опыраты морфологиясы.

Топыраты пайда болу процесіне зіне тн рылымны бірі – топыра пішіні тзіледі, яни топыраты морфологиясы алыптасады. Осы морфологиялы крсеткіштер арылы таырыптар бір-бірінен жне зі тзілген тау жыныстарынан ажыратылады. Морфологиялы рылым - топыраты сырты пішіні. Топыра р трлі морфологиялы кріністерден рылан табии дене. Сондытан бл кріністерді бір-бірінен сырты пішіндерімен айырмашылыы бар топыраты генетикалы абаттарынан круге болады.

Топыраты морфологиялы рылымын зерттеу шін далалы жадайда тік азылан шырларды пайдаланады. Бл дісті алаш рет И.И.Докучаеи олданан, осы кнге дейін бл топыратануда негізгі діс болып алды. Шырды азып, бетін тегістеп, оан кн сулесін тсіріп араан кезде, топыраты бірнеше абаттара блінгені байалады. Топыраты р абаты зіне тн сырты пішінмен сипатталады. Осы абаттарды тріне арап, топыраты тзілу процесі туралы кп мліметтер айтуа болады. р трлі топыра типтері де осылай бір-бірімен ажыратылады.

Топыраты негізгі морфологиялы сипаттамаларына топыраты тсі, рылымы, тыыздыы, механикалы рамы, р трлі осылыстарды бары немесе жоы, НСI-мен рекеті т.б. жатады.

Топыра профилі. Топыраты азыландаы тік абаттары топыраты профилі (пішіні) деп аталады. И.И.Докучаев топыраты бетінен тмен арай негізгі ш абата блді. А – ара шірікті абат. В – тпелі абат, С – топыра тзуші аналы тау жынысы абаты. Олар таы да здеріні морфологиялы кріністеріне байланысты райсысы бірнешеге блінуі ммкін. Оларды А₁А₂, В₁В₂, С₁С₂ т.б. деп белгілейді.

Топыраты тсі – топыраты морфологиялы кріністеріні ішінде е негізгі белгі. Топыра аттарыны зі де осы тстеріне арай ойылан. Топыраты жне оны абаттарыны тстеріне сер ететін негізгі рамдар:

1. Гумус заттары. Олар топыраа ара немесе ара оыр тс береді.

2. Темір жне марганец тотытары. Сары, ызыл, сия тстер береді.

3. Кремний осылыстары, к, каолинит, алюминий гидроксиді жне суа тез ерігеш тздар ( хлоридтер жне сульфаттар). Оларды тстері – а.

4. Темірді шала тотыы. Ол ккшіл, ср сия тсті келеді. Топыратарптарда е кп тараан тстер 9-суретте крсетілген. ш брышты а, ара, ызыл тстер, ал оларды араларында ш негізгі тстерді азды-кптігіне байланысты неше трлі тстер болады. Топыраты тсін аны бір тспен айту иын, сондытан да негізгі тске анытама осылады. Оны басым тсі соына ойылады. Мысалы, ара оыр, сары ба, ашы сары деген сияты.

Топыра тсіні практикалы маызы лкен. Топыра абатыны алы болуы гумусты молдыын крсетеді. Ккшіл немесе кк тс-топыраты батпатануы. Мндай жерлерді пайдалану крделі мелиоративтік жмыстарды ажет етеді.

Топыраты рылымы. Бл топыраты маызды генетикалы жне агрономиялы крсеткіші. Топыраты рылымы деп, оны массасыны р трлі лкенді-кішілітйіртпекті агрегаттара бліну асиетін айтады. Топыра рылымы ірі кесекті, кесек днді, лкен-кішілі жаты, призмалы т.б. трлерге блінеді. Олар бір-бірімен жабысан механикалы элементтермен: м, ша, балшыпен осарласа жреді. рбір рылымды агрегат біріккен органикалы жне минералды бліктерден трады. Жалпы топыра рылымыны пайда болуы-крделі биохимиялы жне физико-химиялы процесс. Кп жадайда аралас рылымды топыратар кездеседі. Топыраты рамында 0,5 мм-лік микроагрегаттардан бастап одан лденеше есе лкен микроагрегаттар бар. Агрегаттарыны клемі 1 мм-ден-10-мм-ге дейінгі топыра-баалы, нарлы. йткені мндай топыра ылалды немді жмсайды, ысырап етпейді, яни оны блшектеріні сііру рамында кальцийді катионы болады. Ал су стамайтын топыраты рамында баса катиондар кездеседі.

Топыраты ныыздылыы-оны борпылда уысты немесе ныыз болу асиеті, бл крсеткіш топыраты тыыздыы мен жмсатыын жне рылым бліктеріні арасындаы уыстар дрежесін білдіреді. Топыра уыстары ауа мен суды, жылуды жылжуына ыпал етеді. Топыраты ныыздылыы топыраты рылымына, механикалы рамына, органикалы жне минералды блшектерді млшеріне байланысты. Топыратарды ныыздылыты дегейіне арай мынадай трлерге блінеді:

1.те тыыз, бірттас топыра. Мндай топыра сорта жне карбонатты жерлерде кездеседі. Ауа мен суды ткізбейді, механикалы рамы ауыр рі зі ра болады.

2.Тыыз топыра жерді жыртылан абатынан тмен орналасан. Сортадау жне механикалы рамы ауыр балшыты жерлерде топыра тыыз болады. Агротехникалы шаралар олданылан жадайда мндай топыраты ауыл шарушылыына пайдалануа болады.

3.Тыыздау топыра жерді иллювиальді абатында кездеседі. Мндай топыраа кректі кш жмсамай-а батыруа болады.

4.Борпылда топыра стігі абатта болады. йткені мнда органикалы заттарды мол болуына байланысты рылымы тйіртпекті, арасынан ауа, су тетін кеуектер кп болады. Сондытан мндай нарлы топырата мдени топырата мдени сімдіктер жасы седі.

5.Бос жылжымалы топыра мда жне мды жерлерде болады. Ауыл шарушылыына пайдалану шін арнайы агротехникалы шараларды олдануды ажет етеді.

Топыраа морфологиялы сипаттама бергенде алдымен оны механикалы рамын анытайды. Ол шін топыраты гітіп суа илеп, иіріп, саина сияты дгелек жасайды. Иірілу дегейі топыраты ішіндегі блшектерді рамына байланысты.

Топыраты кеуектілігі. Топыраты бос кеуектері топыраа кп орын алады. Кеуектерді клемі трлі топыратарда ана емес, тіптібір трдегі топыраты зінде трліше болады. Ірі уыстарды тесігі бірнеше сантиметр болуы ммкін, уа кеуектерді тесігі мм-ді жзден, мынан бір бліміндей не онан да тар болады.

Топыратаы кірмелер.Топырата оны тзілу процесіне атысы жо бтен кездесуі ммкін. Тас, кірпіш т.б Блар топыратаы кірмелер болып есептелінеді.

Топыратаы осылыстар.Кейбір топыратарды пішінінде р трлі жаа осылыстарды байауа болады. Оларды тстеріні топыраты жалпы тстерінен айырмашылыы айын крінеді. Бл заттар химиялы немесе биологиялы жолмен пайда болуына байланысты екіге блінеді.

Химиялы осылыстар.

1. Тез ерігіш тздар NaCL, Na₂SO₄ 10H₂O, MgCL₂, CaCL_2. Бл тздарды тстері а, кбінесе тзданан топыратарда кездеседі.

2. Гипс CaSO₄H₂O. Бл да а сарыш тсті. Топыраты бос кеуекті жерлерінде шоырланады. ба, ср-ба топыратара тн.

3. CaCO_3- кміртегі карбонаты, тсі а. Бл тз да топыра пішінінде ерекше крініп трады. HCL мен айнаан реакция береді.

4. Fe₂O₃nH₂O, Mn₂O_4, AL₂(PO₄)₃, FePO₄, MnO т.б ара, ызылт, тот басан сияты тстерге боянан осылыстар.

5. FeCO₃,Fe₃(PO₄)₂, 8H₂O- кк, жасыл тсті осылыстар. Батпаты топыратарда кездеседі.

6. SiO₂- а тсті, кл сияты болып клгінді, орманды-ср, сорта топыратарда кездеседі.

7. Гумус заттары-жола-жола ара тсті тпелі абата дейін жетеді.