эпидемиялы паротитті, гепатитті, токсоплазмозды, туберкулезді оздырушыларына байланысты.

Осымен атар, рсатаы нрестені дамуына ртрлі залалды уланулар да сер етеді Оны ішінде кп тараан алкоголизмні сері, нашаорлы, темекі шегу, йытататын дрілер, кшті антибиотиктер, радиациялы сулелер т.б. сері. Осы топтаы зиянды себептерді те ауыптілері жне ке тараан трлері: алкоголизм мен нашаорлы. Кпшілікке аян, ішкілікке салынан адамдарды тек семьясыны ана берекесі кетпейді, здеріні ана денсаулыын жоймайды, осымен бірге рпатарын дниеге кемтар, жарымжан етіп келеді. азіргі уаытта дрігерлер мен зиялы азаматтарды «Ара – у, ара миыызды жеп, аыл есіізден айырады, бауырыызды жеп – оны таса (цирроза), жрегіізді жеп - оны лі тінге (инфаркта), бйрегіізді жеп – оны созылмалы бйрек жетіспеушілігіне, кпеізді жеп – оны тесік кпеге айналдырады, ал жкті йелдерді ішіндегі нрестесін ауру, кемтар етіп туызады»- дегендеріне арамастан ршелене ішіп жатан жас пен кріні кргенде жан дние тршігеді. Бл дерт, азіргі уаытта оай болмай тр, тіпті атерлі ісік (рак) пен СПИД-тен де асып кететін ауіпті кесел тегімізді бзып, рпымызды аздырып барады.

Нрестені іште даму кезеіндегі таыда бір атер – ана мен іштегі нрестені андарыны тобыны немесе резус факторларыны (ан рамында кездесетін антиген трізді зат) сйкес келмеуі. Бл ауруды дрежесі улану мерзіміне жне дер кезінде аныталып, сапалы дргерлік кмек крсетілуіне байланысты. кінішке орай, осындай дертке душар болан балалар жре келе аыл–есі кем балалар санын кбейтеді.

 

5.Босану кезіндегі заымданулар мен асфиксия.

Ауыр толатарды зиянды серлері сіресе рсата дрыс дамымаан балаларды туаннан кейінгі алыпты дамуларына кері сер етеді. Егер бл балалара туа салысыменен дрыс дрігерлік кмек крсетілсе кптеген балалар жре келе сауыып кетеді.

Ауыр тола кезіндегі заымдануа рсатаы баланы дрыс дамымай лсіз, шала болуы себеп болады. Ауыр толатар бірінші рет босанатын жне оан арнайы дайындалмаан, дене бітімдерінде кемістіктері бар (бойы те аласа, жамбас сйектері дрыс дамымаан - тар жамбас, жоары дрежедегі кзді кру кемістігі, кп ауру салдарынан лсіреу) йелдер арасында жиі кездеседі.

з бетімен босана алмайтын ауіп туан жадайда алдын ала болаша анамен жне туыстарыменен кеесіп, баса жолдармен босану дістеріні бар екенін тсіндіру ажет, мысалы (Кесар тілігі арылы босану). Бл ана мен баланы заымданудан сатайтын те нтижелі діс.

 

6.Бала туанан кейін алашы айлары мен 3 жаса дейінгі аралыта ртрлі заымдану салдарынан ми рекетіні бзылуы.

 

Нресте аман-есен дниеге келгеннен кейін де оан ыпты ктім, жан- жаты дамытатын трбие керек. сіресе, баланы денсаулыы мыты болып,тез ширап,жетілуі р ата- ана шін лкен баыт. Баршаа белгілі, жас нрестені туаннан кейінгі алашы айлары мен жылдары оны болаша дамуыны негізі болып саналады.

Жоары жйке ызметіні зара штастыы мен олардан туындап отыратын ртрлі себеп -салдар байланыстары бкіл адам организміні алыпты ызметін, немесе алыпты дамуын амтамасыз етеді. Кемтарлыты негізгі себебтерін талдай отырып, белгілі алым - психолог Л.С.Выготский «бала психикасыныны дамуына сер ететін ртрлі зиянды себептерден организмні алыпты ызметі бзылса, бл организмде ртрлі дрежеде кемістік трлері, яни кемістік даму басталады» деп крсетеді.

Кемтарлы - кемістік дамуды нтижесі: яни баланы, немесе жасспірімдер мен ересек адамдарды ртрлі зиянды себептерді серінен физикалы немесе психикалы рекеттеріні белгілі дрежеде заымдануы.

Л.С. Выготский 1924 жылы кмелетке толмаан кемтар балаларды леуметтік ортада мір сріп, тіршілік ету ыын орауа арналан ІІ-ші съезде тмендегідей ш трлі факторларды серіне тоталады: Бірінші, бала психикасыны дамуына зиянын тигізетін кру мен есту талдаыштарыны заымданып, тйсіну, абылдау, есте сатау, ойлау сияты психикалы процесстерді алыпты дамымауы немсе оларды рекетіні сапасыны те тмен болуы.

Екінші,баланы естуі мен круі, сйлеуі жетілмегендіктен сырты оршаан ортаа бейімделе алмай, кеістікте бадар таба алмай алуы, осыдан барып оны леуметтік бейімделуіні иындауы.

шінші, жоарыда крсетілген психикалы процесстерді бзылуы баланы аыл -ойыны кемістігіне (кемаылдылы),жоары жйке ызметіні бзылуына, крделі психикалы процесстер болып табылатын есте сатау мен ойлаурекеттеріні рістемей тоырап алуына жне баланы жеке басыны негізгі асиеттеріні алыпты дамуына кедергі жасауы.

Жас бала рынша, брін стап, татып кргісі келеді. Осы себептен де ол жиі жарааттанып, ртрлі жпалы ауруларды оздырыштарын жтырып ауырады, заымданады.

Миды жне оны абытарын заымдайтын инфекциялар кейбір жадайларда брыннан дрыс емделмеген, еленбеген баса азаларды кеселдері асынан кезде белсенділеніп, кбейіп таралуы ммкін. Мысалы, ла, мрын, тістерді жне баса азаларды созылмалы іріді абынулары балалар шін те ауыпті. лкендер де сатананы абзал. Заымдалан азалардан инфекциялар ан тамырлары (пиемия,бактериемия,вирусемия, септицемия) арылы тарайды.

Есте болатын жйт, кемтар балаларды бойындаы сан илы ауытуларды сыр-сипаты мен белгілерін, себептерін жете анытап алмай, олармен жргізілетін трбиелеу, оыту, тзету жне леуметтік бейімдеу жмыстарында айтарлытай нтижелерге ол жеткізу ммкін емес.

Кемтар балаларды зерттеу жан-жаты, кешенді трде, зор ыптылыпен жргізілгенде ана тиісті нтиже береді. Зерттеу барысында тмендегідей мселелерге кіл блу керек:

· кемтарлыты ртріні себебі, патогенетикалы даму ерекшеліктері, клиникалы белгілері, дрежесі жне заымдалан азалар мен азалар системасыны жалпы рекетіні жадайын анытау ажет;

· дені сау балалармен кемтар балаларды дамуы мен алыптасуыны жалпы орта задылытарын есте стай отырып, кемтар балалардаы кездесетін кемістіктерді ерекшеліктерін айындау ажет. Бл баытта жргізілетін зерттеулер кемтар балаларды жоары психикалы ызметіні даму сипатын арапайым психикалы даму ерекшеліктерімен салыстыра отырып, арастыранда ана нтиже береді. Баланы аыл-ойыны, жекеленген сезім мшелеріні ызметіні, дене рылысыны ауытуларын тзетіп,оларды толытыру шін руаытта жоары психологиялы ызметті жетілдіру ажет болады;

· кемістіктерді р-бір трін жан - жаты зерттегеннен кейін, оларды тзетіп толытыру шін е олайлы жйелі, комплексті емдеу - тзету дістемелерімен бірге тиімді тлім – трбие мен оыту дістерін де олдану керек;

· сонымен атар, кемтар баланы зі мір срген ортаа жне сырты жадайа леуметтік бейімдеу тсілдерін де ескеру ажет.

Осындай рекеттерді жзеге асыран жадайда ана кемтар балаларды кемістіктеріні зардабын жеілдетуге болады.

ртрлі кемістіктері бар балаларды аыл –ойы мен сезім кйлері згеше болады.Оларды жоары дрежедегі писхологиялы ызметтеріні дегейі де тмен. Сондытан, арнайы педагогикалы жне психологиялы кмек крсету кезінде кемтар балаларды жалпы организіміні даму задылытарын білу шарт. йткені, бл задылытарды негізі дені сау балалара да жне кемтар балалара да орта.

Баларды есею кезедеріндегі даму ерекшеліктері оларды жоары жйке ызметіні жетілуіне байланысты. Дені сау балалар мен кемтар балаларды психикалы процесстеріні дамуы жне оларды саналарыны сапалы жаынан алыптасулары да жйке жйесіні рекетіне байланысты.Сонымен атар дені сау балалар мен кемтар балаларды дамуында шешуі орын алатын леуметтік орта мен тлім-трбие беру дістері екені де сзсіз. йткені, баланы дамуы леуметтік мірмен тыыз байланысты.

 

5.Олигофренияны патоморфологиясы.

Миды патологоанатомиялы діспен зерттеу - кбінесе кемаылдылыты те ауыр трінен айтыс болан балаларды тексеру кезінде жргізіледі. Бл арнайы діс орталы жйке жйесін толы тексеру кезінде кп мліметтер береді: мидаы згерістерді рамы, оларды млшері, заымданан бліктеріні саны мен сапасы т.б. Мидаы згерістер кбінесе микроцефалия, миды клемі кішірейіп, салмаы азайып, кейбір бліктері тіпті дамымай алан трлерінде кездеседі. Осымен атар баса да морфологиялы згерістер: микрогирия – ми иірімдері те майда жне шым- шытыры орналасан, кейбір жадайда мидаы згерістер керсінше болып, ми иірімдеріні саны аз жне те жуан боп миды р блігінде 2-3-тен ана болады. Мида кездесетін таы бір згеріс порэнцефалия – ми атпарларыны арасында немесе миды кей бліктерінде уыс шырлар пайда болады. Бл келтірілген згерістер кемаылдылыты те ауыр клиникалы трлеріне тн.

 

6. Аыл-ой кемістігі бар балаларды топтастыру.

Дефектология саласындаы ылыми зерттеулерді дамуына байланысты кптеген алымдар кемаылдылыты ерекшеліктерін айындап, оларды те ауыр жне жеіл трлеріні айырмашылытарын крсетіп, клиникалы трлеріне, жалпы жадайларына сйкес оыту, трбиелеу дістерін олдануды сынады.

Кемаылдылыты себебіне, патогенетикалы згерістеріне жне дрежелеріне сйкес жіктеу, р топтаы балаларды іріктеуге, оларды жан - жаты тексеруге, ерекшеліктерін анытап, ажетті арнайы тзету, леуметтік бейімдеу шараларын анытауа дрыс ыпал жасайды.

 

азіргі уаытта олигофренияны жіктеуді ке тараан, жиі олданылатын бірнеше трі бар. Бл жіктеулер осы салада жргізілген зерттеулерді нтижесін белгілі алымдарды талдап, ерекшеліктерін айындаулары арылы жасалынан.

Олигофренияны жіктеуді негізіне клиникалы жне

патогенетикалы згерістерді олдана отырып Певзнер М.С жне Лебединская К.М.тмендегідей 5 топа жіктеуді сынады:

1.Асынбаан жеіл трі. Бл топа жататын балаларды аыл – есі тмен,ойлау, танып - білу, ой-рісі тежелсе де, эмоциональды мінезі жне жігері алыптан тыс згермеген.

2. Олигофренияа осымша гидроцефалия да алыптасады. Бл топа жататын балаларды интеллектуальды дамуыны бзылуымен атар жмыса ынтасы жо , тртібінде жаымсыз згерістераныталады.

3.Кемаылдылыпен оса орталы жйке жйесіндегі (мидаы)негізгі талдаыштарды орталытары заымдалады, сондытан бл топтаы балаларда аыл - ой кемістіктеріне осымша кру, есту, сйлеу жне имыл - озалыс рекеттерінде де кемістіктер бар.

4.Бл топтаы балаларды миыны мадай блігіні дамуы жетілмеген, немесе заымдалан. Бл топтаы балалара тн белгілер: жеке басыны асиеттері бзылан, имыл іс-рекеттері икемсіз.

5.Кемаылдылыпен оса миды ыртыс асты бліктерінде заымдану белгілері бар жне олара сйкес згерістер бар. Бл топтаы балаларды жадайы те тмен, тртіптері бзылан, психопатиялы белгілер бар. ЭЭГ-лы тексеруде миды кейбір бліктерінде биотокты згерісі байалады.

Олигофренияны жіктеуді бл тріні кемаыл балаларды леуметтік бейімдеу, трбиелеу жне оытуды арнайы дістемелерін жасауда жне оны практикада олдануда маызы зор.

Г.Е.Сухарева сынан топтастыру. Бл жіктеуді негізіне Г.Е. Сухарева кп жыл зі зерттеген кемаылдылыты себептері мен клиникалы белгілерін олданан. Ол кемаылдылыты жиі кездесетін этиологиялы факторларына байланысты бкіл кемаылдылыты ш топа бледі:

Бірінші топ: олигофренияны эндогенндік трі, негізінен ата – ананы генеративті клеткаларыны заымдануы. Бл топа тмендегідей заымдануларды клиникалы трлері жатады:

· Даун синдромы.

· Микроцефалия

· Олигофренияны энзимопатиялы (тымуалаушылы арылы алыптасатын гендерді ферментативтік асиетіні заымдануы) трі: фенилкетонурия, галактоземия

· Олигофренияны дизостозиялы (кемаылдылыпен оса скелет сйектерінде, блшы еттерінде, теріде болатын заымданулар) трлері: мукополисахаридоздар (Гурлер синдромы), факоматоздар,т.б.

Екінші топ: эмбрио – жне фетопатиялар (рыты ана рсаында даму кезеінде 4 айа дейінгі жне 4 айдан кейінгі уаыттарда заымдануы): грипп, ызамы (коревая краснуха) вирусыны серінен болан олигофрения; тосоплазмоз жне листериоз оздырушыларны серінен болан олигофрения; іштен туа болан мерез ауруыны салдарынан болан олигофрения; ртрлі ішкі секреция бездеріні гормондарыны анасыны, немесе баланы организмінде жетіспеуінен болан олигофрения. Осымен атар, экзогендік жне эндогендік токсиндармен, улы заттармен, дрілермен улану салдарынан болан олигофрения жне ана мен іштегі баланы андарыны топтарыны немесе резус – факторларыны сйкес келмеуінен алыптасан олигофрения т.б.

шінші топ: босану кезінде жне туаннан кейігі алашы 3 жаса дейінгі заымдану себебтерінен болан олигофрения.

Кемаылдылыты рі арай зерттеу барысында кейбір клиникалы трлеріні жоарыдаы крсетілген топтара жатпайтыны аныталды. Сондытан оларды жеке атипиялы олигофрения тобы ретінде арастырады.

Олигофренияны атипиялы трлері: жоарыда крсетілген олигофренияны клиникалы трлеріні негізгі себеп- салдары, даму жне алыптасу задылытары зерттелген болса, ал атипиялы трлеріні негізгі себебі аныталмаан, немесе этиопатогенетикалы механизмдері жеткілікті зерттелмеген. Кзге тсетіні: бріне орта клиникалы белгісі – кемаылдылыты ртрлі дрежесі. Сонымен атар, бл топтаы олигофрендерді миындаы заымдану клемі немесе дрежесі крделене, дами тсуі ммкін, яни аыл - ой кемістігіні дрежесі де ауырлайды. Бл згерістер кейбір жадайларда кемаылдылыты жре келе пайда болатын трі - деменцияа сас.

Г.Е.Сухареваны бл жіктеуін кбінесе психиатр, невропатолог, балалар дрігерлері кемаыл балалара емдеу арылы тзету дістеріні негізі ретінде олданады.