ызы зындыын жобалау жазытыына келтіруге тзету D ж.ж..

Планды ру орындалатын жобалау жазыы осьтік бойлы аймаындаы нкте М-жанасады, брмалану бл жерде нлге те (2.33-сурет). Жер бетінде лшенген (немесе тау-кен азбаларында) сызы жне оны жазытыа жобалануы аралары алшатап седі. 0> айма шеттерінде.

Жобалау жазытыына L келтіру тзетуі мына формуламен есептеледі:

, (2.25)

мнда Yn-тсіріс ординатасы.

Егер Yn>90км болса, онда тзетуі ескеріледі.

2.6Шатыдаы оптикалы тсіл.

Жары-ашыты лшеуішпен араашыты лшеу

 

Жер бетінде тсіріс жрістерінде ке тарау алан ыл жіпті ашыты лшеуіші длдігі аз боландытан теодолиттік жріс салуда жарамсыз. Тек ана ашыты лшеуішті ыл жібіні алыдыынан талап етілген 1:1000-1:3000 орнына (атысты ателік 1:300-1:500 рады).

1890-1893 жылдары екі бейнелі ашыты лшеуіштері (объективіні кру ауымыны жартысы призмалы сынамен жабылан) жер бетінде геодезиялы жмыстар жргізуге шыарылды (2.34-сурет).

Бадарлаушы млшерадаа ны-саналаанда бір затты екі бейнесін креді; біріншісі, суле тік ткендегі ал, басасы сулені призма арылы ауытып туінен жылжыан. Жылжы-ан мннен араашытыты анытайды. ыл жіпті жарылшегіштей сынаны призмасыны сыну брышын a. Жарылшегішті коэффициенті К-мні 100- те болатындай тадауа болады. К=100 боланда, b=34/22²,6.

Екі бейнелі ашытылшеуіштерде жіпті алыдыыны, млшерада блігіні параллаксыны сер етуі жойылып, есеп аланда ателік азаяды.

азіргі уаытта теодолитті объективіне киілетін жылжымалы сынасы бар арнайы ашытылшеуіш саптама (С) мен арнайы ашытылшеуіш млшерада сынылып отыр (2.35-сурет).

Мндай ашытылшеуіштермен сызы зындыын 1:1000-1:1500 длдікпен лшеуге болады.

Аппаратты лкендігінен жне тау-кен азбасыны кішілік жадайынан шатыда олар кп олдау таппады.

азіргі кезде маркшейдерлік істе жары ашытылшеіштерін олданады.

Жер бетінде жне тау-кен азба-сында атпаауіпсіздікті 1- 500м аралыын лшейтін жоары длдікті кішігірім маркшейдерлік СМ-02М (МСД-1М) жарылшеуіштері шыарылады. Мндай аспаппен лшеуді орташа квадратты атесі ±2 мм.

Оптикалы ашытылшеуіштер мен СМ-02М негізгі кемшіліктері: брыш жне араашыты мндерін лшеу ныайтылан. орытындысында жмыс німділігі крт тмендейді.

Свердловский тау-кен институтыны маркшейдерлік іс кафедрасы квантты ашытылшеуішті тжірибелі лгісін дайындады. Онда аспапты жне тіктеуішті ерекше рылысына байланысты, брышты жне ара ашыты лшеулер бірлескен. Квантты ашытылшеуіш теодолитті кру дрбісіні айналу осіне орнатылады. Тіктеуіш арнайы рылысты, шаылдырышпен. Тіркеулі-электронды рылысы-белгілік (кодовое), араашытыты автоматты трде анытауа ммкіндік береді.

(2.36-сурет) жалпы трі мен жмыс істеу лгісі крсетілген. Мндай квантты ашытылшеуішті теодолиттермен брыштар мен 10–2000м зындыты ара ашытыты жоары длдікте лшеуге болатыны тжірибелі жмыстармен белгіленді. лшеуді орташа атысты ателігі 1:15000-1:20000, маркшейдерлік масата бден жеткілікті.

азргі уаытта шетелді маркшейдерлік-геодезиялы тжірибесінде белгілік электронды теодолиттер, тахеометрлер жне ашытылшеуіштер лкен олдау тапты.

Мндай аспаптарды Швейцарияны «Вильд» фирмасы; “К Цейс”; Иена (ГДР); “Хьюлет Паккард” (АШ) фирмасы жне басалары шыаран. СССР-топографиялы тсірістерге арналан жартылай автоматты аспаптар лгісіне жататын Та5 электронды-оптикалы тахеометрлер шыарылды.

2.37-суретте “Вильд” фирмасыны электронды теодолиттері мен тахеометрлеріні жалпы трі крсетілген.

Электронды тахеометр рылысы бойынша белгілік теодолит пен электронды ашытылшеуішті бір орапа жинаан. Олар лшенетін шаманы санды апаратпен амтамасыздандырады, горизонтальды жне вертикальды брыштар, жантайма жне горизонтальды араашытытар, сімшелер, биіктік белгілері, биіктік, мекен-орын осымшалары, координаталары жне р трлі апарат таситындарда (магнитті таспалар, перфоленталар жне басалар) лшенген орытындылар автоматты тіркеледі. Тахеометрді тіркеу рылысы лшеу кездерінде далалы журнала толтыруды керек етпейді, технологиялы шынжырды лайтып, байланыстыруа ммкіндік береді. Тахеометр автомат-тіркегіш рылым ЭЕМ-графорылысшы. Дайын топографиялы план немесе тау-кен азбасыны планын шыаруа болады.

 

 

а-электронды прецезионды теодолит Т3000; б-кіші прецезионды тахеометр Д12000; 1-микропроцессоры бар клавишті басару тетігi; 2-жары-сулелі ашытылшеуішті саптама; в-кру ттік ауымы жне шаылдырыш белгі

2.37-сурет-Электронды-оптикалы теодолиттер мен тахеометрлер

 

Араашытыты жанама діспен анытаанда горизонтальды, вертикальды базистер орнына параллактикалы полигонлшем дісі олданады. Себебі, барлы маркшейдерлік нктелер азбаларды тбесінде орналасан. Алдын ала 1,5-2м сайын белгімен белгіленген бау, сым немесе лшемтаспаны блігі базис бола алады. Ол маркшейдерлік пунктке тіктеуіш сияты ілінеді. 2.38-суретте араашытыты анытау лгісі крсетілген.

Lr- горизонтальды салындысын жанама анытауды анытау длдігі базисті зындыы Б жне сйкесінше вертикальды брыш мніне

туелді.

лгіге байланысты форму-лалар беріледі:

, (2.26) , (2.27)

Тексеру:

. (2.28)

Маркшейдерлік пункттерді биіктік белгісі мына формула бойынша аныталады:

Бл дісте крініп трандай вертикальды брыштар dн жне Ddн аспап биіктігі i жне нысаналау биіктігін v лшеу керек. Сызы зындыы лшенбейді, себебі, аналитикалы есептеледі. Бл тсірме кезінде жмыс німділігін 1,5 есе арттыруды амтамасыздандырады.

Базис Б=2м боланда Lr 50м-ге дейін 1:3000 длдікпен аныталады, сонымен атар ГгН=2°30¢.

120-150м ара ашытыты полигонометрия саланда нктелер арасына базисті а ортасына орнатады, ал 1 жне 2 пункттарда теодолиттер орнатылады. Жмыс істеу лгісі 2.39-суретте крсетілген.

Бл жадайда есептеулерді мына формулалармен жргізеді.

жне (2.29)

; (2.30)

: (2.31)

. (2.32)

 

 

2.7 Тсіріс жмыстары

Тау-кен азбалары нобайыны тсірісі мен абрисін ру – ол далалы жмыстарды аятаушы кезедері.

Тсіру жмыстарына жктелген негізгі міндет, ерекше жерлер жне тау-кен азбасы нобайын тсіру. Осы мліметтер бойынша тау-кен планы рылады.

Бл жмыс шатыда екі негізгі діспен орындалады: ордината-сызыты (перпендикулярлар дісі) жне азбалар иылысы мен кенгір тсірісі аудандарында полярлы дістер (2.40-сурет).

а-перпендикулярлы; б-полярлы

2.40-сурет-Тау-кен азбалар нобайыны дiстер лгiсi

 

Перпендикулярлы дiстерде теодолит орналасан рбiр нктеде: сола i, оа Si, жоары hSi, тмен бдан баса полигондар жатарынан азбаларды исайан блiгiндегi абыралара тсiрiлген перпендикулярды араашытытары лшенедi.

Полярлы дiсте горизонтальды брыштар i жне рбiр ерекше нктеге дейiнгi i зынды лшенедi.

Абристi (лгiсi) барлы санды мндерi брыштарды жне зындытарды лшейтiн далалы журнала енгiзiледi. Абристi жне тау-кен азбалар нобайыны тсiрiсiн салынан теодолиттiк жрiстердi лшеумен атар жргiзедi. Олар дара жмыс трi болып табылмайды.

ВНИМИ тексерiм келiсiмi бойынша теодолиттiк жрiсті ебек

нiмдiлiк уаыты келесiдей.

Теодолиттік жрісте теодолитті штатив стiне орнату:

а) жмыс істейтін жерді тексеру – 4мин, теодолитті орнату - 4мин, брышты лшеу – 6мин. Тсiрiс алдындаы тексеру, брышты лшеумен байланысты баса жмыстар. Барлыы: 16мин;

б) нктенi бекiтудi санаанда тсiрiс кезiндегi айталанатын жмыстар- 18-20мин;

в) лшемтаспамен ара ашытыты лшеу - 6-8мин.

Консольды стіне орнатып, 1 брышты лшеуге - 22мин кетеді. 6-саатты жмыс уаытында 10-12 брышты лшеп лгеруге болады. Теодолиттік жріске араанда полигонометриялы жрісті жруде 25-30% арты уаыт кетеді.

ндірісте полигонды-теодолиттік тсiрiстер жргізгенде ескерілетін ауіпсіздік ережелері:

а) жмысты орындайтын адамдар каскада, жмыс киімінде болуы керек. зiн-зi орау ралы мен метан газыны млшерін анытайтын рылы-интерферометрлері здерімен болуы керек;

б) маркшейдерлік нктелер - жмысты орындаушы жалпы технологиялы процеске кедергi келтiрмейтiн, жмыса ыайлы, опырылыс болмайтын жерлерде бекiтiлуi керек;

в) аспап орнатылатын жер мен жылжымалы рама арасында жеткiлiктi саылау болуы керек. Егер, жаын араашыты болса, онда рама озалан кезде тсiрiс жмысын жргiзу ммкiн емес.

2.8 Камералды жмыстар.

Брыштар мен зындытарды лшеу ателігін есептеу формулалары

 

Полигонды-теодолиттік тсіру кезінде камеральды жмыстар реті:

а) далалы журналдарды дегенде брыштар мен зындытар мндеріні ортасын шыарып, лшенген зындытара тзетпе енгізеді, брыштар мен зындытарды орташа мнін шатыда шыарады ал, жер бетінде лшенген зындытара тзетпе енгізеді;

б) теодолитті жріс нктелері координаталарын есептеп шыару;

в) тсіру жне лшеу орытындылары бойынша тау-кен жмыс планын ру.

Жер асты теодолиттік жрісті координаталы нктелерін есептеу реті жер бетіндегімен сйкес.

Алашыда координаталы ведомостке брыштарды орташа мндері мен зындытарды горизонтальды салындысы (bi,di,di), тсіруді алашы нктесіні координатасы (X,Y,Z) жне шартты жаты дирекционды брышы (a) жазылады.

Содан кейін, жрісті брышты келіспеушілігі аныталып, нсанамаа сйкес рсат етілген мнмен салыстырылады.

Тйыталан полигонда:

fb=åbлш-åbтеор, (2.33)

мндаы: åbтеор=180°(n-2)- полигонны ішкі брыштары шін;

åbтеор=180°(n+2)- полигонны сырты брыштары шін.

fb келіспеушілігі рсат етілген болса, барлы брыша тедей блініп, табасына арама-арсы табамен тзету енгізіледі, яни

Полигонометрия салан кезде:

а) тйыталан полигондарда немесе тірек жатары арасындаы салындыларда

; (2.34)

б) екі рет тілген ілінбелі полигондарда

; (2.35)

в) гирожатар арасында салынан полигонды секциялары мен тйыталмаан полигондарда

, (2.36)

мндаы - лшенген брышты орташа квадратты атесі;

-гирожатарды дирекционды брышын анытаудаы орташа квадратты атесі;

n-полигонометриялы жрісті брыштар саны;

n1, n2- бірінші жне екінші жрістердегі брыштар саны.

Тйыталан жрістерде атысты сызыты атесі жрісті зындыыны 1:3000 аспауы керек, ал тйыталмаан полигондарда 1:2000 аспауы керек.

Тсіру торларын саланда

Координаталарды есепте-генде теодолиттік жрістер зындыына тзетпені зын-дытарды осындысы сызы-ты лшенген зындыынан 1:5000 асса сонда ана енгізеді.

Тсіру торлары жрістеріні брышты келіспеушілігі полигонометрияда (2.34, 2.35, 2.36) формулаларымен аныталатын мндерінен аспауы керек. Диагональды жрісте брышты келіспеушілігі 2.41-суретке сйкес мына формуламен есептеледі.

; , (2.37)

- диагональды жріс тірелетін тірек торлары;

1,2,3,…- тірек нктелеріндегі В жне С брыштарын ескергенде, диагональды жріс пункттері. Диагональды жрісті сызыты келіспеушілігі мына формулалармен есептеледі:

;

жне сімше бойынша кдімгі ретте блінеді:

; .

мндаы Р- жріс периметрі,

li- жатар зындыы.

Тсіру торларыны атысты сызыты келіспеушілігі аспауы керек:

а) тйыталан теодолиттік жрістерде 1:1500, тйыталан жне екі рет салынан жрістерде - 1:1000;

б) брышты жрістерде - 1:200.

Координаталар мнін есептегенде сантиметрлерге дейін, теодолиттік жрістерде дирекционды брыштарды - 10² ал, брышлшегіштерде -минутке дейін дгелектейді.

Жалпылай координаталарды теестіру мен есептеулерде ЭЕМ олданумен машиналы діс ке клем алан. Есептеу орталыына нерксіптен ерекше бадарламамен шартты мндерді беріп, здеріне орытындысын кесте трінде айтарып алады. ЭЕМ тек есептеп ана оймай тексеріп жне жрілген теодолитті (полигонды) жрісті сапалылыын тексереді. Рсат етілмеген ателіктерді машина есептемейді.

Тау-кен жмыстар планын ру дісі:

а) тау-кен жмыс планыны негізін ранда атты негізге алашыда планшеттер дайындалады;

б) Дробышева сызышы кмегімен планшеттерге 10х10см координаталы тор салынады жне салынанны тзулігі диагональдармен лшеніп, тексеріледі. Осыдан кейін тор тушпен безендіріледі;

в) масштаба сйкес план торыны сандары жазылады. Сандарды белгілеу тадалан масштабты еселігіне сйкес келуі керек;

г) полигонометрия жне тсіру торлары орындарын плана координата бойынша тсіру. Орындарды тсірілу дрыстыын ретімен тексеру (дирекционды брыштармен, горизонтальды брыштар немесе жатар зындыы бойынша);

д) далалы журналдаы абристы олданып, тау-кен азбалары шекарасын салу;

е) шартты белгі бойынша планды бояу жне содан кейін планды тушпен безендіру. Ксеке сыртын безендіру (картуш) детте тушпен алдын ала жасалады.

Тау-кен жмыс планы МЕСТ 2.850-75-2.857-75 сйкес рылады. Орыс тілінде шыарылан оу-ралдар: “Горная графическая документация”, 1983. жне “Условными обозначениями для горной графической документации”, М.:Недра, 1981.

Болаша баытта тау-кен кесте жаттарын ру шін ЭЕМ-кесте ратын рылы ралан. Ол кейбір маркшейдерлік сызбаларды автоматты трде дайындауа ммкіндік береді.

Теодолитті тсірістегі брыштар мен зындытарды лшегенде ателіктер: рескел, жйелі жне кездейсо болады. рескел жне жйелі ателіктер лшеген кезде аныталып, тзету енгізу арылы жойылады. Кездейсо трдегі ателіктерді серін азайту брышты лшеу жне орытындыларды деуді сйкес келетін дістерін олдану арылы жзеге асады.

Горизонтальды брыштарды лшеудегі ателіктер.

Горизонтальды брышты лшеудегі жалпы ателік (mb) теодолитті жне белгіні орталытандыру ателігі (mц) сонымен атар лшеу дісі мен верньер немесе шкаладан есеп алу ателігіне (m0) жне тіктеуіш (немесе белгі) нысаналау (mv) ателіктеріне туелді. Ол мына формуламен аныталады:

, (2.38)

, (2.39)

; (тсілдер дісі) (2.40)

, (айталау дісі), (2.41)

мндаы lс, lТ- белгіні жне теодолитті орталытандырудаы сйкес келетін сызыты ате;

а,в- жатар зындыы;

b- лшенетін брыш;

n- горизонтальды брышты лшегендегі дістер (айталау) саны;

жне ,

мндаы t- шкала (верньер) блігі, секунд;

V- теодолит кру дрбісіні лкеюі.