опыраты сііру асиеті.

Топыра опсыан кеуекті дене боландытан, оны тйірлеріні арасында р уаытта бос кеістіктер болады. Топыраты сііру асиеттерін алыптасуда шешуші рл атаратын топыра раымндаы е майда нтаталан, клемі 0,0001 мм-ден тмен коллоидты блшектер. Бл блшектер топыраты р трлі органикалы жне минералды осылыстарынан трады.

Топыраты сііру асиеті деп, оны топыра ішіндегі ерітінділеріні кейбір осылыстарды, майда нтаталан минералдарды жне органикалы осылыстарды, микроорганизмдерді жне нтаталмаан ірі заттарды зіне сііріп, стап алуын айтады. Топыраты сііру былысы жалпы топыраты дамуымен жне топырата сетін сімдіктерде клді элементтерді (азот т.б. оректік заттарды) жиналуымен атар жреді. іресе, сімдіктерді оректік элементтеріні жиналуы топыраты сііру асиетімен тыыз байланысты. Осы асиеті арылы топырата сімдіктерге керекті элементтер жиналады. Бл салада кп ебек еткен орысты ірі алымдары К.К.Гедройц, Д.И.Прянишников, А.И.Соколовский, И.Н.Антипов-Каратаев, В.А.Чернов, И.И.Горбуннов т.б.

р трлі топыратарды сііру асиеттері р дегейде болады. Ол кбінесе топыратаы те жоары блшектерге (дисперсті), тйірлерге, коллоидты блшектерді млшеріне байланысты. Топыра нерлым арашіріндіге бай жне механикалы рамы ауырлау балшыты болса, сорлым оны сііру асиеті де мол, ал топырата ара шірінді аз, рамы жеіл м немесе мды болса, оны сііру ммкіндігі де шамлы болады.

Топыра коллоидтарыны диаметрлері шамамен микронмен есептелетін р текті заттарды блшектерін райды: 1 мкр – 0,01мм те, оны милликрон дейді. Каллоидты блшектерді ірілігі 0,1 мкр -1 ммкр.

В.Оствальді тжырымы бойынша каллоидтерді пайда болуыны екі жолы бар: 1) бліну арылы, яни топыраты блініп жатан блшектерінен шыуы; 2) конденсация арылы, яни заттарды бірнеше молекулаларынан осылып лкейіп шыуы. Сонымен топыра коллоидтарыны бір блігі минералдардан физикалы гілу арылы блініп, тозаданып рылады да, екінші блігі конденсация арылы органикалы алдытардан згеріп, химиялы гілу нтижесінде тзіледі. Топыратар коллоидтар екі трде золь (коллоидтік ерітінді) жне гель (коллоидты оймалжы – тнба) кйлерінде кездеседі. Каллоидтар бір кйден екінші кйге кше береді. Оларды ерітіндіден тнбаа кшуін коагуляция (жиырылу), керісінше тнбадан ерітіндіге кшуін коагуляция (жиырылу), керісінше тнбада ерітіндіге пептизация (бытырау) дейді. Каллоидтарды бір кйден екіншісіне кшуі айталанатын немесе айталанбайтын болады. Топыратарды алыптасуына коллоидтар коагуляциясыны маызы лкен. йткені коллойдтар топырата тек золь (ерітінді) кйінде жылжып, жиыла алады да, гель (тнба) кйінде топырата бекиді. Коллоидтар топыраты андай жадайы болса да, топыраты температурасы жоары немесе тмен болса да, ызанына немесе кепкеніне, суыына арамай коагуляйияланады. Біра коагуляция процесінде элоктролиттерді де (тздар, ышылдар, негіздер) сері зор. Электролит дененіміз заттар суа ерігенде о немесе теріс зарядты иондара блінуі. Коагуляция электролиттерді е аз «коагуляция босаасы» деп аталатын оюлануында теді. Топыратаы коллоидты блшектер электр зарядты (кбінесе олар теріс зарядты). Коагуляция процесі негізінен коллоидтарды зарядтарын жоалтуына байланысты теді. Теріс зарядты коллоидтар о зарядты катиондармен, ал темір мен алюминий коллоидтері теріс зарядты аниондармен кездескенде коагуляцияланады. Коагуляциялану асиеті катиондарды валенттілігіне, оны атомды салмаына байланысты.белсентті коагулянттара ш валентті темір мен алюминий, содан кейін екі валентті калций мен магний катиондары жатады. Ал бір валентті катиондар калий, аммоний, натрий аз коагуляцияланады, кейде керісінше, коллоидтарды бытыратады (пептизацияланады). Тек сутегі катионы коагуляциялау абілеті жаынан екі валентті катиондара жаын. Коллоидтар коагуляциясында топырата ке тараан кальций катионыны рлі те лкен. Ол коллоидтарды айталанбайтындай етіп берік коагуляциялайды.коллоидтар негізітау жне органикалы заттардан шыатын боландытан, оларды рамында органикалы жне минералды заттар бар. Органикалы заттар топыра шіріндісіні рамында, ал минералды заттар балшы рамында болады. Топырата катиондарды жне коагуляцияны пайда болуына байланысты коллоидтар кбінесе траты тнба –гель кйінде кездеседі. Ал коллоидтарды золь (ерітінді) кйінде болуы – уаытша, трасыз. Катиондарды гель трінен зольге айналдыру шін, оларды байланыстырып тран катиондарды баса катиондармен ыыстыру керек. Мысалы, К.К.Гедройнц топыраа сіірілген катиондарды ыыстыру шін ас тзын олдануды сынан сіірілген катиондарды ыыстыру кезінде топыра коллоидтары пептизацияланып, ерітінді кйіне айналады. Жоарыда айтыландай, коллоидтара те майда кйіндегі заттар жатады жне соны р блшегі кп молекула жинаы болып саналады.азіргі кзарастар бойынша (проф. Н.И.Горбунов) коллоидті блшекті немесе мицелланы рылысы крделі, ол трт рамды абаттан:1) коллоидты кйдегі затты ішкі ядросынан; 2) ішкі ядромен тыыз байланып тратын сол колоидты блшекті зарядын анытайтын ионды немесе ішкі ос электр абатшадан; 3) сырты арама-арсы зарядты иондар абатшасынан; 4) диффузиялы иондар абатшасынан трады. Сонымен коллоидтар заряды деген тсінік тгел мицеллаа жатпайды. Мысалы, кремний ышылыны мицелласыны ядросы SiO3 трады. Коллоидты блшекті заряды теріс, оны сыртында о зарядты тегеру Н* иондары орналасады. Теріс абатты диффузды абатында Н* иондары бар коллоидтарды ацидоидтер (ышыл трізді) дейді. Мндай асиеттер гумин ышылдарына, кремний ышылдарына тне. О зарядты, диффузды абатында ОН иондары бар коллоидтарды безоидтер (негіздік асиетті) дейді. Олара жататындар: Аl жне Fe гидроксидтері Al(OH)3, Fe(OH)3.

Академик К.К.Гедройцты тжырымдамасында топыраты сііру асиеті деп оны топыра ішіндегі ерітінділеріні кейбір осылыстарын, майда нтаталан минералды жне органикалы осылыстарды, микроорганизмдерді жне нтаталмаан ірі заттарды зіне сііріп, стап алу ммкіншілігін айтады. Топыраты сііру асиеті бірнеше трге блінеді: механикалы, физикалы, физико-химиялы, химиялы жне биологиялы сіірулерге блінеді. (К.К.Гедройц,1933).

Топыраты механикалы сііру асиеті деп, оны сумен немесе желмен бірге келген р трлі заттарды топыра кеуектерінде сталуын айтады (топыра кеуектері арасында топыра арылы ткен сулардан сталып алан, р трлі заттар). Топыраты физикалы сііруі деп, топыра блшектеріні беткі абатыны топыра ауасы мен ерітіндісінен кейбір молекулаларды сііру асиетін (абсорбция) айтады.

Топыраты физика-химиялы сііруі деп топыраты атты фазасындаы катиондарды зіне жысан ерітінділердегі катиондара те млшерде алмасуын айтады, сондытан мны кейде алмасу сіірулері деп те айтады. Былайша айтанда бір катиондар алмасу реакциялары арылы екінші катиондармен орын алмастырады.

Топыраты химиялы сііруі деп, топыраа жуысан ерітінділерден топыраты кейбір иондары сііру арылы суа ерімейтін немесе те аз еритін тздарды ру процесін айтады. Мселен, карбонаттар мен гипстерді тзілуі.

Топыраты биологиялы сііруі деп, топыраты тірі блігі (микроорганизмдер мен сімдік тамырлары) арылы р трлі заттарды сііруін айтады.

Топыраты кп асиеттеріне зіні шешуші серін тигізетіндерді бірі- топыраты физико-химиялы немесе алмасу сііруі. Сондытан бл процесті зерттеуге академик К.К.Гедройц баса назар аударан болатын. Топыраты сііру комплексіндегі катиондар р уаытта зіне те млшердегі баса катиондара алмаса алады.

Топыраты сііру ммкіндігі р трлі топыратарда трліше. Топыра нерлым ара шірікке бай жне механикалы рамы ауырлау (балшыты) болса, сорлым оны сііру асиеті де мол болады. Ал топырата нерлым арашірік аз, рамы жеілдеу (м,мда) болса, сорлым сііру ммкіндігі шамалы болады.

Топыраты сііру асиетіні оны нарлыына сері те зор. Топыра р трлі заттарды зіне сііріп, стап алу арылы (сіресе сімдік тіршілігіне керекті заттарды стап алу арылы) нарлыын арттыра тседі. Осы сіірілген заттарды ішінде сімдіктерге ажетті негізгі макроэлементтер. Азот, фосфор, калий, кальцийлермен атар, аз да болса кптеген микроэлементтер кездеседі. Сондытан да топыратарда р трлі сімдіктер сіп, нр алады. Топырата сіірілген заттарды рамына, сіресе топыраты алмасу реакциясына ммкіндігі бар, сіірілген катиондара байланысты топыраты физикалы асиеттері де р трлі болады. детте, рамында калций катионы бар топыратарды физикалы асиеттері жасы, ал рамында натрий катионы мол топыратарды физикалы асиеттері те нашар, сорта топыра болып келеді.

Ал топыра рамында CO3-, Cl-SO4- иондары мол болса, ондай топыратар сімдіктер шін улы, онда ештее спейді. Олар сорланан, сор, тзы мол топыратара жатады. Бл топыратарды егістікке пайдалану шін оны тзын шайып, мелиорациялау керек.