ріс 8. Температураны лшеу жне аспаптар. лшенетін шаманы сипаттамасы жне лшеу дістеріні жіктелуі.

Кптеген технологиялы жне механикалы серлер жылу буге байланысты крсеткіштерді басаруына байланысты болады.

Физикадан белгілі жылуларды жиынтыы ішкі энергияны жйесін згеріске шыратады. Шаманы ситпаттайтын жадай термсодинамикалы тепе тедік микроскопияды жйе физикалы шамаа айналады. Температура аныталады. Мндай температура рашан жарамды кинетикалы энергия анша жарамды болса да оны абсолют деп атайды.

Бірлік абсолютды температураны халыаралы жйеде бірлік СИ абылданан Кельвин тжірибеде баса да температуралы шкалалар олданылады.

Температура здігінен лшегіш шама бола алмайды.

Оны мні температураны згеруін анытайды.

Термометриялы затты алып (суды, спиртті т.б.) зщаттарды алып бастаппы нктесін белгілейміз жне температураны бірлік лшегішіні градуса есептейміз. Сондай жолмен температураны шкаланы энергиясын анытаймыз. Сонымен басты екі температьура алынады. алан нктемен фазаны тепе тедігін раушы жйе нктеге немі немесе репрлі болып аталады. Екі нктені аралыыне басты температуралы шкаланы аралыы деп аталады. Бірінші аралыты лшемі негізгі аралыты анытауышы болып орнатылады. Есепті басын,да репрлік нктені біруін абылдайды.

Бірінші температуралы шкала болан 1724 жылы Габриэлем Фаренгейтті ойлап табуымен.

Тіреу нктелерін крсетті суды жылумен араласы, мз жне айнаан тз (O,F) еріген мзды температурасы (320 F) адамны денесіні температурасы (96 F) суды айнау температурасы 212 F Франгент шкаласында крсетілді. Мысала АШ та осы шкаланы олданады техникалы заттарды лшеуге, ал цильсия мен ішімдікті градусын анытайды.

1730 жылы фрацузды ізденушісі Рене Ремюр зіні шкаласын сынды. Нктені тіреуіні шкаласы – мзды еру температурасы суды айнауын осы шкалада анытады.

Ресейде Ремюра термометрін 1869 жылы дейін олданды. Таы бір шкала бар бл аылшын физигі Ульяма Томсонны термодинамикалы шкаласы. Мнда тіреу нктесі ноль деп алынады. Бл температура молекулаларды озалысыны толы тотауыны температурасы. Оларды ара ашытыын 100 блікке блді. Карли Линей термометрмен тіреу нктесіні онын ауыстырды. Сондытан осы берілген шкаланы дрыс шкала деуге болады. Мны Цельсия Линнея шкаласы деп атайды.

Оны мынадай рнекпен рнектейді.

жне

 

Аспабпен температураны лшеу

Сулы температураны анытау шін ауалы ортада ртрлі физикалы шаманы олданады, салындатуды жне ыздыруды серін олданады, мысала клемні кееюі жне ысымны артуы, электр кедергісіні згеруі. Электрозаушы кшті артуы, сулеленуі. бден таралан тсілмен температураны лшеу механикалы жне электорлы контакталы термометрді іске асыру пайда болады. Механикалы контакталы термометрлер: термотерлер кедергісі: термоэлементер т.б.

лшеу шін температураны режимін тексеру шін ртутты техникалы термометр олданылады. Тура длдігін тексеру шін расходометрді лабораторияда іске асырады. Термометрлер йнектен сйы йылан.

йнекті сйы йылан термометрлер температураны лшеу шін олданылады. 200ден+7500С аралыындаы. Сйы термотерлер арапайым боланымен тура длдікті лшейді ол ндірісте де ке таралан. ондыры резевуардан оан бекітілген ттікшеден трады.

Термометрлі сйы тамшылатышты ттікшесіні бір блігін жне резервуарды толтырады. Температура згергенде сйыты клемі згереді неліктен оны шамасы ктеріледі жне тседі. Температураны лшеуді шегіне байланысты термометрге біра трлі сйы йылады.

Ртуть -35 -750

Толуал -90 200

Этиловый спирт -80 70

Керосин -20 300

Петролейный

фир - 120 25

Пентол - 200 20

Ртутты термометрлер кптеп таралан

Кемшіліктері:

Клемді лаюды коэффициенті аз тменгі шектелуі температурамен тйыталады. (-38). Жоары шектелу йнек шыдайтын температураа дейін (6000) йнекті кварцпен ауыстырып жоары шегін ктеруге болады.

Баылауды тапсырмасы: нормативтік жаттарда берілген талаптара німні сипатыны сйкестігін орнату болып табылады. Соны ішінде сынатар нтижесіне. Ол тапсырманы сертификаттау органыны, сарапшылары сынатар хаттамасына сйкес жргізіледі. Соны баылау талаптарын сараптамалы баалауды сараптамалы баалау тапсырмасы деп аталады. німді сертификаттауда осы екі операция лшеу параметрлерімен байланысты. Сапа жне ызмет крсету жйесін сертификаттау жйесі лшеу техникаларын олданбай сйкестікті баалауды кзбен немесе органолептикалы дісті (аудитттер, тексерулер) кмегімен жргізіледі. ызметтерді сертификаттауда белгілері сертификатты емтихан бойынша жргізіледі.

Баылау операцияларыны мазмны мінездемелерді, тртіптерді жне баса ндірісті кезендеріні крсеткіштеріні сйкестігін тексеру болып табылады.

Объектілерді баылау немесе ндірісті рдісіні кезендерін баылауы мынадай болуы ммкін:

- р уаытта – оны ткізу уаыты крсетілмеген;

- мерзімдік – белгілі бір уаыт аралыында жргізіледі; ( саат, тулік)

- здіксіз – зіліссіз жргізіледі;

Баылауды олдану ралына байланысты баылауды бірнеше трі бар:

Визуальді – баыланатын объект НТД талаптарына сйкестігі аныталады. Органолептикалы – баылауды субъективті дісі, эксперт мамандарымен жргізіледі (барлы баылау);

рал сайманды, лшеу ралы, стендтерді сынау машиналарыны кмегімен жргізіледі. Бл баылауды орындалуына арай мынадай трлері бар: олмен жасау; автаматтандырылан жне автоматты. олмен жасау баылауда олмен лшейтін рал-саймандар ( штангенциркульдер, микрометрлер) олданылады. олмен жалпы баылау кезінде блшектерді 2-4 дефектілерін анытауа болады. Автоматтандырылан баылау арнайы ралдармен жргізу арылы, лшеуді объективті нтижесін алуа болады.

Автоматты баылау-здіксіз баылауды амтамасыз етеді. Бл баылауды трі тербеліс мойынтіректерді жасау ндірісінде ке олданылады.

німні клеміне байланысты баылауды мынадай трлері бар:

Жалпы баыланатын німні р бірлігіне тексеру нтижесінде сйкес алынады:

- тадамалы- бір немесе бірнеше тадамалыны партиядан немесе німні аынынан алынан нтижелерді сапасы бойынша алынады.

ндіріс рдісіні адамына сер етуіне арай баылау активті жне пассивті болып блінеді. Активті баылау кезінде алынан нтижелер бйымдарды жасау рдісін зіліссіз басаруа олданылады. Пассивті баылау алынан нтижелі тек ана тіркейді.

Объектіге сер ету сері бойынша баылау-блдіретін, яни, нім олдануа жарамайтын жне блдірмейтін. Параметрлерді тексеру тріне арай баылау геометриялы параметрлер (сызыты, брышты, лшемдер, жазытарды пішіні мен орналасуы, остер, блшектер буындар мен агрегаттар) физикалы асиеттер (эдектрлік, жылу техникалы, оптикалы)механикалы асиеттер (мытылы, аттылыы, сырты жадайларыны р тріне байланысты пластикалыы), микро жне рылысты (металографиялы зерттеулер); химиялы асиеттер (зат рамыны химиялы анализі, р трлі ортаа химиялы тратылыы), сонымен бірге арнайы баылау (суле-газ ткізбеушілігі, герметикалыы) болып блінеді.Термометрлер органикалы сйытармен е тменгі температураны анытайды - 2000 до 2000С.

Негізгі жетістігі болып клемді лайтуды жоары коэффициенті болып табылады.

Сйы орта есеппен 6 есе ртуттан кп.

Кемішілігі йнекті органикалы сйы сулау, лшеу длдігін тура крсете алмайды.

Оны Жетістіктері мен кемшіліктерін анытаймыз.

Жетістігі: тура длдікті крсете алады.

Кемшілігі: механикалы мытылыы аз.

Шкаланы нашар крінуі

Ртутты капилярда нашар крінуі

Сондытан йнекті сйы термометрлер ата адааланады. Пайдалануына жне олдану аймаына байланысты лабораториялы жне техникалы болып блінеді.

Лабораториялы термометрлер: лабораториялы лшеулерді лшеуге арналан.

Ртуты йнекті лабораториялы термометрлер жіктеледі.

а) талшыты (массивті тамшылаыш ттікше)

б) жалпа шкалалы пластикалы

Баасына байланысты топтара блінеді 1,2,3,4

Лабораториялы термометрлер лшегенде тере бойлайды термометрге белгілеу, егер тередік крсетілмесе онда термометр белгілі бір зындыты есептейді.

Млшер- берілген лшемні физикалы шамасын шыаруа арналан лшеу ралан. Бір мнді млшер бір лшемді физикалы шаманы шыарады, мысалы зынды немесе масса млшеріні (гирь) соы млшері. Кп мнді млшер ртрлі лшемні бір атты шамасыны атарын шыарады, мысалы зындыты млшері жне брышты млшер (кп ырлы призма). з еркімен ана олданылмайтын млшерді арнайы алынан кешені біра ртрлі жиынтытарда жне ртрлі лшемні бір атаулы шамасыны атарын туындау масатында млшер жиыны деп аталады, мысалы зындыты жазы паралельді соы млшерін жиыны жне брышты млшер жиынамалары.

 

Сйы Температураа дейiн    
Ртуть -35
Толуол -90
Этил спиртi -80
Керосин -20
Петрол эфирi -120
Пентол -200

 

лшеу аспаптары – баылаушымен здіксіз баылауа жеткілікті формада лшеу апаратыны дыбыс беруін жеткізуге арналан лшеу ралы. Крсету сипаты бойынша крсетуші жне аналогты болуы ммкін, ал жмыс істеу принципі бойынша- тікелей істейтін, салыстыратын, интегралдайтын жне соммалайтын аспаптар, одан баса сызыты жне брышты лшеулерге крсету есебін ана жіберетін тікелей істейтін крсетші аспаптар ке олданылады. Диафрагмалы есеп бергіш газдарды клемін лшеу шін олданады. Ол корпусты екі жадауа блетін жылжымалы 1 диафрагмамен цилиндрлік корпусы болады (3 сурет). Соысы клапандар арылы 2 жне3 бір стте кіре беріс, рі шыа беріс 4 ттікшелерге жаланады жне 5 газ бір жадауа тсіп (атап айтса бір алыпты сола арай), зіні ысымымен диафрагманы оа арай ысады, олар бл кезде о жадаудан газды шыарады, бл уаытта ол шыа беріс ттікшесімен жаланан. Соында зіні жрісімен диафрагма арнайы, тартпалы механизммен клапанды айта осады; енді газ о жадауа тседі ( ІІ алыпты) жне диафрагма арылы сол жадаудан газды шыарады жне т.б. Басаша айтанда диафрагма поршенні ролін ойнайды, ал есеп бергіш корпусы цилиндрге басылады. Диафрагманы рбір жылжуы есеп беру механизімімен тіркеледі.

Бастапы нкте мен шкаланы басталуыны арасында капилярлы ттікше кеейе алады, температураны згеру сйкестігі. 0 ден шкаланы бастапы берлуіне дейін (егер шкала 0 ден басталмаса) Кейде капилярды лаюы негізгі шкаланыда атарады, температураны атты ызуынан капиляр жарылмас шін.