опыратану ылымыны ХХ асырда Ресейдегі дамуы.

ХХ асырда Ресейде топыра зерттеу жмыстары негізінен топыраты географиялы жмыстарымен байланысты болды. 1908 жылы Ресейді бас кші – он басармасы сібір мен Орта Азияа да (азастанды оса) топыра- ботаникалы экспедициялар йымдастырды. Бл жмыстарды К.Д.Глинка басарды. Экспедиция масаты – Ресейді Еуропалы блігінен халы аз Азиялы блігіне кшіру, топыра жер жадайын зерттеу еді. Бл материалдарды бастапы есептері арнайы ебектерде, ал е соы нтижелері 1920 жылдары К.Д.Глинканы авторлыымен бірнеше монографияларда жарияланды. Бл айматарда брын топыратанушылар кездестірмеген топыратар типтері (ба, ара оыр, ср, сорта жне сор топыратар) кездесіп картаа тсірілді.

1913 жылы Еріктік экономикалы оамны комитетіне айналды, оны К.Д.Глинка ,Л.И.Просолов пен С.С.Неуструев басарды.ХХасыр басында Мскеу университетінде топыратану кафедрасын талантты алым А.Н.Сабанин басарды, кейін профессорлар В.В.Геммерлинг, М.М.Филатовтар жаластырды.

Мскеудегі топыратануды таы бір орталыы Тимирязев атындаы ауыл шаруашылыы академиясы болды. Мндаы аса крнекті тла-академик В.В:Вильямс (1863-1939) еді. Ол топыратануды биологиялы баытын олдады. Топыраты нарын арттыруды егіншіліктегі шптанапты жйесін сынды. Егіншілікті бл жйесі ТМД елдеріні кп айматарында осы кнге шейін олданылып келеді.

Топыратану ылымыны кеес кезінде дамуы. 1925 жылы Докучаев атындаы топыратану институтыболып айта рылды. Оны директоры болып академик К.Д.Глинка таайындалды. Кеестік заманны р кезедерінде КСРО-ны р республикаларында да арнайы топыратану жне агрохимия институттары йымдастырылып, жемісті зерттеу жмыстарын бастады. Бларды барлыына В.В.Докучаев атындаы Топыратану интитуты методикалы жетекшілік етті. Ке байта Кеестік елдерді басым территориясында топыра –географиялы зерттеулер ріс алса, кейбір республикаларда топыраты мелиорациялау баыттарында зерттеулер жргізіле бастады. Елімізді ылалы мол батыс айматарында топыраты рату, ал Орта азия, Отстік азастан, Кавказды отстігінде топыраты рату, ал Орта Азия, Отстік азастан, Кавказды отстігінде топыраты суару мелиорациялары дамыды.

Осы кездегі топрыатанудаы ірі тла К.К. Гедройц (1872-1932) болды. Ол топыратану химиясы саласында, длірек айтса топыраты сіірукомплексін, сор топыратар мен сорта топыратарды зерттеуде аса ірі территориялы жетістіктерге жетті. Топыратану, жалпы жер ыртысы геохимиясы саласындаы ірі алым Б.Б.Польнов (1877-1952) болды. Бл екеуіні кейінірек академик болып сайлануы кездейсо емес екені аны. Кеестік заманда топыраты органикалы блігі туралы ірі жетістіктерге академик И.В. Тюрин жетсе, топыраты географиясы саласында академиктер Л.И.Прасолов, И.П.Герасимов, ал топыра агрохимиясы саласында академиктер Д.Н.Приянишников пен Я.В.Пейве тере зерттеулер жргізіп, кптеген жаалытар ашты. В.В.Докучаевты шкірті академик В.И.Вернадскийді айтуынша топыра-аса крделі, рі тірі дене, сондытан оны зерттеу де оайа тспейді. Бір жаынан оан геологиялы ылымдар дісі ажет болса, екінші жаынан биологиялы ылымдар дістерін олдану ажет. Алайда топыра таза геологиялы та, таза биологиялы та дене болмаандытаноны зерттеу дістері немі дрыс нтижелер бере бермейді. Топыра сияты крделі денеге екі діс жеткіліксіз.

Топыра осындай крделі дене боландытан осы кндерге шейін оны белгілі бір алымдар атарына жатызу туралы лемде оны белгілі бір ылымдар атарына жатызу туралы лемде бірттас пікір жо. Мысалы, бізді елімізде 1948 жыла шейін топыратану ылымы Жер туралы ылымдара жатызылып, ол саладаы мамандар жоары оу орындарыны геология-топыратану факультеттерінде дайындалды. 1948 жылы Бкілодаты ауыл шарушылыы академиясыны тамыз сессиясынан кейін Топыратану ылымы бірауыздан биологиялы ылымдара жатызылды. Мамандарды да дайындау оу орындарыны биология-топыратану факультеттерінде басталды.

Сонымен топыратану ылымы аса крделі жне те ажетті ылым. Халы саныны кн сайын суі, оларды л-ауатыны ктеріліуі шін топыратануды маызы жылдан-жыла арта бермек.

Топыратану ылымы жалпы табиаттану ылымдарыны атарына осыла трып, оны олданбалы ылымдар ішінде жне халы шарушылыыны баса салаларында да алатын орны ерекше. Бл туралы сызба-нсалар 2-4 суреттерде берілген.

Топрыратану ылымыны халыаралы мселелерін шешу шін Халыаралы топыратанушылар оамы бар. Бл оам 1924 жылы йымдастырылан. Содан бері топыратанушыларды Халыаралы Х конгрестері болып, оны екеуі брыны Ода кезедерінде Мскеуде тті.

Топыратанушыларды Ода кезінде бкілодаты оамы жмыс атарды. Бл оамны Ода кезінде бкілодаты мселелері талыланып, съезд ткен айматарды топыратарымен бірнеше кндік экскурсиялар арылы танысатын. Кезінде Алматыда 1971 ж Бкілодаты топыратанушыларды І съезі ткен. Одаты р брышынан жне шет елдерден келген мынан аса алымдар жер шарындаы табиатты биіктікбелдеу зоналыыны бір лгісі болып саналатын іле Алатауыны топыра-климтаты зоналыымен кзбе-кз танысан еді.

Топыратану ылымыны азастанда дамуы. азастанда топыратану ылымыны негізіні алануы мірбек Оспанлыны есімімен тікелей байланысты. Мскеудегі Тимирязев ауыл шаруашылы академиясыны топыратану жне агрохимия мамандыын алан .Оспанлы КСРО ылым академиясыны В.В.Докучаев атындаы Топыратану институтыны аспирантурасына тсіп, 1936 жылы геология-минерология ылымдарыны кандидаты дрежесін орап шыты. Бл кезде . Оспанов топыратану саласынан аза лтынан шыан, алашы ылыми дрежесі бар алым боланын матанышпен айтуа болады.

ылыми дрежесі бар алым алаш КСРО ылым академиясыны аза филиалында геология секторында аа ылыми ызметкер, кейінірек филиал тралысыны траасы К.С.Стбаевты орынбасары бола жрып, болаша аза ылым академиясыны негізін алауда кптеген йымдастыру жмыстарын жргізді. .Оспанлы азастанда топыратану секторын йымдастыру мселесін ктеріп, оан басшылы ету шін елемізге аты белгілі профессор А.И. Безсоновты шаырды.

Сонымен республикамызда тоыпра зертеуші алашы ылыми жым пайда болды. Отан соысы жылдарыны басында Алматыа кшіп келген КСРО ылым академиясы Докучаев атындаы Топыратану институтыны директоры Л.И:Прасолов бастаан, кейінірек академик болан И.П: Герасимов, профессорлар М.А. Глазовская, Е.В.Лобова т.б осылды. Сонымен азастан топыратары жан-жаты ылыми негізде зерттеле басталды. Дегенмен сектор йымдастырлыана шейін азастан жеріні топыратары туралы ешандай мліметтер болмады десек шындыа йлеспейді.

азастан жерінде ХІІІ-ХІХ асырларда Ресей алымдары тарапынан жасалан ылыми экспедициялар: Лапехин, Гмелин, Паллас,Краснов, Миддендорф, Пржевальский, Улиханов, Семенов т.б негізінен жалпы табиаттану масатындаы географиялы сапар-саяхаттар еді. Ал тікелей топыра ыртысын азастанда зерттеу осы стіміздегі асырды басында Ресейді халы мекендеген Еуропалы блігінен шаруларды шыыса, азасан мен Сібірге кшіру масатымен рылан оныстандыру басармасы ола алынды.

Бл жмыстар Докучаевты дарынды шкірті, топыратану саласындаы алашы академик К.Д. Глинканы басаруымен кейінірек елімізді крнекті топыратанушы алымдары те нды материалдар жинады. Осы ебектерді нтижесінде ел оныстанып, жерлерін егіншілікке пайдалануа жарайтын зерттеулер елімізді топыратану саласына лес осып, кейбір осы айматаы аныталан топыра аттары бкіллемдік топыратану терминдеріне енді. Мселен С.С. Неуструевті Шымкент уезіндегі тау етегіндегі топыраа ойан алашы аты-«сртопыра», Перовск уезіндегі азалы маындаы топыратара ойан аты «срба» азірде лемдік терминдерге айналан.

Топыратану секторыны, Мскеу мамандары олдаан алашы жемісті ебектері енді Топыратану институтын йымдастара негіз болдщы. Мндай институт ылым академиясыны корреспондент-мшесі .Оспанов, В.М.Боровский, ылым академясыны корреспондент-мшесі Ж.У.Аанов, биология ылымыны докторы Т.Жаланкзев. азір ауыл шаруашылы ылымыны докторы, профессор А.Сапаров басаруда.

Институт осы салада республикадаы ылыми-методикалы орталыы бола трып, топыратану ылымыны дамуына те лкен лес осты.

Халы шаруашылыыны дамуыны р трлі кезедерінде институт ндірісті талаптарына сйкес топыратануды іргелі жне олданбалы мселелерімен шылданып ауылшаруашылы ндірісті рге басуына кп септігін тигізді. Осы ебектері шін Институт 1974 жылы Ебек ызыл Ту орденімен марапатталды. Ескертетін жай, топыратану саласы жне оан оса топыра агрохимиясы ылымы азаты В.Р.Вильмс атындаы асты шаруашылы институтында, азаты лтты аграрлы университетінде кптен ріс алып,дамып келеді.

1996 жылы аза республикасыны ылым академиясыны рылуына 50 жыл толуына байланысты, Топыратану институтын йымдастыру мен дамытудаы аса ірі ебектері шін жне алымды мгі есте алдыру масатында, института .Оспанов аты берілді.