айдаланылан дебиеттер.
ымкент-2015
іріспе.
атты алдытар бл металл, ааш, платмасалар, жне баа материалдарды алдытары жатады, минералды жне органикалы алдытар жатады. ндірістік кіпорындарды тазарту желерінен шыан газдар жне ртрлі органикалы жне минералды заттардан тратын ндірістік оыс.
Бгінгі тада ала халыны саны ауыл халымен салыстыранда жоары деп айтса ателеспейміз. Осыны салдарынан алаларды суі, ондаы адамдарды кбеюі, техникалы прогресті дамуымен байланысты нерксіпті суі жне экологиялы жадайды нашарлауымен, сіресе лкен алаларда тратын халыты денсаулыына зиянды серін тигізбей оймайды. алалардаы трмысты атты алдытарды мезгілінде жинап, залалсыздандырмаса, оршаан ортаны ластап, бкіл тіршілікке, оны ішінде адама зиянды серін тигізеді. Германия, Чехиядаыдай трмыс алдытарын саналы трде топтасыру трмысты атты алдытарды утилизациялау мселесіні оайыра шешілуіне жол ашар еді.
атты алдытарды деу шін блшектеу мен нтатау, класификация мен срыптау, тндыру магнитті жне электрлі сепарациялы кептеру жне грануляция, термохимиялы кйдіру, экстракция жне т.б процестерді олдану. атты алдытарды механикалы деу. Химиялы реагенттерді серініз ртеу, біра олданылмайтын нерксіптік алдытар шін, механикалы деуді екі трі олданылады: нтатау мен топтатыру (престеу). Бл органикалы жне бейорганикалы алдытара атысты. нтатааннан со, фракциялау болуы ммкін, алдытарды олдануа болатын німдерге айналдыруа болады. атты материалдарды керек клемге дейін жаншу, соу, сындыру, кесу, тілу сияты дістермен жеткізуге болады. Блшектеу жне нтатау. Аты материал мен німні клеміне арай нтатауды бірнеше класа бледі. Блшектеу мен нтатауды ра жне дымыл деп бледі. атты алдытады минералды негізде блшектеу мен нтатау шін машиналарды олданады.
| нтатау класы | нтатаана дейінгі блшекті клемі, мм | нтатааннан кейінгі блшекті клемі | нтатау дрежесі |
| -ірі | 1500-300 | 300-100 | 2-6 |
| -орташа | 300-100 | 50-10 | 5-10 |
| -са –нтатау | 50-10 | 10-2 | 10-500 |
| -жа | 15-5 | 2-0,05 | |
| -коллоидты | 12-0,1 | 75,10-1,10 | - |
Блшектеу мен нтатауды дробилка немесе мельница деп аталатын машиналарды кмегімен іске асырады. атты алдытарды нтатайтын негізгі рылыларды мынадай кластара бледі: -гіту жне сындыру арылы нтатаыш, оралан тілшелі жне таы баса гіткіштер, -жаншитын гіткіш, жайпа орамды гіткіш, роликті-саиналы, вертикальды, горизонтальды, жне баада мельницалар; - соу серімен гіткіштер, дезинтеграторлар, барабандар; - соу жне коллоидты гіткіштер, вибрациялы реактрондар; -баса гіткіштер; пуансондар, аралар. Блшектеу шін жаншу принципімен жмы істейтін конусты, валикті гіткіштер жне соатын гіткіштер (балалы, роторлы, дезинтеграторлы) олданылады. Беткейлі гіткіштер материалды озалмайтын металды арасы мен тербелмелі бетін рдайым жаншып трады. озалмайтын гіткіш тігінен, озалмалы –соан брышталып орналасады. Конусты блшектегіш ірі орташа жне сатап блшектеу сатысында олданылады, оларды блшектейтін беті екі конус трізді. Конусты блшектегішті салатын тесігіні е лкен клемі 2000 мл. Валик трізді блшектегіштер орташа жне са блшектеу шін олданылады. Бала трізді блшектегіш барабанны орналасан алдытарды баланы кшімен сындырады. Бл блшектегіш жа жне пластик трізді материалды ірілеп блшектеу шін олданылады. Шахталы (мельница) диірмен блшектегіш. Бала трізді блшектегіш. Диірменні сырты жаы арнайы фундаментпен йылан жне муфти двигательмен осылан. ндірістік жне трмысты оыстарды блшектеуге арналан. Дезинтеграторлар екі ротордан трады, лкен жне кіші диаметрлі.Бл аппарат жма жне жа материалдарды орташа жне сатап блшектеу шін олданылады. Электрогировикалы сер сйытыта жоары вольтты разрядты олдануа негізделген. Жару арылы жою. Блшектегі материал блшегіне ысым крсету. Жару дісін кмір, асбест, темір, ааш сияты материалдарды жою шін олданылады. Себу жне класа блу. атты алдытарды блшектеуде , металдарды нтатау дрежесі ртрл, ол алдытарды аттылыына жне формаларына байланысты. Блшекті жне нта материалдарды блшектеуге блу шін р дістер олданылады.-себу немесе елеу; -гравитационды-инерциялы кшті ерімен блу; -гравитационды орталы кшті серімен блу; ра нтатауда кбінесе ауа, сирекрек ттінді немесе инертті газдар, ал дымылда су олданылады. Престеу жне алдытарды жинатау. атты алдытарды престеу мен жинатау оларды кліктемен тасмалдау негізінде оларды клемін азайту транспортты шыындарды азайтады, табиатты орау технологияларыны тиімділігі артады. атты алдытарды байыту нтижесінде бірнеше німдер алынады: концентраттау, аралы німдер, йрытар.
Концентраттар –байыту компоненттері, онда пайдалы компоненттер жоары ал зиянды оспалар тмен.
йрытар – зиянды оспалармен алдытарды пайдалы компоненттеріне кіретін байыту німдері. йрытар белгілі бір технологиялы циклді алдыы ретінде ндірісті баа саласында аты шикізат ретінде олданылуы ммкін. Аралы німдерді негізгі компоненттеріне , концентрата араанда аз млшерде болады. Химиялы жне термиялы дістер шектеулі олданылады жне механикалы діспен бірлеіп орналасан.
Осы атты жне трмысты алдытарды мселесін шешуге селективтік жинау немсе айталанан деу негізі болып табылады. Селективті жинау технологиясы лемде маызды орын алады: шынылар, малекулалар, полимерлі жне металды шлмектер, трмысты жне атты алдытарды жйелі жою трі шыан. Селективті жинау арнайы контейнерлерде жиналады, олар трмысты жне атты алдытар жиналан жерлерде болады: дкендерде, сауда-сатты нктелерінде, демалыс орындарында, трылыты аудандарында трлі контейнерлер жинайды. Ресей Федерациясында жинау, деу жйелері млдем жо. Трмысты алдытарды абылдау шін 0,1 ден 0,8 м3 станционарлы контейнерлер олданылады. Бл контейнерлерге асфальттар жне бетондар салынады. Е бірінші трмысты алдытарды деу сатысында сатау болып табылады., ол шін балалы, соы крініс мельницалары олданылады. Металдан жне аазды трмысты алдытарды деу процетері жасы дамыан. алдытарды жинау біткеннен кейін, оларды жылдам деу керек. Контейнерлердегі жиналан алдытар оай деледі. атты алдытарды утилизациялау. Мамандарды айтуы бойынша ндірістік, трмысты алдытар айта деуге жарамды. алдытарды айта деу жне олдану бір іс, оларды осытан тазалау ажет. осытан ара металл, ааз, пластик, пластмаса жне органикалы зат алынады.рамында таам, ккніс німдері болса, органикалы затты блігінен мала азы жасалынады, одан ала алдыты 50% жаылады.Металды алдытарды утилизациялау. Трындарыны саны жарты млн. асатын лкен алалар шін атты трмыс алдытарын залалсыздандыруды термиялы дістеріні тиімділігін тжірибе крсеткен. атты трмыс алдытарын термиялы залалсыздандыру жне утилизациялауды ш дісі бар: алдын ала дайындалмаан алдытарды алды жаыш котлоагрегаттарда абатпен жау; алдын ала дайындалан алдытарды (балластты фракциялардан босатылан) табии отынмен бірге энергетикалы котелдарда немесе цемент пештерінде абатпен немесе камераларды жау; алдын ала дайындытан ткен немесе тпеген алдытарды пиролизі. атты трмыс алдытарын рамыны крделілігіне арамастан тменгі сортты отын ретінде арастыруа болады (жаан кезде оны бір тоннасынан 1000-1200 Гкал жылу блінеді). алдытарды термиялы деу оларды залалсыздандырып ана оймай, одан жылу энергиясын алуа ммкіндік береді жне оны рамындаы металл сынытарын да бліп алуа болады. алдытарды жау процесін толы автоматтандыруа жне жмысшылар санын ысартуа болады. Егер антисанитарлы материалдармен жмыс істелінетінін ескерсек, бл жайт ерекше маызды болып табылады. атты трмыс алдытарын залалсыздандыру жне оларды клемін азайту масатында, ХІХ асырды соынан бастап оларды жау дісі олданыла бастады. атты трмыс алдытарын деуді крделілігі біріншіден, оны кп компоненттілігінде, екіншіден оларды деуге ойылатын санитарлы талаптарды жоарылыында. Осыан байланысты жау дісі осы кезге дейін трмыс алдытарын деуді ке тараан дістеріні бірі болып отыр. алдытарды жау крделі химиялы процесс, тотыу-тотысыздану сипаты бар элементарлы химиялы реакциялардан трады. Трмыс алдытарын жау оны клемі мен салмаын азайтуа ммкіндік беріп ана оймай, осымша энергетикалы ресурстар алуа ммкіндік береді. дісті кемшілігі атмосфералы ауаа зиянды заттар блінеді, сонымен атар алдыты рамындаы пайдалы заттар жойылады. алды жау заводтарында газ трінде хлорлы жне фторлы сутек, ккіртті газ, диоксин, р трлі ауыр металдарды – орасын, мырыш, темір, марганец, кобальт, никель, кадмий, сынап жне т.б. атты блшектері ауаа шыарылады. Жау процесінде алдытар ыдырайды, 900-10000С температурада пластмассадан диоксин тзіледі. Жанатын атты алдытарды жау процесінде кадмий, орасын, мырыш, кйе мен шаны млшері алдытаы пластмасса рамына пропорциональды трде згеретіндігі таайындалан. Синтетикалы матриалдарда, шыныда, резинада кадмийді біраз млшері бар. Шетелдерде алды жаатын заводтарда шыарым газдары екі сатылы тазартудан теді, ондаан зиянды компененттерден, соны ішінде дибензодиоксин жне дибензофураннан тазартылады. Жау процесіне дейін атты алдытарды алдын ала бліп дайындап алу, газдардаы жне шлактардаы зиянды заттарды млшерін біршама азайтуа ммкіндік береді. алдытарды жаумен салыстыранда, атты трмыс алдытарын деуді перспективті дісі болып пиролиз есептеледі. Бл процесс атты трмыс алдытарыны оршаан ортаа зиянды серін крт тмендетеді жне газ, май, смола, секілді пайдалы німдерді алуа жол ашады. Пиролиз кмегімен алдытарды рамындаы утилизациялауа келмейтін заттарды, мысалы, пластмассаларды, майларды, тнбаларды деуге болады. Пиролизден со биологиялы белсенді заттар алмайды, сондытан пиролиз алдытарын жер астына кмуді табии ортаа зияны жо. Тзілген клді тыыздыы жоарылыынан, жерге кмілетін алдытарды клемі де крт азаяды. Пиролиз кезінде ауыр металдарды тотысыздануы жрмейді. Пиролизді артышылытарыны бірі – алынан німді сатауды жне тасымалдауды жеілдігінде, сонымен атар ондырылары да арапайым. Пиролиз арнайы реакторларда алдытарды органикалы блігі ыдырап, жоары температура серінен ажетті німдерді алу жретін термохимиялы процесс. Пиролиз кондырысы реактордан, ауа жылытыштан, газдарды салындатыштан, желдеткіштен жне ттін сорыштан трады. Пиролиз нтижесінде алдытардан булы газды оспа жне атты кміртекті алды (пирокарбон) тзіледі. Булы газды оспа циклондарда шанан тазартылады да, біртіндеп конденсатор арылы теді, нтижесінде газды фаза пиролизді сйы німдерінен блінеді. Газ тріндегі німдер желдеткіш арылы жауа жіберіледі. Пирокарбон пиролиз барабандары арылы конвейерге салынады. Одан рі ааз аптара салынып дайын нім оймасына жіберіледі. алдытарды пиролизі кезінде бір-бірімен байланысты процестер жреді – кептіру, ра айдау (пиролиз), газификация жне алдыты бастапы компоненттеріні тзілген газ тріндегі німдермен рекеттесуі. дісті екі трі бар , тотытырыш пиролиз жне ра пиролиз. Тотытырыш пиролизді 600-9000С температурасынды жргізеді. Пиролиз кезінде жай жауа араанда, кл жне шыарым газдар млшері аз болады. Мысалы, пиролиз процесінде алты валентті хром улылыы тмен ш валенттіге айналады. ра пиролиз – аз алдыты технологияны енгізуге лесін осатын, алдытарды жоары тиімді залалзыздандыруа жне оларды отын немесе химиялы шикізат ретінде пайдалануа ммкіндік беретін термиялы діс. ра пиролиз – оттегіні атысынсыз алдытарды ыдырау нтижесінде атты жне сйы тріндегі отын алу. ра пиролиз нтижесінде жану жылуы жоары газдар, сйы німдер мен атты кміртекті алды (пирокарбон) пайда болады. Температурасына байланысты ра пиролизді ш топа блуге болады: - тменгі температуралы пиролиз немесе жартылай кокстеу (450- 5500С). Бл кезде сйы німдермен атты алдыты шыарындысы максималды да, ал максималды жану жылуы бар пиролиз газыны шыуы минималды; - орташа температуралы пиролиз немесе орташа температуралы кокстеу (8000С). Мнда шыарым газыны млшері ссе, шыарылатын сйы нім мен кокс алдыыны млшері азаяды; - жоары температуралы пиролиз немесе кокстеу (900-10500С). Бл кезде шыарым газыны млшері минималды. Пиролиз газыны жану жылуы 12-15 МДж/м3 райды. Осы дісті олданатын заводтара тоталатын болса, Данияда німділігі 5 т/ту, Destrugas тсілімен жмыс істейтін жартылай нерксіптік пиролиздік ондыры салынан. Пештегі температура 10500С, жоары температуралы пиролизбен жмыс істейді. Ал АШ-та німділігі 75 т/ту Torrax тсілімен жмыс істейтін тжірибелік завод салынан. Бл атты трмыс алдытарыны жоары температуралы пиролизіне негізделген, нтижесінде жанатын компененттер тотыады да, 16500С дейінгі температурада инертті материалдар балиды. Пиролиз нтижесінде реакторды жау зонасына берілетін ауаны жылыту жйесінде 10-15% олданылатын грануирленген шлак жне газ пайда болады, 85-90% газ тріздес отын немесе бу трінде ттынушылара беріледі.
орытынды.
Сонымен пиролиз дісі атты алдытарды алдын ала дайындысыз-а деуге ммкіндік береді. Сонымен атар осы діс арылы жауа олайсыз ылалдыы жоары алдытарды да деуге болады. Пиролиз дісімен жмыс істейтін заводтарды айырмашылыы мынада: алдытарды деуді температуралы режимдеріні р трлілігінде жне алынатын німдерінде. алдытарды деуді осы дісі алдытарды жаумен салыстыранда, ошаан ортаны орау талаптарына сай келеді. Дегенмен де ндірісті ай саласы болмасын оршаан табии ортаны ластамай оймайтынын ескергеніміз де жн болады.
айдаланылан дебиеттер.
1. ПОК оытушыа арналан пнні оу жмыс бадарламасы «алдытарды деу, залалсыздандыру жне жою».http://edu.semgu.kz/ebook/umkd/24afedf5-46dd-11e4-973d-f6d299da70eeУМКД%20калдык%20лекция.doc
2. ПИРОЛИЗ – УРБАНИЗАЦИЯ АЛДЫТАРЫН ТЕРМИЯЛЫ ДЕУ ДІСІ РЕТІНДЕ
З.С. Ашимханова, Г.Х. Керейбаева, И.З.Лапшина http://portal.kazntu.kz/files/publicate/%20Отходы.pdf
• 3.Шабдарбаева М.С.Коммуналды гигиена: оулы, Алматы: ЖШС «Эверо» 2011-264бет.
• 4.М.С.Шабдарбаева, Коммуналды гигиена: Алматы: ЖШС Алматы:Эверо, 2011.-264 бет.
• 5.Неменко Б.А. Коммуналды гигиена: Алматы: ЖК «Анр» 2013-430 бет