ура жне кері геодезиялы есептер.

Тура геодезиялы есеп – ол алдыы нкте координаталары, полигон горизонталь-ды ара ашытытары , оларды дирекционды брыштары жне осыан сйкес кестелік брыштары белгілі боланда нктелер координата-ларын ретпен есептеу арылы анытау.

1.5-суретке сйкес X1, Y1, Z1, , жне берілген. Анытау керек: X2, Y2, Z2.

Шыару:

Сызыты горизонтальды зын-дыы ; координаталар сімшелері тмендегі формулалармен есептеледi:

(I.7)

 

мндаы –сызыты лшенген зындыы;

dК– осы сызыты клбеу брышы.

2-ші нктені координаталары:

.

Формулаларды жалпы трде жазылуы:

(I.8)

Координаталар сімшелері DC пен DU-ті табалары ширекке атысты сызбада жне 1.1-кестеде крсетілген.

Кері геодезиялы есепті міндеті екі нктені А жне В координаталары белгілі боланда, жне d-ны анытау. Есептеулер формулалармен келесі кезекте жргізіледі.

 

1.1-кесте- DC пен DU-ті табалары ширекке атысты аныталады

 

  Ширек Табалары
I II III IV + - - + + + - -

. (I.9)

Берілген сызы жататын ширек сімшелер табасына атысты аныталады. Бізді мысалда АВ сызыы: - -IV ширекте. Дирекционды брыштар мен румбтар арасындаы байланыс-тара атысты, сызыты дирек-ционды брышын -ны анытаймыз

.

Осыдан кейін сызыты зындыы d тексеріліп, аныталады:

;

;

. (I.10)

Соы формуланы практикада сирек олданады.

Кері геодезиялы есеп жобалы нктені болмыса шыаранда жне кезікпе кенжар азбасын жргізгенде олданылады.

Мысал: Жер асты кенгірі горизонт 200м-ге брыланып туі тиісті ааш тсіретін ттелді болмыса шыару керек. Бл тапсырманы орындау шін, жер асты планы мен жер сті планын бірлестіріп бірыай координаталы жйеге келтіру керек.

1.8-сурет- Тау-кен азбасымен тйістіру шін, ттелді шыару

Есеп келесі ретте шыарылады:

а) тірек торлары (АВ)-дан бірлескен планда жер бетіні жадайына байланысты жобалы полигон а, в, с, к , m салу керек. m нктесіні жазы беттегі проекциясы жер асты нктесі 16-а жаын орналасуы керек. Жобалау кезінде масштаба сйкес сызытар зындытары; Аа, ав, вс, ск, кm, сонымен атар транспортирмен горизонтальды брыштар; bА, bа, bВ, bс, bк лшенуі керек;

б) жергілікті жерде болмыса теодолит пен лшемтаспа кмегімен а, в, с, к жне m жобалы полигон нктелері бекітіледі. Келесі есептеулер орытындысынан (тура геодезиялы есеп) (кm) жне , аныталады;

в) жер бетіндегі m нктесі мен шатыдаы нкте 16 координаталары кмегімен кері геодезиялы есепті шыарып, a(m-16) мен S-ты табамыз;

г) белгілі дирекционды: кері a(m-к) жне тура a(m-16) брыштар кмегімен блу брышы g есептеледі. Брыш g=360°-[a(m-к) -a(m-16)];

д) теодолит кмегімен mк жаынан саат тіліне баыттас есептелген брыш g салып, кру ттігі баытында есептелген араашыты S- лшеп, ттел центрі жне жер асты теодолиттік нктесі 16- жер бетіндегі проекциясы болатындай азыша жерде белгіленеді.

Ааш тсіретін ттел тередігі Н жер беті мен шатыны биіктік белгісі Z айырмашылыынан аныталады H=Z16(жер беті)-Z16(шаты)

Бл есепті шыаранда геодезиядаы негізгі дістер мен амалдар олданылады.

 

1.2 Тсірулер мен маркшейдерлік сызуларды ранда олданылатын координаталы жйелер

Маркшейдер жмыстаы жалпы уаытыны едуір блігін тау-кен жмысыны планын, тіліктер мен трпатлшеме сызбасын жне баса да, сызбалы жаттар ру шін, жасалатын тау-кен азбаларын лшеу мен тсірулерге жібереді. Барлы графиктік жаттарды геометриялы негізі координаталар тсірулері бойынша рылады. Сондытан да, координаталар жйесін жне координаталар осьтеріні баытын дрыс тадап алу те маызды.

Дрыс тадалып алынан координаталы тор маркшейдерлік жатнаманы сапалы толтыруды, тау-кен геометриялы жне баса да есептер шыаруда кеінен олдануды амтамасыз етеді. Стсіз тадалан координаталы жйе ауматы жне иын маркшейдерлік жмысты нсыздануына келеді.

Маркшейдерлік ызмет тау-кен ксіпорындарында р трлі жмыстар орындайды. Сонымен атар р трлі жмыстара сызбалар рылып, тсірулер жргізіледі. Тсірулер орытындысында: пункттер координаталары; тау-кен жне геологиялы барлау азбаларыны кеістіктегі жадайын крсететін карталар мен пландар жиынтыы; тау-кен ксіпорынын руда ызмет етумен байланысты сызбалар жиынтыы, кен орныны геологиясын, пайдалы азбалар асиетін крсететін тау-кен графиктер жиынтыы жне т.б. алынады.

Барлы сызбалар сол немесе баса тадалан жйеде нкте координаталары бойынша рылады. Оларды олдану тадалып алынан координаталар жйесіне туелді. Ал, маркшейдерлік сызбаларсыз бірде-бір тау-кен ксіпорны жмыс істей алмайды.

Координаталар жйесіне ойылатын талаптар келесідей болуы керек:

а) жер беті, тау-кен жмыс планы жне баса да маркшейдерлік сызулар бірдей координаталы жйе-де рылып, кп жылды болуы керек;

б) бір масштабтаы маркшейдерлік сызбаны басасымен координаталы тор бойынша салыс-тыру (атарынан атару) ммкіндігі. Мысалы: жер беті пландары мен тау-кен жмыстар планы; горизонт аралы пландарды бір-бірімен, тау-кен жмыстар пландары мен тау-кен геометриялы графиктері жне т.с.с..

Мндай салыстыру р трлі маркшейдерлік есепті шешкенде; тйіспеде, рылысты жаластыру жніндегі сратарды шешкенде, тау-кен жмыстары бір-бірімен зара тйыталанда жне т.б. ажет.

в) тадалынан жйе картографиялы проекциямен келісілген болуы керек. Мндаы кзделген масат маркшейдерлік тсірулерді елді картографиясында олдану;

г) тсіру кезіндегі лшенген мнді координаталар торына саланда жне жалпы есептеулер жасаанда арапайым жне ыайлы болуы керек.

Кеістікте пункттер жадайларын анытаанда тжірибеде зара перпендикуляр ш ось: ОХ, ОУ, ОZ (1.9-сурет) олданылады.

ОХ осі ыли солтстікке баытталып, планды оыанда жоары орналасады. О осі шыыса баытталан. ОХ жадайы планда негізгі, магниттік меридиандар жне зонаны осьтік меридиандары баыттарында крсетілуі ммкін жне бл бізді екі зата кіл аударуымыза сер етеді:

а) пландарды саталуына жне за уаыттылыына;

б) пландарды бір-бірімен салыстыру ммкіндігіне.

ОХ осін магнитті меридиан бойынша тадау жай, ал тсіруге олданатын аспаптар арапайым. Жер беті немесе тау-кен жмыстар планына магниттік меридиан баытында тсірілген координаталы тор зіні кеістік пен уаыт тратылыын амтамасыздандырмайды.

Жер бетіні рбір нктесінде магниттік брылуды шамасы р трлі, себебі жерді магниттік алабыны кенеттен жне асырлы, туліктік згеруіне байланысты.

Туліктік тербелу амплитудасы жерді ендігіне j туелді. Мысалы, Донбасс шін ол 10-12¢ те; Ленинград-20¢, ал араандыда 8-10¢ те. Пайда болатын магниттік дауыл магнит тілін 40-а дейін ауытытады.

Егер, ОХ осін магниттік азимут бойынша абылдаса, онда координаталар жйесіне ойылатын талаптарды бірде-біреуі саталмайды. [4] нсанамада ОХ осін бл баыт бойынша тадау рсат етілмейді.

ОХ осін негізгі меридиан бойынша тадау (1.11-сурет) координаталар жйесіне оятын кейбір талаптарды орындалуын амтамасыз етеді. Негізгі азимут уаыт бойынша траты, біра кеістіктегі р трлі жер беті нктелерінде згеше, себебі меридиандар жаындасуы мен жер беті полюстарында осылады. Егер ара ашытыы S болатын А жне В опанды екі шатылы алады кз алдымыза елестетсек, ал осы шатыларды тау-кен жмысты пландары негізгі меридиан бойынша рылып жне рбіреуіні з басталу басы болса, онда:

а) кршілес шатыларды тау-кен азбаларыны тйісуі ммкін емес;

б) тау-кен жмыстарыны ауіпсіздігі амтамасыз етілмейді;

в) кршілес шатыларды тау-кен жмыстар планы бір-бірімен сйкес келмейді.

Жер бетіні бір нктесінде немесе оны кішігірім ауданында негізгі азимут уаыт жне кеістік бойынша траты. Осыан байланысты ОХ осі негізгі меридиан бойынша жргізілген жадайда тау-кен жмыстар пландары за кезе бойы олданылады. Бірбеткей пландарды растыру шін, меридиандар dg жаындасу згерісін мына формулалармен есептелетінін ескеру керек:

,

немесе , мндаы S-нктелер арасындаы ара ашыты, км; R-жерді радиусы, км; j-баылайтын жерді ендігі,град.; 1-км ендік бойынша зындыа ; -нкте ординаталары, км.

ОХ осін зонаны осьтік меридианы бойынша тадау (1942 жылы жалпымемлекеттік жйені жазыты брышты координаталары) жйелерге ойылатын барлы талаптарды амтамасыздандырады (1.12-сурет).

Жалпымемлекеттік жйедегі координатада Красовскийді эллипсоиды мен Гаусс-Крюгерді те брышты клдене цилиндрлі проекциясы олда-нылады. Сонда жер эллипсоиды бойлы бойынша зоналара блінеді. Жерді са масштабты тсірістерінде алты градусты зона, 1:25000 жне одан да ірі масштабты тсірістерде ш градусты олданылады. Зоналарды нмірлері батыстан шыыса арай Гринвич меридианынан жргізіледі. рбір зона жекелей жазы тікбрышты координата рады. Бл жйені элементтері: О-координаталар басы; ОХ-зонаны осьтік меридианы; ОУ-экватор сызыы болады.

Гринвичтен N нмерлі алтыградусты зонаны остік меридианыны бойлыы мына формуламен аныталады .

шградусты зонаны осьтік меридианыны бойлыы зіні нмерімен мына формула бойынша аныталады .

СССР-ді мемлекетік нивелирлік торлары геодезия мен маркшейдерлік тсірістерді биіктік негізі болып табылады. Биіктік есепетеу Кронштад-ты футштогыны нлінен яни, Балты теізі дегейінен жргізіледі.

Маркшейдерлік тжірбиеде шартты трде тадалып алынан тікбрышты координаталар жйесіні басы нктесі О болатын, ал, ОХ осі остік меридианды зонаа параллельді немесе андайда бір w брышына брылан болатын жйе кеінен олдау тапан (1.13-сурет). осі осіне перпендикуляр.

Екі з-ара перпендикулярлы сызытар ааз бетін трт ширекке бледі. Саат тілі баытымен нмірленеді.

Практикада кеістікті жне жазы полярлы координаталы жйе кеінен олданылады, сіресе ашы тау-кен азу, пайдалы азба оймасы, йінді тсірістерінде жне т.б..

1.3 Жер беті маркшейдерлік-геодезиялы тірек торлары

 

 
 

ндірістік ксіпорындарда практикалы істе маркшейдер жер беті тсірістерін жасап, шаты тередігін лшеп, жер бетімен жер асты тсірістерін бірдей жйеге келтіру шін, бадарлап осу тсірістерін жасап, пайдалы азба оймасын лшеу жне т.б. жмыстар істейді. Барлы тсірістер геодезиялы тірек торларына тіреледі, ал геодезиялы тірек торлары жо жерде маркшейдерлік ызмет тор бар жерге нктелер орнату немесе полигонды жріс салуа міндетті.

Жер бетіндегі маркшейдерлік-геодезиялы тірек торларыны жіктелуі келесі лгіде (1.14-сурет) сипатталан.

Топографиялы жне маркшейдерлік тсірулерді жер бетіндегі тірек торларына триангуляция (трилатерация), полигонометрия жне нивелирлеу дістерімен абыстырады.

Триангуляция (трилатерация) жне полигонометрия дістері планды негіз яни, оларды жргізгенде орытындысында рбір тірек орныны Х,У координаталарын алады.

Нивелирлеу арылы тсірісте пунктті шінші координатасы - Z-теіз дегейінен биіктік белгісін аламыз.

Триангуляция (трилатерация), полигонометрия жне нивелирлеу мемлекеттік (кластар) жне жергілікті маызы бар (разрядтар) торлара блінеді.

 

1.2-кесте- Триангуляция (трилатерация)

 

Триангу-ляциялы торды (разряд) класы Жа-тар зын-дыы, км Брыш-тарды лшеу ателігі шбрыштар-даы брышты келіспеушілік Базисті жаты лшегендегі атысты ателігі Базисті лшеген-дегі атысты ателік

Мемлекеттік геодезиялы торлар (полигонометриялы торлары)

1 20 0¢¢,7 3¢¢ 1:400000 1:1000000 2 8-20 1¢¢,0 4¢¢ 1:300000 1:1000000 3 5-8 1¢¢,5 6¢¢ 1:200000 - 4 5 2¢¢,0 8¢¢ 1:200000 -

Жергілікті маызы бар геодезиялы торлар (аналитикалы тор)

1 5 5¢¢ 20¢¢ 1:50000 - 2 3 10¢¢ 40¢¢ 1:20000 -

 

Триангуляция трилатерациядан айырмашылыы шбрыштарды жатарыны зындыын анытау дісінде. Триангуляцияда базистер зындыы мен шбрыштарды горизонталь лшенген брыштары арылы зындытар есептелсе, ал, трилатерацияда радио жне жары – ашытылшеуіштерді олданып лшейді.

Жергілікті жерде геодезиялы маызы бар торлар мемлекеттік тірек торлар негізінде тарамдалады. Олар 1:500-1:5000 масштабтаы жне баса да маркшейдерлік орындалатын тсірулік жмыстара негіз болады.

азы, жартылай жабы жне жабы аудандарда сонымен атар ала мен кеніштерде мемлекеттік торлар тыыздала тскен жерлерде триангуляция дісінен полигонометриядаы дстрлі аспап жне ралдармен атар радио мен жары – ашытылшеуіштері кмегімен лшеу жргізген тымды. Тйыталан, тйыталмаан полигонды жріс полигонометрияны жоары класты пункттары немесе триангуляция пункттарына тіркескен болады.

абыраларын лшеу дісіне байланысты полигонометрия келесідей болып блінеді: травестік немесе магистральды, яни жрісті абыраларын тікелей лшеу арылы; параллактикалы немесе базистік полигонометрия, ол абыралары ыса базис жне праллактикалы сйір брыш арылы жанама анытауа негізделген.

ірінші діс олайлы. Себебі, жатар зындытары радио жне жары-ашытылшеуіштерімен жоары длдікте лшенеді.

Полигонометрия дісімен тірек торын ранда полигон жатарын мейлінше зын ылуа мтылады, бл жадайда нтижесі длірек болады. Себебі, негізгі ате брыштардан кетеді.

Маркшейдерлік-геодезиялы практикада олданылатын аспаптар мен ралдар геометриялы нивелирлеуді жоары длдікте жасауа ммкіндік береді. Сондытан, 3, 4- класты длдікке ешбір иындысыз жетеді.

 

1.3-кесте- Полигонометрия

Полиго-нометрия класы (разряд) Жрісті шекті зындыы, км Жатар зындыы, км Брыш-тарды лшеу ателігі   Полигон жрісіні брышты келіспеу-шілігі Поли-гон жрісі-ні атысты ателігі
атайтылан пункттер аралыы Тйінді нктелер аралыы     Е лкен   Е кіші
Мемлекеттік геодезиялы торлар (полигонометрия торлары)
-         - - - - 0,25 0¢¢,4 1¢¢,0 1¢¢,5 2¢¢,0 - - - 5 ¢¢ - - - 1:25000
Жергілікті маызы бар геодезиялы торлар
0,8 0,35 0,12 0,08 5¢¢ 10¢¢ 10 ¢¢ 20 ¢¢ 1:10000 1:5000
                   

Ескерту: n- жрістегі брыштар саны

 

1.4-кесте- Геометриялы нивелирлеу

Нивелирлеу класы Полигонны шекті периметрі, км Жрісті рсат етілген ателігі, км
Мемлекеттік геодезиялы торлары (нивелирлеу торлары)
лкен длдікпен орындалады 500-600  

 

.Р.Геодезия жне картография бас басару (Г жне К Б Б ) мемлекеттік геодезиялы жоспарлы жне биіктік торларын орындайды.

1.4 Жер асты маркшейдерлік тсірулер жне оларды жiктемесi. тсірулерге ойылатын талаптар

Маркшейдерлік тсірулерге брышты жне сызыты аралас тсірістер жатады. Олар мына масатта орындалады:

а) тау-кен азбаларына бекітілген нктені координаталарын алу;

б) тау-кен азбаларын жер бетімен байланыстыратын кішірейтілген ааздаы кескінін алу;

в) жер ойнауында пайдалы кенні жатысын, оларды асиетін жне т.б. жадайын сипаттайтын тау-кен геометриялы графиктер рылымы жне баса маркшейдерлік сызбалар алу.

Шатыдаы планды торды топтамасы (1.15- сурет) крсетілген.

Жер асты маркшейдерлік тірек торлары тау-кен азбаларыны тсірмесінде жне тау-кен геометриялы есептерін шыаруда басты геометриялы негіз болып, дрыс жне ауіпсіз жмыс жргізуді амтамасыз етеді. Бл торлар мемлекеттік геодезиялы торлар мен жергілікті маызы бар торлардан рылып, дамып таралады.

Жер асты торлары негізгі азбалар арылы жргізілген полигонометриялы жрістен ралады.

Полигонометриялы жріс-тер бліктерге баытаспаппен ба-дарланан жатармен блінеді. Тірек торлары тйыталан, тйыталмаан аспалы жрістер трінде рылады.

Аспалы жрістер екі рет салынан немесе гирожатара абысан болуы керек (1.16-сурет). Пункттерді биіктігі геометриялы нивелирлеумен аныталады.