топыраты тірі блігі.

Топыра - тірі дене. Топыраты рамында жоарыда айтыландай тек лі минералды заттар емес, р кезде азды-кпті тірі организмдер: т рлі микроорганизмдер мен арапайым майда жндіктер болады. Блар топыраты тірі блігін райды. Микроорганизмдер табиатты ысты-суыына да, оттегіні бары-жоына да, ортаны ышылдыы мен сілтілігіне де арамайды, барлы жадайа бейім келеді. Тек олара ажетті ылал мен орек зат болса боланы, сондытан олар табиатты барлы брышында да кездеседі. Олар топыраты бір блігі болып саналады. Топыраты тірі блігіне сімдіктердітірі тамырлары да жатады, йткені сімдіктерді тавмырынсыз топыра пайда болмайды.

Топырата микроорганизмдер жне тменгі сатылы сімдіктер: негізінен бактериялар, кейбір балдырлар, саыраулатар мен ыналар кп кездеседі. Бларды ішінде топырата е кп тарааны – бактериялар.

Топырата микроорганизмдерді трлері мен саныны р трлі болуы ондаы табии жадайларды, яни топыраты трліше болуына байланысты.

нарлы ара топаыраты бір грамында бактерия саны 5 млрд, нары аздау клгін топырата оны саны 1 млрд екен. Крнекті микробиолог алымы Н.А.Красильниковты есептеуіне араанда топыраты нарлы абатында гектарына 5-7 тоннаа дейін тірі бактериялар болады екен (Красильников Н.А., 1954).

Балаларды да топырата негізінен екі трі жасыл жне диатамды трі тіршілік етеді. Блар алдашы топыра тзушілер атарына жатады. Топырата кп тараандарды бірі – саырау латар. Олар негізінен орманды, ылалды айматарды топыратарыенда седі.

Саыраулатарды кп тараан трі – актиномицеттер (немесе сулелі саыраулатар). ыналар – топырата кп кездесетін, алашы топыра тзуші тменгі сатылы сімдіктерді бірі.

Микроорганизмдерді кбісі топыраты жоары нарлы абатында, сіресе тамырларыны айналасында, ала берсе сімдік тамырларыны ішінде (тйіршек бастериялар) кездеседі.

Топыра рамында бл микроорганизмдер мен тменгі сатылы сімдіктерден баса, тменгі сатылы арапайым жндіктер: амебалар, тамыраятылар, инузориялар жне таы басалар кездеседі. Бларды саны 1г топырата 1-1,5 миллиона шейін жетеді.

Жоарыда айтылан микроорганизмдер мен тменгі сатылы организмдер топырата жай ана мір срмейді. Олар седі, неді, леді, сйтіп топыраа крделі згерістер енгізеді.

Микроорганизмдер, сімдіктер мен жануарларды органикалы алдытарын шірітіп, ыдыратып жай осылыстара,: суа, кмір ышылы газына, аммиака жне баса заттара айналады.

Егер де жер бетінде тек сімдіктер мен жануарлар ана болса, кп органикалы заттар ыдырамай , жинала берер еді де, табиаттаы заттарды айналымына едуір кедергі келтірер еді, тіршілік «санитарынсыз» мір де болмас еді.

Микроорганизмдерорганикалы алдытарды тек ыдыратып ана оймайды, олар бдан жоарыда айтылан гумус сияты крделі зат райды. Сонымен топырата мір сретін микроорганизмдері мен тменгі сатылы арапайым жндіктер оны асиеттеріне серін тігізетін, тіпті зі тзуші факторларды бірі бола трып, оны рамыны бір блігі болып саналады. Міне, сондытан да топыра тірі денеге жаын деп танылып биологиялы ылымдарды бір саласы ретінде арастырылады. Бл айтылан микроорганизмдер мен тменгі сатылы организмдерден баса топыраты мекендейтін р трлі омыртасыз жне омырталы жндіктер мен жануарлар кп-а.оларды топыраа тигізетін сері де аз емес. Дегенмен, олар тікелей топыра рамына енбейді. Оларды ішінде топыра асиеттері мен нарына те мол сер ететін жндік – жауын рты. Ол топырапен жне топыра араласан органикалы заттарменоректенеді де, оны денесінен р трлі тйіршіктер ретінде шыарып, зіне тн капролитті рылым тзеді. Топыраты денесімен ары-бері тесіп тетіндіктен, оны топыраты ауа-ылал режиміне де сері кп.

азастанда жауын рттары суармалы егіс алаптарында, терістік ара топыраты аймата, таулы алаптарда, сіресе Шыыс азастандаы Алтай таулы аймаында кп кездеседі. Алтай аймаына жауын ртыны ірі трлері тіршілік етеді. рине, оларды топыраа тигізетін сері де те мол .бл жадай азастанды топыра зерттеуші география ылымыны докторы А.А.Соколовты ебектерінде баяндалан. (Соколов А.А, 1956).

Тірі организмдерді топыра ара шіріндісін тзудегі рлі ерекше. Топыраты органикалы заттарыны ішінде неше трлі шіріген толы шірімеген жануарларды алдытары кп. Жалпы топыратаы органикалы заттарды кзі ретінде топыраты бетіне тсіп, топыра абаттарында жиналып, топыраты тзілу процесіне атысатын -* биоценоз алдытары. Биоценозды млшері, рылымы мен динамикасы табии зоналарды брінде бірдей емес. Негізі органикалы алдытар сімдіктерден алады. Бл алдытар омыртасыз жануарлар мен микроорганизмдер алдытарымен салыстыранда бірнеше ондаан немесе жздеген есе арты, ал омырталы жануарлармен салыстыранда мы есе арты, ал омырталы жануарлармен салыстыранда мы есе арты. Сондытан оларды тамырлары, ыдыраан сімдіктерді бліктері - органикалы заттарды райтын негізгі материалдар. Тундра зонасында тскен сімдік алдытарыны млшері 150-25000г/м², соны ішінде тамырларды алдытары топыраты бетіндегі алдытардан 3-4 есе кп. Микроорганизмдерді биологиялы массаларыны млшері 10-15 г/м², топыратаы омыртасыз жануарлардікі – 1-3 г/м², ал жер бетіндегі омырталы жануарлардікі -0,01 г/м².

Орманды-тайгалы зонада сімдіктерді топыра бетіндегі алдытары 25-40 мы км² жне тамырларды млшері одан 3-5 есе аз болады. Орманды топыратарда микроорганизмдерді тірі блшектеріні салмаы 30 г/м², ал оларды ішінде саыраулатар басым келеді. Омыртасыз жануарларды биологиялы салматары клгін топыратарда 7-12г/м², орманды ср топыратарда 90г/м².

Орманды зоналара араанда, далалы зонада тскен шпті сімдіктерді биологиялы салматары едуір аз 1200-2500г/м² жне тамырларды алдытарыны салмаы жер бетіне тскен бліктерге араанда 3-6 есе кп. Далалы топыратарды микрофлорасы те бай, трлері де сан алуан. Бл топыратарда саыраулатар азайып, бактериялар мен актиномиценттер кбейеді. Омыртасыз жануарларды саны азайып, 12-16г/м²-а дейін тмендейді тмендейді, біра осыларды ішінде жауын рттары басым келеді.

Шл зонасында сімдіктер алдытары те аз, тамырларды салмаы кбейіп, араатынасы 1:8-1:9 болады. Топыраты биологиялы белсенділігі де тмендейді, біра та ылал тсетін аз мезгіл ішінде жоары болуы ммкін.

Гумусті тзілуі осы тскен алдытарды химиялы рамына байланысты. Гумус ышылдарын тзуге алдытарды ыдырауынан босаан барлы жеке химиялы блшектер атынады. р трлі зонасды тскен органикалы алдыарды салмаы р трлі боландытан, топыраа тскен белоктарды, кмірсутектеріні, лимидтеріні жне баса да органикалы рамдарды бір-біріне айырмашылыы бар.

Органикала алдытарды ыдырау процестерін, гумусты тзілу жолдарын зерттеу ш баытта жреді: бірінші баыт, гумусты негізгі кзі сімдіктер алдытары борландытан, соларды топыратаы химиялы згерту жаына кіл блінді (И.В.Тюрин, 1937; С.Ваксман, 1937; М.М.Конанова, 1951,1964;Л.Н.Александрова, 1980; Л.Н.александрова, 1980; А.Д.Фокин, 1981). Екінші баыт, топыра бетіне тскен алдытар, орман тсеніштеріні ыдырау морфологиясы мен жылдамдыы зерттелді (Н.П.Ремезов, 1958; А.Ф.Соколов, 1959 т.б). ал шіншіде – сімдіктер алдытарын ыдыратуа атысушы микроорганиздерге назар аударылды (п.А.костычев, 1886; В.Я.Частукин и др. 1948, 1964; Т.Г.Мирчинк, 1976; Н.М.Чернова, 1977 т.б.).

Органикалы заттарды ыдырауы – те крделі рылымдар мен молекулаларды жартылай жай молекулалара ауысуы, оны ішінде толы ыдырап кеткен заттара (CO₂, NH₃, H₂O т.б).органикалы компаненттерді ыдырауы те крделі рі заа созылатын былыс, йткені бл механикалы немесе физикалы бліну, биологиялы немесе биохимиялы, химиялы осылыстардан трады.

Органикалы заттарды ыдыратуда топыратаы р трлі организамдер лкен рл атарады. Барлы топыратардаорганикалы заттарды ыдыратуды міндетті трде бактериялар атысады, йткені олар ыдыратуа те абілетті. Олар здері шыаратын ферменнттермен оректену шін белоктарды, кмірсутектерді, органикалы ышылдарды, спирттерді пайдаланады. Бактериялар сияты актиномицеттер де органикалы заттарды ыдыратуа белсенді атысады. Олар кмірді орек кзі ретінде лигнин сияты р трлі органикалы осылыстарды, шірінді заттарды пайдаланады. Топырата за уаыт болып, здеріне олайлы жадай туыза отырып, сіресе аратопырата белсенді трде органикалы заттарды шірітуде лкен рл атарады.

Саыраулатарда ферменттерді сан-алуан трлері кездеседі, олар органикалы заттарды згеруіне жан-жаты атысады, біра та бактериялармен салыстыранда рекеттесу жылдамдыы аз. Ал ароматикалы заттарды шірітуде олар белсендірек. Табиатта лигнин мен тіршілік танинні де саыраулатарды кмегінсіз тпейді. Топыратыа целлюлозаны, триходерма, фузириум, кейбір аспцилиумдерді ыдырататын осылар.

Органикалы заттарды ралуына балдырлар – автотофтар атысады. Балдырлар тзген органикалы заттарды салмаы, топыраты жоары абатында тзілген барлы заттарды 0,05-0,2 пайызын райды. Балодырлар кбіне топыраты беткі абатында тараан, 10-20 см-ден тменде оларды саны жоты асы. Амеба, инфузориялар, нематалар, балдырлар шін таптырмас жем. Балдырлар шыаратын р трлі заттар саыраулатар мен бактериялара орек.

Топыратаы органикалы заттарды іріп-шіруіне крделі функциялар атаратын – омыртасыз жануарлар. Олар сімдік алдытарын физикалы немесе механикалы трде блшектеп, майдалап, оларды рі арай саыраулатар мен бактерияларды ыдыратуына дайындап береді. Омыртасыз жануарлар ыдырай бастаан сімдік алдытарын топыраты тменгі абатына апарып, онда ауаны алдытарын топыраты тменгі абатына апарып, она ауаны алмасуына, рамын жасартуа, органо-минералды рылымдарды тзілуіне жадай туызады. Оларды тіршілік рекетінен органикалы заттарды ыдырауы демелі жреді.

Омырталы жануарларды да топыратаы биологиялы заттарды айналымында (2 пайыз болса да) біраз ролі бар. Бл жануарлар трлері топыраты физикалы асиеттерін алыптастыруа жне де топыраты араластыруа атысады.

Барлы жадайларда да органикалы заттарды ыдырауы ферменттерді белсенді атысуымен теді. Ферменттер – белок молекулаларыны ішінде е ірі жне ерекше органикалы рылым. Оларды молекулалы салматары – 10 мынан бірнеше миллиона дейін. Блар топырата тетін барлы биохимиялы реакцияларды деткіші – катализаторлары. Ферменттер зат алмасуды реттейді. Сондытан барлы тіршіліктік процестерінде оны маызы ерекше. Олар топырата сімдік бойынан, жануарлар мен са организмдерді денелерінен тарайды. Ферменттер катализатор ретінде органикалы заттарды ыдырауы мен синтезделуін, химиялы реакцияларыны жруін кшейтеді. Барлы ферменттер бір рамды жне екі рамды болып екі топа блінеді.топыратаы ферменттерді белсенділігі мен оректік элементтерді шоырлануыны арасында тыыз байланыс бар. Оларды белсенділігі ср топыратан ара топыраа жылжыанда артады. Гумусты тзілуі де ферменттерді трлеріне, белсенділіктеріне байланысты.