деуді лшеу дістері жне ралдары.
деу метр блінген квадраттаы секундпен лшенеді (м/с2). деуді лшем бірлігі ретінде жиі жер тартысыны деуімен байланысты g-мнін олданады. Мысалы, 0,1g-10g т.б. деу сызыты жне брышты болуы ммкін. деуді лшеу ралдары акселерометр деп аталады.
Сызыты деуді лшеу шін екпінді діс олданылады.
Екпінді діс екпінді масса екпінмен озаланда тудыратын кштерді лшеуге негізделген.
Екпінді дісті іске асыратын лшеу ралдарыны сер принципі келесідей (5, а-сурет). 1-екпінді масса, 4-аспап орабы, 2-серіппе жне 5-демифер кмегімен байланысан, ол сезімталды осі деп аталатын, 7-ось баытында жылжи алады.
5-сурет.деуді лшеу ралдары:
а- акселерометр схемасы (1-екпіндік масса; 2-серіппе; 3-электромагнит; 4-аспап орабы; 5-демифер; 6-трлендіргіш; 7-ось; У-кшейткіш);
б-маятникті акселерометр схемасы (1-ыстырма); 2-сйы; 3-орап; 4-сезімтал элемент; 5-трлендіпгіш; У-кшейткіш);
в-ішекті акселерометр схемасы; (1 жне 5-ішекті трлендіргіш; 2,4- ішек; 3-серпімді ыстырма; 6-генератор; 7-ішекті кергіш механизм; 8-реттегіш рылы);
г-талшыоптикалы трлендіргішті акселерометр схемасы (1-жары кзі; 2-акселерометр; 3,8-линзалар; 4-полярлаыш; 5-фотосерпімді материал; 6-ширектолынды пластина; 7-сараптаыш; 9-тілшікті жары ткізгіш: 10-жарытартушыны абылдаыш-фатодиод).
Екпінді массаны ыысуы (лшенетін деуге тура атысты), 6-резистивті, индуктивті немесе клемдік трлендіргіш арылы электр белгісіне трленеді, ол У-кшейткішінде кшейгеннен кейін 3-электро магнитке тседі. Соысы F-тегеуріні тудырады, ол екпіндік
кшті теестіреді, демек, F= 
, мндаы ах-деу.
Бір немесе екі айтара дифференциялау дістері.
Негізгі дебиеттер:
осымша дебиеттер:
Баылау сратары:
1. Механикалы озалу параметрлерін баылау жне лшеу дістері алай аталады?
2. Айналдыру жылдамдыында, сызыты лшеу дістеріні жылдамдыы алай олданылады?
3. Акселерометрді жмыс істеу дістері андай?
4. Виброметрлерді жмыс істеу дісі неден трады?
ріс 7. Электр мндерін лшеу жне баылау.
Электр мндері мен оларды лшем бірліктерін арастырамыз. 1-ші кестеде оларды физикалы мндері, лшем бірліктеріні атаулары жне оларды орысша жне халыаралы абылданан белгілері келтірілген.
1-кесте.
| Физикалы мндері | Бірлікті аталуы | Бірлік белгісі | |
| халыаралы | орысша | ||
| Электр кернеуі, электр потенциалдарыны айырмашылыы, электр озалтыш кш. | Вольт | V | B |
| То кші | Ампер | А | А |
| Белсенді уат | Ватт | W | ВТ |
| Электрлік саны (электр заряды) | Кулон | C | КЛ |
| Электрлік кедергі | Ом | Ом | |
| Электрлік сиымдылы | Фарад | F | Ф |
| Индуктивтік, зара индуктивтік | Генри | H | Гн |
| Элетромагниттік энергия | Джоуль | J | Дж |
| Магниттік аым | Вебер | Wв | Вб |
| Магниттік индукция | Тесла | T | Тл |
| Магнит алаыны кернеулігі | Ампер/метр | A/ш | А/м |
лектр мндеріні кпшілігін лшеу кернеуді немесе токты лшеумен байланысты. Осы масатта те жиі пайдаланылатын лшеу аспаптарын арастырамыз. Соларды бірі-магнитэлектрлік аспап (1-сурет).
арапайымдылы шін суретте спираль серіппе крсетілмеген, ол кері сер етуші момент тудырады.
1-сурет. Магнитэлектр жйелі аспап конструкциясы: 1-обмоткалы рамка; 2-магнит; аспап озалыссыз 2-траты магнит ретінде орындалан, оны алаында обмоткасымен 1-рамка орналасан. Катушка бойымен ток жрген кезде, физикалы задара сйкес, магнит алаында орналасан катушкалар тарамдарына сер етуші кштер пайда болады. Катушканы ртрлі жатарынан тарамдара сер етуші кштер, токтарды арама арсыбаытталуына байланысты ртрлі баыттарда сер етеді, бл айналдыру моментін тудырады, жылжымалы блігі рамкамен бірге брылады жне тілшік крсеткіш рамка арылы тетін ток кшіні мнін немесе рамка обмоткасына келтірілген кернеу мнін крсетеді.
Мндай магнитэлектр аспап теориясы, тілшікті ауыту брышы 
ны кернеуге немесе тока тікелей атысты екендігін крсетеді:
; 
;
Мндаы К1, К2- аспапты конструктивтік крсеткіштеріне туелді атынас коэффициенттері.
Магнитэлектрлік аспапты артышылытарына келесілерді жатызуа болады:
- жеткілікті жоары длдігін;
- те жоары сезімталдыын (волтты миллионды лесіне дейін лшеуге болады);
- сырты магнит рістері серіні жотыы;
- шкала сызытылыы (біралыпты шкала).
Сонымен атар аспапты кемшіліктері де бар, оларды негізгісі-айнымалы кернеу мен токтарды лшеуді ммкін еместігі.
Айнымалы кернеулер мен токтарды лшеуге арналан магнитэлектрлік аспапты бір трі-тзеткіш жйесіні аспабы. Ол тзеткіш схемасы бар магнитэлектрлік аспаптар жиынтыы спеттес болады. те жиі тзеткіш ретінде кпірлік схеманы пайдаланады немесе оны грецті жартылай схемасы деп те атайды.
2-сурет. Тзеткіш жйелі аспап схемасы.
Онда екі жартылай ткізгіш диодтар (VD) екі резистор (R) пайдаланылады. Кпірді бір диоганалына лшенетін айнымалы кернеу келінеді, ал екінші диагоналына стандартты магнитэлектр аспабы жаланады.
Ферродинамикалы жйе аспабы (3-сурет). Олар уатты лшейтін аспаптар-ваттметрлер ретінде ке пайдаланылады. Кп жаынан мндай аспап конструкциясы магнитэлектр аспабыны конструкциясына сайды, біра онда траты магнит орынына электромагнит пайдаланылады (3-сурет), демек онда 2-магнитткізгіш бар, оан 3-обмотка оралан, ол магнит аымын тудырады.
3-сурет. Ферродинамикалы жйелі аспап конструкциясы. 1-обмоткалы рамка; 2-магнитткізгіш; 3-обмотка.
Егер ол обмотка арылы электр тоын жіберсе, онда рамкаа оралан екінші обмотка магнит рісінде алады жне ол арылы ток тсе, магнитэлектр аспабындаыдай, айналдыру моменті туады жне жылжымалы рамкамен байланыстаы аспап тілшігі, біршама брыша ыысады.
Электромагнит жйесіндегі аспап (4-сурет) ндірісте ке олданыс тапты. Бл те арапайым жне арзан аспаптарды бірі, оны стіне лкен арты салма абылдай алады жне лкен механикалы беріктікке ие.
4-сурет. Электрмагнитті жйе аспабыны конструкциясы. 1-озалмайтын катушка; 2-серіппе; 3-ферромагнитті зекше.
Конструктивті ол 1-озалмайтын катушкадан жне 3-ферромагниттік зекшеден трады, ол кернеу берілген кезде катушкадаы магнит рісі серінен катушка ішіне тартылады. 3-ферромагниттік зекше аспап тілшігімен байланысан, ол 1-озалмайтын катушка арылы ток кп ткен сайын магниттік рісте кшейетіндіктен, тілшікті ауытуы келтірілген кернеу мніне немесе катушка арылы тетін тока туелді болады.