айда кесекті рылым, топыра блшектеріні клемі бірнеше см-ге жетеді.

Сонымен шамалы ылалданбаан топыратар здері орналасан табии жадайларына арай осы крсетілген рылымдарды біреуіне ыайлана бастайды. Игерілген жерлерде топыра рылымы адам рекетіне , яни делу , андай егістіктерге пайдалану жадайларына тікелей байланысты. Топыра нарлылыына, ондаы ылал-ауа режиміне майда-тйіртпекті, днді-тйіртпекті рылым жасы сер етеді. Топыратарды мндай рылымдары ара шіріндісіне бай топыра. Топыра сііру кешені негізінен кальций катионына аныан ара топыра пен ара оыр топыраа тн. Ал топыра сііру кешені негізінен кальций катионына аныан сорта топыра ара шіріндісі аз, ра шлейтті топыраа тн. Топыра рылымы оны нарлылыыны бір шарты боландытан, игерілген жерлерде оны олдан жасау шаралары да арастырылды.

Топыра нарына жне ондаы болатын процестерге топыраты рылымы мен оны физикалы асиеттеріні сері кп. Топыраты йлесімді су-ауа режимі де, оны кп физикалы асиеттеріне тікелей байланысты. Топырата оректік заттар жеткілікті боланымен, онда ауа немесе су тапшы болса, сімдіктерді нашар сетіні, ал кейде тіршілігіні тіптен тежелетіні млім. Топырата ауаны жне суды йлесімді тежелетіні млім. Топырата ауаны жне суды йлесімді млшерде болуы оны кеуектілік дрежесімен аныталады. Ал кеуектілік тоыпраты тріне арай р трлі болады. Адамдар топыраты кеуектілігін жасау шін оны олдан дейді. Топыраты опсыан, жыртылан абатындаы топырата оны жартысына дейіні кеуектер болады да, аланы топыраты атты блігіні лесіне тиеді. Шымтезекті топыратарда кеуектілік одан да арты, ал м топыратарда 30-40%-дай болады. сімдіктер тамырлары кеуекті тамырлары кеуекті топыратарда жасы сіп, оай таралады.

Топыраты кеуектілігі оны клем салмаына , яни тыыздылыына жне топыраты меншікті салмаына тікелей байланысты. Топыраты клем салмаы деп оны табии кйіндегі ылал мен ауаны оса есептегенде 1 см³ клемдегі салмаы грамм есебімен лшенетін шаманы айтады. Ал топыраты меншікті салмаы, яни оны атты фазасыны салмаы сол клемдегі су салмаыны атынасымен салыстыру арылы аныталады. детте, топыратар здеріні рамына арай, оларды клем салматары 1-1,6 г/см³-ге дейін, ал меншікті салмаы 2,4-2,8 г/см³ болып кездеседі. Міне осы мліметтер арылы топыратарды кеуектілігі де аныталады. Ол шін тмендегі формула олданылады:

Р=1-(v\d)*100.

v-клемдік салмаы, г/см³, d-сыбаалы салмаы, г/см³.

Топыраты су ткізгіштігі де оны кеуектілігіне тікелей байланысты. рылымы жасы топыратара су оай сііп,сімдік тамырларына тез жетеді. Мндай топыратарда сумен атар жеткілікті млшерде ауа да саталады. Сондытан да бл торпыратарда суды булануы тмендейді де, топыра сіірген ылал ысырап болмай біраз уаыта шейін дрыс саталады.

Топыраты суды з денесіне сііріп, стап алу асиетін оны су сыйымдылыы деп атайды. р трлі топыраты су сыйымдылыы р трлі болады.

Топыраты су сыйымдылыына оны кеуектілігімен атар механикалы рамы, топыратаы ара шірікті млшері де сер етеді. Мысалы, ара шірікке бай 100 грамм балшыты топыра 50 грамдай суды ана стай алады. Ал органикалы заттара те бай шымтезекті топыратарды 100 граммы зінен екі-ш есе арты клемдегі суды сііре алады.

Топыраты дрыс рылымы бзылып, ажетті кеуектілігі саталмаан жадайда топыра ныыздалып, ондаы ылттіктер бір-бірімен жаласып, топыра ішіндегі сулар осы ылттіктер арылы тез буланып кетеді. Мны болдырмас шін топыраты дер кезінде деп тру ажет. Ал суармалы жерлерде топыраты суару шаралары алай болса да солай жргізілмей, мнда оны су сыймдылыы , су ткізгіштігі т.б. сияты асиеттері ескеріледі.

Топыраты суды ктергіш асиеті де оны механикалы рамына тікелей байланысты. Мселен, рамы ірі мда топыратар жерасты ыза суларынан ылалды не бары 50-60 см-ге ана ктереді. Ал механикалы рамы ауырлау саз балшыты топыратар здеріні майда ылттіктері арылы жерасты ыза суларыны ылалын 3-3,5 метрге шейін ктере алады.

Топыратаы ылал режиміоан тсетін ылалмен одан шыын болатын ылалдар млшерімен аныталады.

Тсетін ылалдар: а)ауа ылалдары; еріген ар суы; в) будан тсетін ылал; г) жерасты ыза суынан ктерілетін ылалдар.

Шыын болатын ылалдар:а) булану: б) топыраа сібей аатын ылалдакр; в) сімдіктер арылы буланып транспирацияланатын ылалдар; г) сімдіктерді жапыратары мен бтатарында алатын ылалдар. Тсетін ылал мен шыын ылалды араатынасы р трлі топыратарды ылалдану коэффмциентін анытайды.

Табиатты салын-орманды, жылы-субтропикалы, тропикалы зоналарында тсетін ылал мол, шыын аз болып топыратарда шайылу ылал режимі бой крсетеді. Ал орталы оыр салын зоналарда ылалдану коэффициенті шамамен 1-ге те, сулану мен булану тепе-теге жуы. Табиатты басым айматарында ауадан тсетін ылалдар, топыратан шыын болатын ылалдар ммкіндігіне араанда анарлым аз. Бл айматарда негізінен ылалды булану режимі ріс алады. Ал игерілген жерлерде ылал режимін адам з мтаждыына ыайлап, кей жерлерді олдан рату, ал кп жерлерде, су кздері табылан жадайларда топыраты ылал режимін суару арылы згертеді.

Топыраты жылулы режимі. Топыратарды дамуы мен сімдіктерді мірі шін жылу керек. Топыраты жылулы асиеті де оны ажетті асиеттеріні бірі. Топыра жылуы белгілі бір млшерге жеткен кезде ана онда сімдіктер тамыры се бастайды. Жылу серінен микробиологиялы жне химиялы процестерді арынызгереді. Топыра жылуды негізінен кн сулесінен, оан оса топыраты жоары абатынан, жерді ішкі ызан абаттарынан да, сонымен бірге топыратаыв микробиологиялы процестерден, тірі жндіктерді тыныс алуынан, сімдіктер мен жануарлар алдытарыны шіруінен, топыраты рамындаы кейбір заттарды зара осылыса тсуінен, су буларыны суа айналуынан, суды булануынан алады. Сонымен топыратаы жылу режимі-жылуды кн сулесіні топыраа тсіп, оны абаттарына еніп, жоарыдан тмен озалып, айтадан ауаа оралу процесі.

Топыраты жылулыы топыраты температурасымен белгіленеді. Температура туліктік, апталы, айлы, маусымды жне жылды крсеткіштерімен ажыратылады.

Топыраты жылулы режиміне ауа райы, сімдік, жер бедері, ар жамылысы, топыраты механикалы рамы, ылалдылы пен тсі сер етеді. р трлі топыра кн сулесінен р трлі ызады. Ашы тсті топыратара араанда, ара шіріндіге бай ара топыра пен ара оыр топыра анарлым тез жылынады. Ал мда топыратарда балшыты топыратара араанда тез жылынады. Дегенмен ол топыратар тез арада суиды. Ылал топыратармен салыстыранда ра топыратар тез жылынады. Ылал топыратар баяу жылынады, йткені онды суды жылытып, буландыру шін кп жылу жмсалады. м топыратар саз топыратардан ратау боландытан, анарлым тезірек жылынады. Топыраты жылулыына оны орналасан жері де сер етеді. Мысалы, отстік баурайдаы топыратар, солтстік жаымен салыстыранда жасыра жылынады.

Топыраа берілген жылу оны блшектерімен, су жне ауа арылы тменгі абаттара тарайды. Топыраты атты блшектері, су жылуды жасы ткізеді. Ал ауа жылуды нашар ткізеді.

Тнде топыра бетінен салындайды, ал кндізгі жылу толыны тереірек абата теді. Жылуды толындары осылайша кнбе-кн тереірек абаттара тіп отырады. Топыра блшектері жылудан біресе лайып, біресе суытан кішірейіп отырады. Бл оларды тез жне толы гілуіне кмектеседі. Топыратаы сімдіктермен бірге тірі жндіктерді дамуы шін жылы топыра олайлы.

ыста топыраты ар басып, ондаы су атан кезде жне жылу толындарыны орнын суы толындар басанда топыратаы мір едуір бседейді.

Топыраты жоары сипатталан физикалы асиеттерінен баса кейбір топыратара тн жне оны нарлылыына едір нсан келтіретін жадайлар да болады. Мысалы, топыратарды сорта немесе сорланан болып келетін жадайлары. Мндай топыратар отстік жне кейбір солтстік зоналарда кездеседі. Ол топыратарды тиімді пайдалану шін оларды алдын-ала мелиорациялау ажет.