опыра тзуші факторлар.

Топыра тзуге негізгі алты фактор: ауа райы, тау жынысы, жоары жне тменгі сатыдаы сімдік пен жануарлар дниесі, жер бедері, айматы геологиялы жасы жне оамны ндіргіш кші сер етеді. Осылара жеке тоталайы.

Тірі организмдер мен оларды топыра тзілуіне сері. Жер бетінде алашы пайда болан тірі организмдер сімдік те, жндік те емес-ультрабактериялар. Олар здері мір сретін ортаа те бейім келеді. Оларды кейбіреулері тіпті тастарда да се бастаан. Бл организмдер здеріне керекті кмір ышылы газы мен азотты ауадан ана емес, тастан да алды. Сйтіп, олар тіпті тасты бірте-бірте бзып, блдіре бастады. Ал гілген нтаталан тау жыныстары олара олайлы мекен болды.

Бл микроорганизмдер табиатты ысты-суыын, оттегіні барын, я жоын, ортаны ышылдыын, я сілтілігін тадамады.сондытан да олар табиатта кез келген жерде кездеседі. Оларак су мен орек болса, жеткілікті. Бл бактериялардан баса, алашы тау жыныстарында балдырлар, саыраулатар да сіп-нді.

Бларды артынша блінген тау жыныстарында ыналар мен мктер се бастады. Клетка слінде ымызды ышылы боландытан, ынаны тау жынысыны бзылуына сері алашы микроорганизмдерге араанда лдеайда белсендірек болды.

ыналар жер тадамайды. Тау шыдарында оны сліні тасты ерітіп, орнында майда шырлар алдыратынын круге болады.

Сонымен алашы тірі организмдер, су, жел жне мздармен бірге Жерді тасты ыртысын бзып, здері лгеннен кейін шіріп, ыдырап арашірінді рады. Шырын желім трізді боландытан, опсыан, гітілген жыныстарды бір-бірімен жымдастырып, біріктірді, сйтіп алашы нары аздау топыратар пайда бола бастады. Бл былыстар асырлар бойы созылып, алашы микроорганизмдер мен тменгі сатылы сімдіктер здерінен кейінгі дамып сетіндерге жадай жасады. нары аз топыраа енді жоары сатылы сімдіктерді суіне аз да болса ммкіндіктер туа бастады. Осы алашы топырата скен шптер мен бталар тастарды жарытарына да шыып, оларды ыдыратты, бзды.

Тастар мен тауларды блдірумен атар сімдіктер зі тзген топыраты орай да алады. арашірік пен сімдік тамырлары топыра блшектерін біріктіріп, жымдастырып, желден, суды жуып-шаюынан сатады.

Тау жынысыны гілуінен блінетін оректік заттарды бір блігі топыраты тіршілік кзі болып саналатын организмдер бойына аусыа бастады. Ал олар ліп, ыдыраан кезде, топыраты жоары абаттарында жне оны белгілі бір тередіктерінде оректік заттара айналып, топыра нарлылыын арттырды. Бл келесі сетін сімдіктерге олайлы жадай жасады.

Сонымен араа асырлар салан уаыт те келе алашы пайда болан топыра жетіліп, шын мнісіндегі нарлы топыраа айналды, оларда сетін сімдіктер, мекендейтін жндіктер кбейді, тменгі сатыдаы сімдіктермен атар, жоары сатыдаы сімдіктер сіп, тірі жндіктер мен жануарлар пайда болды.

Топыраты мекендейтін, онда сіп-нетін организмдерді молдыы топыраа жай ана сер етіп оймай, топыратаы кптеген осылыстардыбаытына, оларды асиеттеріне зор ыпал етті. Мселен топыраты р зонада орналасуына арай, оларды рбір граммында мыдаан, миллиондаан, тіпті миллиарда шейін микроорганизмдер кездеседі. Олар да неді, седі, леді. Топыраа тскен бкіл органикалы заттарды ірітіп-шірітіп, ыдыратып, оларды р трлі газдара, минералды заттара блетін, органикалы заттардан крделі топыра шіріндісін тзетін осы-микроорганизмдер.

Топыраа тек микроорганизмдерді ана емес, сонымен атар онда мекен ететін кптеген зоофауналар, арапайымдылар, тменгі жне жоары сатылы жан-жануарлар, рт-мырсаларды пайдасы кп. Мысалы, жауын рты р трлі сімдіктер алдыымен оректеніп, денесі арылы органикалы заттара бай, суа шыдамды топыра тйінділерін шыарып топыра абаттарын рі-бері тесіп тіп, ондаы су-ауа режимін жасартады. Осыан байланысты Ч. Дарвинні «Топыраты адам оамы соы мыдаан жылдар бойы жыртып келеді. Ал оан дейін топыраты бірнеше мыдаан жылдар бойы жауын рты жыртып келген» деп айтылан сзі бар.

азіргі кезде топырата тіршілік ететін организмдерді тек оны мекендейтін тіршілік иесі ретінде емсе, оны бір блігі деп арайды, яни блар да топыра рамына кіреді деген сз. Сондытан да топыраты тірі дене деп есептейді. Топыратану ылымыны геологиялы ылымдар атарына жатызылуы да осыдан деп айтуа болады.

Ауа райыны топыра тзудегі рлі орасан зор. Климата, яни ауадан тсетін ылал млшеріне, ауа температурасыны ысты, суыына здыіксыз уаыытыны ыса немесе затыына арай р жерде р трлші сімдік, жан-жануарлар мен микроорганизмдер тіршілік етеді. Оларды рекетінен р жерде р трлі топыратар тзіледі. Мселен, шлде шл топыратаы тзілсе, тундрада мгі тон астында дамымаан, мгі жас, нары аз топыра тзіледі, ал ауа райы жайлы, одан тсетін ылалы мол, кн сулесі жеткілікті айматарда нары мол аратопыра тзіледі.

Топыра тзілу былысыны жылдамдыы арыштан келетін кн сулесіні уатына тікелей байланысты. Кн сулесімен атар тірі организмдерге ылал ажет, осыан байланысты топыра тзілу жылдамдыы кні жылы, рі ылалы мол айматарда те жоары, ал керісінше ылалы аз, кні суы немесе ысты айматарда бл былыстарды белсенділігі тмен. Осы себептен де климат жадайларына топыраты химиялы жне минералды рамдары тікелей байланысты.

Кні жылы, ылалы мол айматарда топыра минералдары негізінен атты гілген, балшыты екніші минералдардан, ал кн райы ысты, немесе суы, ылалы те аз айматар топыра рамындаы минералдарды басым блігі, жнді гілмеген алашы минералдардан трады.

Ылалы мол айматы топыраында суа ерігіш тздар аз кездессе, керісінше ра, шл айматар топыра рамы суа ерігіш тздара бай» келеді. Ауа райыны жиі желді болып келуі де топыратаы былыстара, оны нарына кп сер етеді.

Топыра тзуші тау жыныстарыны тоыпра тзуге сері. Тзілген топыраты химиялы, минералды жне механикалы рамы зін тзген тау жыныстарыны рамына те сас келеді. Топыра тзуші тау жынысын топыра тзуші аналы жыныс деп атайды. Осыдан топыраты зін тзген аналы жыныса сас болуы зады нрсе. Сонымен аналы топыра тзуші тау жынысы зі тзген топыраты кптеген химиялы, физика-химиялы жне физикалы асиеттерін анытайды. Тіпті кейбір айматарда топыра тзуші тау жыныстарыны химиялы рамы бл айматара тн емес рамы баса топыраты тзеді. Бан мысалретінде брыны КСРО-ны ке алапты, клгін топыраты аймаында кездесетін ара шірікті,ктасты топыраты айтуа болады. Бл жерлерде топыра тзуші тау жыныстарыны кті заттара бай болуы, айматы ішінде терістік аймаа тн емес, арашірікті, кті заттара бай топыра тзуге сер етеді. Тау жыныстарыны зі тзген топыраа сері, сіресе, шлді айматарда айын крінеді. Себебі бл айматарда ауадан тсетін ылал аз боландытан,топыра тзілу белсенділігі те тмен болып, тау жынысына оны сері аз тиеді. Сондытан тау жыныстарыны рамына крделі згерістер енгізе оймайды.

Топыра тзуге, оны нарлылыын арттыру жер бедеріні тигізетін сері маызды орын алады. Жер бедеріні р трлі болуына арай, оан суды келуі, сумен бірге оректік заттарды ілесе келуі, тіпті кн сулесіні тсуі трліше болады. Тегіс жерлерге ауа ылалы жасы сіеді. Ал беткейлі, десті жерлерге ылал дрыс сібей, су ойпатты жерлерге жиналады. Жер бедеріне арай кн сулесі де тегіс тспейді. Мысалы, таулы алаптарда терістік беткейлерге кн сулесі аз, отстік беткейлерге кн сулесі мол тседі. Жер бедеріні біркелкі болмауы топыра тзілуге жне оларды нарлыына сер етеді. Топыраа жер бедеріні серлері туралы айтанда, оны аса биік немесе орта немесе майда деп блінетінін естен шыармааныыз жн. Аса ірі таулы алаптарда топыра- климаттызоналызадылытар жазы айматардаы топыраты таралу задылыына сйкес келе бермейді. Бл ірі биік таулы алаптарда топыра-климатты жадайларды тау етегінен биіктікке арай таралып, згерулері табиатты белдеулік заына баынады. Ал топыраты мезо жне микро жер бедерлерінеарай згерулері зоналы топыратара р трлі топыра тіркестері мен кешендеріні абатта кездеулеріне келеді.

Топыра тзуге айматы геолоиялы жасыны сері. Геологиялы жаа аймата топыра та жас, ни жаа тзіле бастаан топыра, ал геологиялы ескі айматы топыраы да ескі. Міне, осы тыдан аланда ке байта ТМД елдеріні теріс жаында жаа жас топыратар тзіліп жатса, отстік жаына кне дуірден келе жатан топыратар кездеседі. Себебі брыны КСРО-ны теріскей жаы кейінгі дуірлерде ана мздан арылан. Ал отстік айматарды мздан арыланына бірнеше дуірлер тті. Тіпті отстік айматы кп жерлерін мз баспаан. Сондытан бл алаптарда топыраты даму былыстары ерте басталан. Осыан арап, жалпы отстік ірлерде жаадан тзіліп жатан жас топыра жо деп айтуа болмайды. Мселен, соы жылдары шегініп бара жатан Арал теізіні суы тартылуынан оны брыны тбінде жаадан топыра тзілу былыстары басталды.

Топыра тзу процестерінде адам оамыны тигізетін сері. Адам зіні саналы рекеттеріні нтижесінде жерді олдан суарыпнемесе ратып, мелиорациялап, топыраты табии даму былыстарына кп згерістер енгізді. Бл згерістерді кбі-топыраты пайдалы асиеттерін жасартуа, топыра нарлылыын арттыруа баытталан шаралар.

Жер жыртылып, топыра делгеннен кейін табии сімдіктер орнына мдени даылдар егіледі., ал оларды табии сімдіктерге араанда топыраа тигізетін сері, рине, згеше.

Топыратарды кп жыл бойы суарып, тыайтыштар енгізуден топыратарды брыны табии асиеттері згеріске тсіп, жаа «мдениеттелген» сапалы топыратара айналады. Бан Орта Азиядаы кп жылдар бойы суарылы келе жатан жазира алаптарды топыратары мысал болады. Адмны саналы реетіні арасында, табии жадайда нарсыз жатан топыратарды нары артан, сапалы топыратара айналды.

Дегенмен осы рекеттерді барлыы о нтиже беріп жр деп айтуа болмайды. Суармалы алаптардаы егістікті суарудаы жне жерді мелиорациялаудаы жіберілген ателіктерден рамында тзы шамалы топыраты екінші рет сорлану былыстары басталып немесе батпатанып, топыратары егістікке жарамай, істен шыыпалатын жадайлар да болып трады.

Ал кейде жыртуа жарамсыз, механикалы рамы жеіл немесе сорта топыратар жыртылып, одан кейін жел эрозиясына шырап, пайдаа аспай алатын жерлер аншама. Мселен, азастанда 1950 жылдары ты игеру кезінде мндай жадайлар кездесті. Павлодар облыстарында мыдаан гектар жыртуа жарамсыз жеіл топыратар мен Атбе, останай, Ккшетау, Амола т.б облыстарында сорта тоыпратар жыртылып кптеген зиян шектік.

Осы сияты халы шарушылыына зиян келтіретінжайлара жол берілмей, керісінше топыраты деу, мелиорациялау, химияландыру, оны нарын арттыруа баытталуы тиіс. Ол шін рбір айматы зіндік ерекшелігін топыраыны асиеттері мен рамын жете білген жн.

азіргі ылыми-техникалы деу мен оамны дамуы нтижесінде адамзат топыра тзу былысын, оны нарын арттыру жолын бтіндей з олына алып, жаа бетбрыс жасауа кірісті. ндірістік кштеріні дамуымен кптеген олдан блдірген жерлерді айта нарландыру жмысы жргізілуде. Бл жнінде біз кейінірек сз етеміз.

Ертеректе адам оамыны топыраа, жалпы табиата тигізетін серлері згереді. Тек жыртылып, мелиорацияланан жерлермен ана шектелмей, тіпті жыртылмаан жерлерге де тюіде, яни лемдік дегейде тарауда. йткені жыртылмаан жерлерде ндіргіш кштеріні нтижесінде игерілген топыратарды тек ылал тртіптері ана емес, сонымен атар р трлі тыайтыштар енгізіп, арам шптермен кресу шін улы химикаттар сепкендіктен, топыра рамы елеулі згерістерге шырайтыны белгілі.

Осы кезде ндірісті дамуымен кптеген жылу электростанцияларынан, р трлі зауыттарды биік мржаларынан шыатын ттін рамдарында зиянды газ оспалары жеткілікті. Ол газдар ауа тамшыларымен осылып ке алаптара ышыл жабыр болып жауып топыра рамына мол згерістер енгізеді. Сонымен атар кптеген айматарда топыраа атом жарылыстарыны сері де аз емес. рине, бл зерттеуді ажет ететін мселелер.

Сонымен жоарыда ра жерлерді барлы айматарында топыра тзілуіне сер ететін факторлар сипатталады. Ал кейбр жерлерде топыраа сер ететін жергілікті факторлар кездеседі. Мселен, кейбір алаптарда жерасты ыза суыны топыра бетіне жаын жатуы, ол жерлерде шалынды топыраты тзілуіне кеп соады. зен бойларындаы біраз алаптар жыл сайыны су тасындарыны серіне тап болады.

1,3 Топыраты тзілуіні материалды негіздері.

Топыраты тзілуіне жоарыда сипатталан топыра тзуші факторлармен атар, оны тзілуіне тікелей атысы бар материалды негіздер серін тигізеді. Топыра тзуші материалды негіздерге: аналы тау жынысы, осы абаттаы ауа сатылы организмдер осындылары жатады. Табиатты ауа рай мен жер бедеріні згешелігі нтижесінде р трлі топыратар тзіледі. Ескеретін жай, бл топыра тзуші материалды негіздерді кейбіреулері, мселен, аналы жыныстар, тірі организмдер осындылары жоарыда сипатталандай, рі топыра тзуші факторлар, рі топыра тзуші материалды негіздер рлін атарады. Сондытан оларды ай рлде маызы басымыра екенін бліп айту иын. Ол жадайлар тек шартты трде блінеді. детте, бір затты тзуге атысатын материалды негіздеріні лесін зерттеу оларды химиялы рамын анытаудан басталады. Биосферадаы р трлі табиат денелеріні химиялы рамын сипаттаанда, оны рамындаы р трлі элементтерді орта есеппен алатын орнын, лесін пайызбен шыарады. Жер абатындаы элементтерді орташа рамын 1924 жылы алаш есептеп шыан американды алым Ф.У.Кларк еді. Сондытан мны Кларк крсеткіші деп атайды. Кейінірек жаа осылан мліметтерге байланысты бл кларк крсеткіштері бірнеше рет толытырылды. (А.Е.Ферсман, 1934-1939, А.П.Виноградов, 1962). Сонымен атар ауа рамындаы, судаы жне тірі заттардаы элементтер кларкы да есептелінетін болды.