опыраты минералды рамы.

Майда нтаталан тау жыныстары мен оларды топыратаы минералды бліктері зіні пайда болу жаынан екі топа блінеді: алашы жне екінші. Алашы - магматикалы жне метафорфикалы аса атты гілмеген минералдар. Екіншісі – жерді гілу немесе топыра абаттарында алашы минералдарды кпжылды зіліссіз гілуіні нтижесінде, гілуді соы аса майда нтаталан німдері тзілген минералдар. Кбінесе екі минералдар топтарыны араатынастары р топыратарды р трлі айматарда орналасуына жне минералдарды гілгіштігіне немесе гілуіне берілмейтін асиеттеріне арай р трлі болуымен байланысты.детте, нерлым ірірек, жеілірек болса, сорлым оны рамында тасы, мы мол болады да, ал топыра рамы сазды, балшыты болан сайын алашы минералдар азайып, екінші минералдар кбейеді. Тіпті балшыты топыратар тгелдей екінші минералдардан трады деуге болады.Ол жадайа таы сер ететін жай – жыныстар мен топыратарда созылан гілуді затыы жне гу агенттеріні белсенділігі. Жылы, рі ылалды айматарда гілу былыстары белсенді тетіндіктен, ол ірлерде негізінен екінші минералдар мол болады.

Алашы минералдар.Химиялы рамы жаынан тау жыныстарындаы алашы минералдар – негізінен элементтерді осылыстары, тотытар мен силикаттар. Тотытара кварц SiO₂, гепатит Fe₂O₃, магнетит Fe₃O₄, рутил TiO₂ т.б, ал силикаттара дала шпаттары, слюдалар, пироксендер, амфиболдар жне оливиндер жатады. Кварц –е ке тараан минералдаы тау жыныстарында ол 25-40% млшерде, ал кварцты мдар мен мтастарда 90%-дан астам млшерде, ал кварцты мдар мен мтастарда 90%-дан астам млшерде болады. Кремний оттегі осылысы бекем аалы рылым тзгендіктен, гілу былыстарына да берік болады. Сондытан олар топыратарды элювиалды абаттарында алдыты минерал ретінде кп кездеседі. Топыраты гематит пен рутил не бары 0,5 %–дай ана.

Силикаттар – кп таралан минералдар тобы. Мнда да кремний оттегі осылыстары SiO₄, берік тртбрышты аалы рылым рап, баса иондар арылы жаласады.

аалы силикаттар тобына кп тараан дала шпаттар минералдары жатады. Оларды ааларыны ортасында кремний жне алюминий иондары орналасан. Ал тртбрышты аалар кальций, натрий жне калий иондарымен жаласан. Дала шпаттары SiO₂:Al₂O₃ атынастары 5-6-а те болан жадайда ышылды, ал ол атынас 2-3-ке азайан кезде негізді болып саналады. ышылды дала шпаттары рамында калий мен натрий бар. Оларды атарына ке тараан калийді дала шпаты – ортаклаз немесе микроклин –K (AlSi₃O₈) жне натрийлі дала шпаты – альбит Na(AlSi₃O₈) . Ал негізгі дала шпаты атарына анортит жатады. Ал негізгі дала шпаты атарына – анортит Ca(Al₂Si₂O₈) жатады.

ышылды дала шпаттары мен негізі дала шпаттарыны осылыстарынан плагиоклаздар тобы ралады. ышылды дала шпаттары ашы, ал негізгі дала шпаттары кгірт тсті келеді. Сонымен атар ышылды дала шпаттары гілу былыстарына беріктігі кшті. Е берігі калийді дала шпаты – микроклин. Бос шгінді жыныстар мен топыратар рамында р трлі гілуге шырайтын дала шпаттарыны жартысына жуыы.

Силикаттар тобына слюдалар да жатады. Олар табиатта крдклі кристалл-химиялы рылымды болып кездеседі. Алюмосиликаттарды ерекшелігі – оларды рамында калиймен оса магний, темір иондары мен ОН ионыны болуы. Калийді слюда –мускавит KalSi₃O₁₀ –OH₂ ашыл, ал магнийлі- темірлі слюда биотит K(MgFe) ₃.(AlSiO₁₀).(OH )₂ кгірт тсті.

Слюдаларды тау жыныстары мен топыратаы лесі 4-5%.

Силикаттарды келесі тобын – авгит, ал амфиболдар тзейді. Олар негізінен кгірт, жасыл тсті минералдар.

Пироксендерден кп тарааны – авгит, ал амфиболдардан кп тараан минералдар – роговая обманка. Пироксендерді кристалл – химиялы формуласы R2(Si₂ O₆), ал амфиболдардікі: R₇(Si₄ O ₁₁)(OH)₂. оларды топыратаы жалпы млшері 5-15%.

Силикаттара жататын таы бір ке тараан оливин:( Mg,Fe)(SiO₄) Оларды клемі оларды бос жыныстар мен топырата 0,5-1% –дан аспайды.

Алашы жыныстар тзуші минералдар – фосфаттар. Олардан кп тарааны – апатит – Ca₅(ClF)(PO₄)₃. Бос жыныстар мен топыратарда 0,3-0,5% –кездеседі. Апатит – Ca фосфорды кзі, оан оса мнда хлор мен фтор да кездеседі.

Оттегінсіз, алашы минералдар атарына сульфидтер жатады. Олардан кбірек тарааны – темір сульфиді: FeS₂ - пирит. Олар шашыраы трде кездеседі, млшері 0,3-0,5% аспайды. Блардан баса топырата бос жыныстар мен кейбір алашы минералдар кездеседі.

Екінші минералдарды тзілуі.Сонымен жоары сипатталан алашы минералдарды кп жылдар бойы рі арай гілуіні нтижесінде майда нтаталан, яни екінші минералдар пайда болады. Алашы минералдарды гуші агенттер: су, оттегі, кмір ышылы, р трлі органикалы осылыстар. Оларды минералдара серлері негізінен тменгі былыстар арылы жзеге асады.

Гидротациялану (сулану) – сусыз минерала су молекуласыны осылуы. Бл блыс тоты алашы минералдарды сумен осылып, гілуді нтижесінде екінші минералра айналады. Мысалы:

гетит – Fe₂O₃+H₂O=2FeO(OH)

гидрогетит – 2FeO(OH)+H₂O=Fe₂O(OH)₂

лимонит – Fe₂(OH)₂+nH₂O=2Fe(OH)₃nH₂O

Тотыу. гілу езінде алашы минералдар ішінегі тотыпаан минералдар тотыады. Ондай минерал жоарыда сипатталан темір сульфиді.

2FeS₂+7O₂+2H₂O=2FeSO₄-H₂SO₄ одан рі

FeSO₄+O₂-H₂O=Fe(OH)₃-H₂SO₄ одан рі

H₂SO₄+CaAl₂SiO₈+4H₂O=H₂Al₂SiO₈2H₂O+CaSO₄-2H₂O, яни блінген ккірт ышылы алашы минералмен реакцияа тсіп, ондаы негізлді орнына сутегі ионы барып, екінші силикаттармен реакциялара араласанда таы да баса екінші минералдар, ккірт ышылы тздары тзіледі. Ол жадайлар одан ары реакциялара жол ашады.

Ыдырау немесе гидролиз. Силикаттарды ыдырауы ондаы негізгі иондарды сутегі ионымен алмасуы арылы жзеге асады. Т сутегі ионыны кзі есебінде суда еріген кмірышылы мен органикалы ышылдарды иондары атарады.

Ыдырау былыстары жне ыдыраан заттардан екінші минералдарды синтезделуі кптеген балшыты минералдарды тзілуіне келеді. Балшыты минералдарды нтатыы соншалы, оларды диаметрілері микро мм жне одан да са бліктерімен лшенеді. Оларды нтатыы балшыты минералдара каллоидты асиет береді. Олар кбінесе теріс зарядты болады да, катиондарды жтып алу асиетіне ие болады. Коллоидтар сияты ерітіндіге немесе тнбаа айналады. Оларды кейбіреулері ылалдананда ісінеді. Ол минералдар абатты силикаттар тобына (екі, ш, трт абатты) Si₂:Al₂O₃ атынасы 2-5 арасында. Оларды барлыы суланан.

SiO₂:Al₂O₃ eкіге те боланда екі абатты минерал тзіледі, оларпды аатарларына каолинит Al₄Si₄O₁₀(OH)₈ жне галлуазит Al₄Si₄O₁₀(OH)₈ 4H₂O жатады.

Каолинит слюдалар дала шпаттары гіліп K,Na, Ca,Mg, аздап SiO₂ шайылан кезде пайда болады. Ол берік минерал, сондытан негіздері аз абаттарда мол кездеседі.

шабатты минералдарда калий, магний, кальций жне гидроксиния (H₃O) иондары кездеседі. аалы рылымдарда кремнийді бір блігі алюминиймен, ал алюминийді бір блігі – темірмен, магниймен алмастырылан. Сондытан

SiO₂:Al₂O₃ араатыстары згеріп трады. Бл топыратаы минералдара гидрокслюда, иллит, вермукулит, монтморилонит, бейделиттер жатады. Алашы ш минерал ышылы аз ортада, ал соы екеуі кальций мен магний мол сілтілі ортада тзіледі. Гидрокслюда мен иллит - негізінен калийлі алюмосиликат, ал монтмориллонит – калцийлі – магнийлі . вермикулит пен хлорит (трт абатты силикат) мол магнийлі, біршама темірі бар. Олар детте мускавит пен биотитті гілуінен тзіледі.

Алашы силикаттарды суланып, екінші минералдара кшкен кезінде біршама кремний босайды. Оларды біразы еріп, аып кетеді де біразы кшті суланып, аморфты кйінде SiO2nH₂O шгеді. Кеуіп,біршама суын жоалтанда опала, ал кристалдананда халцедона айналады. Кремний жетпеген жадайда алюминий су тотыы таза кйінде кристалданып, Al₂O₃nHO боксит, Al(ОН)₃ гибсит немесе немесе AlO(ОН)₃ бемитит тзеді. Блар- ылалды субтропикті, тропикті аудандарды гілген минералдары. Ал темір рамды силикаттар гілген кезде авгит, роговая обманка, оливин темірді су тотыы босап, ол судан босап, кристалданан кезде бірте-бірте лимонитке, гидрогетитке, гетит пен екінші гематитке айналады. Бл минералдар ызылт сарыа боялан.

Екінші минералдарды тратылыы. М. Джексон екінші минералдарды гілуге жне еруге шыдамдылыы жнінен тмендегідей блген:

1. Гипс, галит, мирабилит т.б. тздар,