опыраты химиялы рамы.
Топыра тзілу былыстарыны нтижесінде жалпы тау жыныстарыны рамын сатайды. Біра кптеген элементтерді млшерлері згереді.
Топыратарды орташа химиялы рамы, %
(А.П.Виноградов,1962)
O – 49 K – 1,36 P – 0,08
Si – 33 Mg – 0,63 Zn - 0,005
Al - 7,13 Ti – 0,46 Cu – 0,002
Fe – 3,80 C – 2,00 B – 0,001
Ca – 1,37 N – 0,10 Mo – 0,0003
Na – 0,83 S – 0,085 Co – 0,0008
Топыратаы химиялы элементтерді млшеріне арай бірінші орында О мен Si, екінші мен , шінші солардан кейін элементтер орналасан. Топыраты химиялы рамы зін тзген тау жыныстарыны химиялы рамына айырмашылыы крінеді. Мнда органикалы элементтеріні млшерлері кп: кміртегі 20 есе, азот 10 есе арты. Сонымен атарп оттегі жне сутегі млшеріні кп, ал алюминий, темір, калий, калций, магнийді аз екені байалады. Осы элементтер р трлі химиялы осындылар трінде топыра рамына еніп, топыра арасындаы арым-атынасты белгілеуде бларды биологиялы маызы те зор. Кміртегі, сутегі, оттегі топыраты органикалы заттарыны рамына кіреді, минералды трде оларды карбонатты тздары кездеседі.
Оттегі су рамында, гидроксидтер, алюмосиликаттар, бос ышылдар жне оларды тздарыны рамында болады.
Топыратаы таы бір лесі мол элементті бірі – кремний. Ол жер абатындаы минералды осындылар расына кіріп, органикалы заттар рамындаы кміртегі сияты маызды рл атарады. Топырата е кп тараан кремний осындыларыны бірі – кварц минералы SiO2. Кремний жне кремний ышылдарыны тздары силикаттар мен алюмосиликаттар рамына кіреді. сімдіктерді рамында да кремний бар, мысалы, ол днді даылдарда 10%-дан 60%-а дейін жетеді.
Алюминий алюмосиликаттар балшыты минералдар рамында кездеседі. Бларды биологиялы маызы онша емес. Al2O3 – ті топыратаы жалпы млшері 1-2%-дан 15-20%-а дейін, ал ферраритті топыратарда 40%-а дейін жетеді.
Темір р трлі оксидті, гидроксидті жне шала ккіртті осындыларды рамына кіреді. Бл элемент биологиялы жаынан сімдіктердегі хлорофильді тзілуіне атысады. Егер сімдіктерге темір жетіспесе, оларды жапыратары сарайып хлороз деген ауруа шалдыады. Топыратаы темір элементіні млшері р трлі. Мысалы мда топыратарда 0,5-1,0%, лесс жыныстарында тзілген топыратарында 3-5, ал ферралитті топыратарда 20-50%.
Калций мен магний топырата слюдаларды немесе баса минералдарды рамында кездеседі. Блар тздар трінде блініп, баса минералды осындыларымен реакцияа тсіп, ккірт, фосфор ышылдарыны тздарын райды. Бл екі элемент те сімдіктерге те ажет. Топырата ол 1-3%млшерінде болады. Калий мен натрий дала шпаттарыны ортоклаз, микролин,альбит рамында бзылу нтижесінде минералды ышылдарды тздарын райды. Бл тздар суда жасы ериді. Калий – сімдіктерді оректік элементтеріні бірі. Оны топыратаы млшері -2-3%.Na2O-ны млшері -1-3%.натрийді жылжымалы трі топырата жоары болса, ол физикалы жне химиялы жаынан олайсыз асиеттер туызады.
Титан кабінесе алашыда угілуге аз берілетін минералдарды рамына жатады (ильменит, рутил, сфен). TiO2 млшері топырата кп болмайды.
Марганецті топыратаы млшері те аз. Пиролюзит, баунит, оливин сияты микроэлементтер сімдіктерді суі мен сапалы дамуына ажет. Бл таырыпа ріректе тоталмапыз.
Ккірт сімдіктерді немесе жануарларды алдатарынан тзілген органикалы заттарды рамында болады Пирит деген минерал трінде де кездеседі: Fe2S. Топырата SO3млшері процентті оннан бір блігінен аспайды, кейбір сульфатты тздар топырата кп болуы ммкін. Егер де ккіртті топырата жылжымалы трі мол болса, оны себебін осы тіректе ыластаушы ндіріс орындарынан іздестірген жн.
Кміртегі, сутегі, азот, фосфор – органогендік элементтер. Оларды топыраа тигізер пайдасы кп. Кміртегі гумусты органикалы алдытарды рамында, сутегі газдарды сімдік пен жануарларды денелеріндегі органикалы заттарда болады. Кміртегі органикалы заттара бай топыратарда 3-10%, сутегі 3-6% млшерде. Азот сімдікті суінде, жануарларды тіршілігінде зор рл атарады. Оны млшері топырата кбіне органикалы осындылар, аммиак, азот жне азотты ышылдарды тздары кйінде кездеседі. (0,3-0,4; кейде 0,1 %). Топыраа азот екі жолмен келеді: 1) лкен ысым, рі катализатор (найзаай) атысуы арылы аммиак NH3 тзіліп, жауын- шашынмен тседі; 2) азот сііруші бактерияларды (бос немесе бршаты сімдіктер тамыр тйіндеріндегі) атысуымен шоырланады.
Фосфор апатит, фосфорит минералдары рамында жне топыра шіріндісінде, органикалы осындыларда кездеседі.топырата фосфор – фосфор ышылыны тздары фосфаттар трінде болады Na мен Caбір фосфаты NaHPO4, Ca(H2PO4)2, натрий мен калций екі фосфаты Na2HPO4, CaHPO4.2H2O, натрий мен калций ш фосфаты - Ca3(PO4)2, Na3PO4.
Топырата кбінесе суда еритін, сімдікке сіімді Сa(H2PO4)2 трі болуы ажет.
Микроэлементтер. Кейбір химиялы элементтерді млшері топырата те аз ((n10-3) боландытан, оларды: бор, молибден, мыс, жез, марганец, кобальт, мырыш, иод, фторды (B, Mn, Mo, Cu, I, F) т.б. жеке топа жатызады. Микроэлементтер сімдіктерге оректік элемент ретінде тікелей сібейді, олар оректік элементтермен бірге сііріледі жне тірі организмдерді ферменттік рамына кіреді де топыраа биохимиялы алмасу процестерін жеделдетеді. сімдіктер німі мен оны сапасыны жне топыратаы микроэлементтер млшерлеріні арасында тікелей байланыс бар. Топырата микроэлементтерді жетіспеуінен сімдіктерді німі де, сапасы да тмендеп, тіпті ауруа шалдыады. Микроэлементтер жетіспесе немесе арты млшерде болса, онда ондай топыраты биохимиялы зарарлы эпидемия провинциялары деп атайды. Бл табии факторлармен атар, техногендік ластану, тыайтыштарды арты олдану салдарынан болуы ммкін. Топыратаы микроэлементтерді млшері оларды топыра тзуші аналы жынысындаы бастапы млшерлеріне байланысты. Гумус белсенді трде жиналатын процестерде микроэлементтер топыраты беткі абатында мол болады, ал шайылу процесі басым болан топыратарда едуір аз болады.
аылау сратары.
1.Топыра деген не? Баса табии денелроден айырмашылыы андай?
2. Топыраты табиатитаы орны жне маызы.
3. Топыраты экологиялы функциялары.
4. Топыратану ылымыны даму кезедері.
5. Топыратану ылымыны баса ылымдармен байланысты.
6. Топыратану ылымыны азастанда дамуы.
7. Топыра тзілу процесі
8. Тау жыныстарыны гілуілеріні трлері.
9. Топыра тзуші факторлар.
10. Топыраты тзілуіне климатты сері.
11. Негізгі топыра тзуші тау жыныстары.
12. Топыра тзуде сімдіктер мен жануарларды ролі.
13.Адамны іс рекетіні топыра тзу процесіне сері.
14. Топыраты фазалы рамдары.
15. Топыраты бастапы материалды негіздері, оларды рамдары.
16.топыратаы алашы минералдар.
17. Топыратаы екінші (балшыты) минералдар.
18. Тау жыныстарыны минералды рамдарыны топыра тзуге сері.
19. Топыратаы органикалы заттардан кздері.
20. Топыратаы органикалы заттарды топтары.
21.Топыра арашіріндісі деген не, оны маызы.
22. Гумин ышылдарыны асиеттері, оны ролі.
23.Фульвоышылдарыны асиеттері, оны ролі.
24. Органикалы заттарды топыра нарлылыына сері.
25. Топыраты гумус жадайларыны крсеткіштері.
26. Топыратардаы ылалды трлері.
27. Топыратаы суды маызы.
28. топыра ауасыны рамы.
29. Топыраты ауа режимін алай жасартуа болады.
30. Топыратаы нарлылыын алыптастырудаымикроорганизмдерді ызметі.
32. Топыра тзу процесіне атысатын жануарларды трлері.
33. Топыраты механикалы рамы деген не.
34. Топыратаы механикалы блшектерді млшерлері.
35. Топыраты механикалы блшектері бойынша жйелеу.
36. ртрлі топыратарды механикалы рамдары.
37. Топыраты механикалы рамдарыны топыра асиеттеріне сері.
38.Топыраты химиялы рамыны тау жыныстарыны химиялы рамынан айырмашылыы.
39. Топыратаы макроэлементтер, оларды млшерлері.
40. Топыратаы микроэлементтер, оларды млшерлері.
41. Топыратаы биогенді элементтер, оларды маызы..
42. Антропогендік факторларды топыра рамына тигізген сері.
тарау.
Топыраты асиеттері