опыраты нарлылыы.

Топыраты баса табии ерекшелігі- оны нарлылыы. нарлылы деген топыраты сімдіктерді ніп-суіне ажетті оректі элементтермен жне сумен амтамасыз ету асиеті. Жер бетінде адамны, сімдік пен жануарларды мір сруі топыраты осы асиетімен тікелей байланысты. Кне дуірлерді зінде топыраты нарлылыын отпен, кнмен, сумен тееп, оан табынан болатын. Кне египетте нарлылыты патшасы болып Изида, ал Римде –Прозерпина саналан. Бізді дуірге дейінгі 4 асырда ытайда топыратарды «а», «кк», «сары» деп, оларды нарлылыын «аз», «кп», «орта»деп блді. Грек философтары Аристотель, Феофраст, Лукреций, Вергилий, Колумелла, Плиний, т.б. топыра нарлылыы туралы з трактаттарында жазан. Сол кезден топыра нарлылыыны кздері туралы ойланып, топыра неге тозады, алай оны дрыс пайдалануа болады деген ойлар туа бастады. Феодализм мен капитализм кезеінде р трлі топыратар, нарлылыына арай бааланып, сол бойынша салы салу жолдары іздестірілді. 18-19 асырларда топыра нарлылыына социолог жне экономист алымдар да назар аудара бастады.

Топыра туралы мліметтер жиналып, табиат зерттеу ылымдары дами бастааннан со, топыра нарлылыына да кзарастар згеребастады. Ерте кезедерде топыра нарлылыыны кему себебі оны ішіндегі «майлар», «тздар» таы басаларды азаюына байланысты деп есептелді, кейінірек нарлылыты себептері «су», «арашірінді», «минералды элементтер» деп саналды. Содан кейін ана нарлылыты топыраты барлы асиеттерімен байланыстыра бастады. Осы кзарастармен бірге, топыра нарлылыы деген тсініктер де згереді. Гумус теориясы дамыан кезде А. Тэер (1830) топыраты нарлылыы- топыраты сімдіктерді ара шіріндімен амтамасыз ету, ал Либих (1840) барлы минералды элементтермен амтамасыз деген пікірді айтты.

Осы заманны ылыми дебиеттерінде топыра нарлылыы жнінде академик В.Р.Вилямсті (1936 ж) анытамасы жазылан. Оны айтуынша, топыра нарлылыы дегеніміз- топыраты сімдіктерді бір мезгілде здіксіз сумен жне оректену элементтермен амтамасыз ету.

азіргі кезде топыра нарлылыы ке ауымды тсінік. Мысалы, борпылда тау жыныстарында да ылал жне сімдіктерді оректік элементтері бар, біра жалааш тау жыныстарына сімдіктерді тымын сепсе, ол спейді. Тек суды зіне отырызса та солай болады, тымдар кгергенмен сімдік шыпайды.

сімдіктерге ылал мен тамыр арылы берілетін оректік элементтерден баса жары, жылу, оттегі ажет, ал оны кк блімдеріне кміртегі керек.

Топыра – рі тірі, рі лі дене. Оны рымында, жоарыда айтыландай, кптеген тірі микроорганизмдер бар. Олар нарлыты алыптастыруда лкен рл атарады. Кн сулесітопыраты жылулы режимін анытайды., бл да топыраа нарлылы туызатын элементтерді бірі, йткені ол ылалды булануы барлы физикалы-химиялы процестерге молекулярлы дегейде сер етеді. Топыратаы фотохимиялы реакцияларды пайда болуы оларды белсенділігіне сер ететін кн сулесіне байланысты.

Сонымен топыра аналы организм сияты кнні энергиясыны, оршаан ортаны оректік заттары мен элементтерін пайдаланып, оларды крделі биофизикалы-химиялы процесстер нтижесінде ыдыратып, сімдіктерді барлы ажеттілігімен амтамасыз етеді. Осыан орай топыраты нарлылыы-топыраты сімдіктерді ніп-суіне керекті жадай туызу асиеті. Топыраты нарлылыыны негізі – сімдікті кн сулесінен тетін фотосинтез арылы органикалы заттарды синтездеуі деген сз.

Топыра нарлылыыны мынандай катергориялары болады: 1) табии нарлылы 2) жасанды немесе эффективті 3) экономикалы. Бл тсініктерді з маыналарына сйкес ыну ажет. Табии нарлылы табии кіндегі ешандай адам рекетін ажет етпейтін нарлылы. Жасанды нарлылы негізінен адам рекетіні нтижесінде (мелиорациялау, тыайту т.б.) пайда болан нарлылы. Ал экономикалы нарлылы жерден алынан німді баалыу.

Сонымен топыра нары дегеніміз оны зінде сетін сімдіктерді бкіл су, даму кезедерінде барлы ажетті оректік заттармен, ылал, кн сулесі жне ауамен амтамасыз етуі. Жоарыда топыраты нарына сер ететін кптеген топыра асиеттеріне сипаттама бердік. Топыратарды ол асиеттерін тменгі топтара ажыратуа болады:

1. Топыратарды физикалы асиеттеріне: оны суа тзгіш рылымы, ауа ткізгіш кеуектігі, ылалды жасы сііріп, оны стап тру, оай деуге болатын жасы физикалы –механикалы асиеттері жатады.

2. Топыратарды химиялы жне физико-химиялы асиеттеріне: топырата ара шіріндіні молдыы, сімдіктерге сіімді азот, фосфор, калий жне микроэлементтерді нерлым жеткілікті болуы, топыра ортасы реакциясыны ыайлылыы, топыра сііру кешеніні кальций катионына аны болуы, топыраты ауамен амтамасыз етіліп, оны тотыу-тотысыздану ммкіндігіні мол болуы, зиянды суа еритін тздарды нерлым аз болуы немесе аз болмауы жатады.

3. Топыраты биологиялы асиеттеріне: микробиологиялы белсенділікті жоарылыы негізінен бактерияларды басым, сонымен атар ауадан азот жинаушы микроорганизмдерді , биологиялы бнлсенді ферменттерді шыаратын микроорганизмдерді, топыра рылымына жне оны опсытуа сер ететін тменгі сатылы жндіктерді болуы.

4. Бкіл сімдіктерді сіп-нуі мезгілінде гидротермикалы режимні болуы, яни сімдіктерді ажетті ылал мен жылумен амтамасыз ету.

Осы крсеткіштерді осындысы топыраты нарлыын анытайды. Кп жадайларда топыра нарлылыы табии жадайды зінде-а амтамасыз етілген. Алайда топыратарды р трлі табии зоналарда орналасуына арай оларды жоарыда келтірілген топыра нарына сер ететін асиеттері р трлі. Мселен, бір зоналарда ылал жетіспейтін болса, керісінше, кейбір зоналарда кн сулесі жетіспейді. Ал кейбір зоналарда топыра рамында зиянды тздар осындысы тым мол. Осы жадайлара байланысты р трлі табиа зоналарда топыра нарлылыыны р трлілігі зады былыс. Табии кйінде кейбір топыратар нарлылыыны те жоарылыымен кзге тседі. Мндай топыратар атарына В.В.Докучаев «топыра патшас» деп атаан аратопыратар жатады. Топыраты табии нарлыыны лшеміне: оны биологиялы німділігіні дегейі, яни белгілі бір лшемдегі жерден алынан сімдіктер німі, клемі есептелінеді. Бл крсеткіштер сімдіктерді р трлі табии жадайларда ніп-суіне байланысты р трлі. Оларды німдері гектарына бірнеше ондаан центрден бастап бірнеше жздеген, тіпті мыдаан центрлерге жетеді.

Бл нім тотыратарды табии немесе ммкіндік нарлыы жадайында алынан німдер. Топыраты табии кйіндегі нарлыымен атар оны тиімділік немесе экономикалы нарлыы болады. Топыра нарлылыы адам оамыны белсенді араласуыны нтижесінде іске асады. Адам оамыны топыраты егістікке пайдалануы бірнеше асарлара созылып келеді. Егіншілік німін арттыру масатында топыраты деп, тыайтыштар енгізіп, р трлі жасарту шараларын олданып, топыратарды ажетті асиеттерін з мхтаждыына арай згерту – адам оамыны асырлар бойы келе жатан іс-рекеттері. Игерілген топыратар брыны табии дене ана емес, бл енді адам оамыны ндіргіш кші арылы згерген денеге айналады. Осыан байланысты топыратарды табии нарлылыы деген тсінік орнына енді адам рекетіне байланысты згерген тиімділік немесе экономикалы нарлылы тсінігі пайда болады.

Адам оамыны іс-рекеті нтижесінде оамны табии-тарихи жадайларында пайда болан топыраты тиімділік нарлылыы дрежесі оамны дамуыны ндірістік кштері мен оны ндірістік атынастар дрежесінде тікелей байланысты. Бл салада адам оамыны алашы дамыан арапайым тіршіліктерінен бастап, азіргі ылыми-техникалы прогреске жеткенше аншама кезедер ткені белгілі. Бл уаыттар ішінде топыраты егіншілікке пайдалану жйелері де оамны даму былыстарына сай, агрономия ылымыны бірте-бірте рістеуіне жетеді. Алашы кезедерде , адам оамы топыраты тек деу арылы оны табии нарын пайдаланып, бір жерлерді нары азайса, оны тастап, баса жерлерді игерді. Дегенмен келе-келе бл жадайларды тиімсіз екендігін тсінген адам оамы, деген жерлерді олара р трлі минералды жне органикалы тыайтыштар енгізу арылы траты пайдалану ммкіндігін тсінді. Бл салада лемде агрохимия деген ылым пайда болып, оны дамыанына да асырлар тті.

Адам оамы дамып, халы саныны лемде суі топыраты тиімді пайдалануды баса жолдарын арастыруа мжбр етті. Осы баытта топыраты тек оректік заттармен (минералды жне органикалы тыайтыштар) амтамасыз етумен атар оларды топыра нарыны бір негізі – ылал режимін реттеу жолын іздестіруге келтірді. Бл салада ра жне шлді топыратарды олдан суару дістері олданылса, ылалы мен батпаты топыратарды олдан рату жолдары жзеге асырылуда. Жалпы бл баыттаы іс-рекеттерді су мелиорациясы деп атайды.

Топыра нарына оларды химиялы рамы да кп сер етеді. Мселен, ра, шлді аудандар топыраында млшерден арты суа еритін тздар осындысы жиі кездеседі. Оларды сумен шайып, арты тздарды бл топыратардан кетірмейінше, ол жерлерден жасы нім алынбайды.сонымен атар кейбір топыратарды сііру комплекстері натрий катионына аныан (сорта) топыра ортасыны реакциясы сілтілі, оларды физикалы асиеттері те нашар, ылалы жо кезде атып, ал ылал боланда батпаа айналып нарсыз болады. Керісінше, кейбір топыратарды сііру комплексі, сіірілген сутегі, біршама алюминий катионына аныан (орманды зонаны клгін топыратары), оларды топыра ортасыны реакциясы ышыл болып кптеген мдени сімдіктер шін нарсыз болады. Міне осы жадайларды олдан жасартпайынша, бл топыратардан жасы німдер алу ммкін емес. Сондытан осындай топыратар кездесетін айматарда, оларды тзын шайып немесе топыра орталарыны реакцияларын химиялы мелиорациялау (гипстеу, ктендіру) арылы жасарту шаралары лемде кптен жргізілуде. Топыратану бл саласын топыраты мелиорациялау деп, онымен шылданатын ылым мелиоративтік топыратану деп аталады. Топыра нарлылыына сер ететін жадайды бірі оны эрозияа шырауы. Бл асырлар бойы тзіліп, жиналан топыраты нарлы беткі абатыны атты соан желдауыны серлерінен немесе атты нсерленіп жауан жабырды, тез еріген ардан, кей жадайларда суармалы егістік жерлерді суару кезінде суды млшерден арты жіберуді нтижесінде жуылып-шайылуынан болады. лемде топыраты жел эрозиясында да шыраан алаптар аз емес. Сондытан да табиатты бл апатымен кресу жолдары топыратануды бір саласы.

лемдегі ылыми-техникалы прогресті нтижесінде, сіресе ндірісті арышты дамуыны табиата, оны ішінде топыра нарына ь зиянды сері де толып жатыр. Соны ішіндегі е негізгілері жер ойнауыны р трлі тередігінде жатан азба байлытарды барлап, азып алу жне оларды байыту кезінде нарлы топыра абаттары бзылып, жер бетіне жер астындаы нарсыз тау жыныстары шыып кптеген жерлер нарсызданы. Оан оса кптеген зауыт-фабрикалар мен жылу электростанциялардан шыатын кл-оыстармен ластанып, нарларынан айырылатын жерлер баршылы. Осындай жерлерімізді нарын айта алпына келтіруді айта культивациялау (рекультивация земель) деп атайды. Мндай жадайларда, шын мнінде, топыратар адам олынан жасалан антропогенді топыратар тзіледі. Топыратануды бл саласы лемде соы жылдары ола алына бастады.

Сонымен топыра нарын тиімді пайдалану, оны арттыру жолдары жалпы ауылшаруашылы ылымдар жетістіктеріне агрономия, агроххимия сонымен атар топыратану ылымыны салаларына (топыра мелиорациясы, топыра эрозиясы жне одан орау, топыраты айта нарландыру) тиесілі. Бл мселелерді оамны дамуымен маызы арта тспек. Табиат орларыны барлы салаларын, оны ішінде жер орларын сатау, оны тиімді пайдалану сияты мселелер кптеген елдерді ата задары мен табиатты жне оны барлы салаларын орау туралы арнай задарында арастырылан. Мселе – осы задарды блжытпай орындау.