невматолитикалы процесс немесе пневматолиз(«пневма» - грекше газ).

Пневматолиз – газды фазадан минералды тзілу процесі. Магма кристалдануыны кейбір сатыларында газ блінуі ммкін. Жарытарды (трещины) бойымен жоары арай жылжу кезінде бл газдар салындайды да, бір-бірімен реакцияласып, тау жыныстарымен бірігіп минералдар пайда болады.

Пневматолиз німдері – пневматолиттер жанартау жне тередік (глубинные) трлерге блінеді.

Жанартаулы пневматолиттер жерге жаын немесе жер бетіндегі магмадан блінетін газдар есебінен жанартаулы айматарда пайда болады.Жанартаулы газдар жанартауды аузынан, фурморалдардан жне жарытар (трещины) арылы кп млшерде атмосфераа таралады.

Атылау кезіндегі (при извержениях) негізгі газдар болып су булары: HCl, H₂S, SO₂, NH₄Cl, CO₂, H₂, O₂, хлорлы жне ккірттіышыл косылыстар Na, K, Ca болады. Сондай-а газдарда Fe, Cu, Mn, Pb хлорлы осылыстар, бор, фтор, бром, фосфор, мышьяк, сурьма, т.б. косылыстары кездеседі.

Жанартаулардан шыып жатан газдарды млшері туралы мынадай деректерге сйеніп, айтуа болады. Мысалы Аляскадаы Он мы ттінні алабында бір жылда 1 250 000т НСІ жне 200 000т HF ауаа шыан. Этна жанартауды жанындаы бір конустан шыан сулы булы жинатаанда кніне 20 млн.л. су болар еді.

Жанартау рекет барысында пайда болатын минералдар детте атпар, микрокристалды абыршатар трінде болады, топыраты агрегаттар береді.

Минералдарды пайда болуына мына реакциялар мысал бола алады:

2FeCl₃ + 3H₂O = Fe₂O₃ + 6HCl

гематит

2H₂S + O₂ = 2H₂S + 2S

ккірт

Шыу тегі жанартаулы минералдарды ндірісте олдану ммкіндігі те шектелген: бл біріншіден, таза ккірт (кейде рамында селен болады), оны шаын кен орындары Камчаткада, Курил аралдарында, Жапонияда, Чили жне Италияда ана бар.

Тередік пневматолиттер (глубинные пневматолиты) жер абыыны ыртыстарында газдарды магматикалы ошаынан ажырауы кезінде тзіледі. Олар тау жыныстары арылы сзіледі (просачиваются), химиялы жне минералогиялы рамын згерте отырып олармен реакцияласады. Газды серінен тау жыныстарыны химиялы згеру (преобразование) дрежесі оларды химиялы белсенділігіне, тау жыныстары рамына,тектоникалы рылысына жне процесті затыына байланысты.Тередік минералдарыны пайда болу кезінде газдармен бірге сулы ысты (гидротермальді) ерітінділер да рекет ететіні аны.

Тередік пневматолиттерге кейбір тамырлы денелерді (жильные тела) (жарытарды толтыратын денелер) жне грейзендерді жатызуа болады. Грейзендер- граниттер мен тамырлы (жильные) тау жыныстарды орташа тередік жадайларында магматикалы эманациялармен(газды жне сулы ерітінділермен) ндеуді арасында, сондай-а эффузифтер мен кремнезём жне кейбір алдыты – метаморфты тау жыныстара бай жыныстар.

Минерологиялы трыдан аланда грейзендерде кварц басым болып келеді. Бдан бтен, оларды рамында мусковит, литий слюдалары, топаз, турмалин, флюорит, рутил жиі кездеседі. Рудалы металдарды ішінен касситерит пен вольфрамит тн, ал молибденит пен арсенопирит сирек болады. Грейзендерде берилл, сіресе асыл тастара жататын теіз тстес млдір трі – аквамарин жиі кездеседі.

Гидротермальді процесс.Гидротермалар – магмадан блінетін немесе газдарды жанып кету нтижесінде пайда болатын ысты сулы ерітінділер.

Гидротермальді ерітінділер магмалы ошатан біратар минералдар осылыстарын ыыстырып шыарады. Бдан баса, гидротермалар здері жылжыан бйірдегі тау жыныстардан р трлі заттарды осып алуы ммкін.

Гидротермалар озалысыны себебі – ысымдарды р трлі болуынан. Ерітінділер ішкі ысымы сырты ысымынан жоары боланда, ерітінділер е кіші ысыма арай озалады детте жоарыа, жер бетіне арай жылжиды. здеріні озалысы кезінде олар трлі тектоникалы бзылыстарды (тектонические нарушения), сынытарды (разлом), жарытарды (трещины), жаындасу айматарын пайдаланады. Ерітінділер магматикалы ошатан алыстаан сайын оларды температурасы да тмендей береді. Температура тмендеуіні жне енген трлі тау жыныстары реакцияласу нтижесінде гидротермалар здеріні жгін минералдар трінде тастайды (отлагают),сулы ерітілерді минералдарды блінуі (каллоидтік) гидротермольді процесті табиатын крсетеді.

Гидротермалар жоары орташа жне тмен температуралы болуы ммкін, сйкесінше, пайда болу температурасына байланысты гидротермальді кедерді (месторождения) бледі: жоары температуралы 450⁰-300⁰, орташа температуралы (300⁰-200⁰), тмен температуралы 200⁰-тан тмен.

Гидротермалар да газдар сияты бйірдегі тау жыныстарды арасынан теді (просачиваются), олармен химиялы реакцияа тседі, жаа осылыстар енгізе отырып, оларды орнын басады. Осылайша метосоматикалы денелер рылады. Оларды пішіні быр тріздес немесе дрыс емес пішінді болып келеді жне де оларды кп блігі карбонатты тау жыныстар арасында болады.

Д.С. Коржинский метасоматозды былай тсіндіреді: «тау жыныстарыны химиялы рамын згерте отырып орнын басу, мны барысында ескі минералдарды еруі мен жаа минералдарды жиналуы бір мезгілде жреді, сондытан да орын басу процесі кезінде тау жыныстары немі атты кйін сатап алады».

Кптеген тсті, сирек жне радиоактивті металдар рудаларыны, сондай-а алтын мен металл емес пайдалы азбаларды шыу тегі – гидротермальді.

Минерал пайда болуыны экзогенді процестері

Жер абыыны беткі аймаында минералдар мен тау жыныстарыны бзылу процесі жреді. Химиялы жне физикалы бзылу былыстарыны жиынтыы желдету (выветривание) деген орта ата ие.

Желдету німдері су жне ауа аындарымен біраз кашытыа жылжуы ммкін. Кейбір минералдар мен тау жыныстары ерітіндіге айналып, еріген кйде кше жріп теіздер мен мхиттара жетуі ммкін. Жер абыыны белгілі бір жерлерінде осы німдеріні барлыы гидродинамикалы жне гидрохимиялы белсенділігіне байланысты шгіледі. (выпадать в осадок) Бл процесс шгінді процесі деп аталады.

Желдету процестері

Желдету процестері тау жыныстары мен минералдарды механикалы бзылуына жне химиялы ажырауына (к разложению) келіп сотырады.

Су мен жел, жер бетіне жаын температура тербелісі (колебания), ауаны оттегісі мен кмірышылы, организмдерді мір сру рекеті желдету агенттері болып табылады. Желдету екпенділігі климата, жергілікті жерді рельефіне, тау жыныстары мен минералдарды химиялы рамына да байланысты.

Физикалы желдету нтижесінде тау жыныстары мен минералдарды механикалы бзылуы – оларды дезинтеграциясы жреді. Сындырылан материал (обломочный материал) не орнында алады немесе су аындарымен жылжып кетеді. Мны барысында жаа минералдар тзілмейді, біра механикалы бзылу, тасымал мен жинаталу нтижесінде кптеген нды минералдарды кзі – нтатар (россыпи) тзіледі.

Химиялы желдету барысында минералдарды химиялы ыдырауы (разложение) жне стірт жадайлара (поверхностные условия) шыдамды жаа минералдарды тзілуі жреді. Бл жерде алды тзілістерді атап айтан жн. рамында трлі силикаттар мен алюминий силикаттары бар тау жыныстарыны ыдырауы кезінде ерігіш заттар (калий, натрий, кальций, магний тздары) ыыстырылып шыады. иын ерігіш заттар – глинозем мен кремнизем бзылу орнында алады немесе шамалы ана жылжиды.

Шгілу процесі

Желдету нтижесінде бзылан тау жыныстары минералдарды лкен массалары аынды суларды кмегімен орын ауыстырады. Мны барысында материалды іріктелуі жне жинаталуы (отложение) жреді. Механикалы шгінділер осылайша тзіледі. Олар те ке таралан жне олардан сыныш тау жыныстарыны (гравит, м, саз жне т.б.) негізгі массасы пайда болады.

Минералдарды химиялы шгілуі наыз ерітінділерден да, сондай-а коллоидті ерітінділерден да болады. Клдер мен теіздерде еріген заттар ерітінділерде бола алмайтын жадайлар болады, сосын олар шгеді. Трлі тздарды – галит, карналит, гипс жне т.б. шыу тегі осындай. Бл химиялы шгінділер.

Минералдар мен тау жыныстары бзылуы мен жаадан тзілуінде тірі организмдер, негізінен трлі бактериалар лкен роль атарады. Демек, биогенді немесе длірек, биохимиялы процесті бліп крсетуге болады.

Минералды тзілуіні метаморфты процесстері

Жер абыы озалысыны арасында шгінді тау породалары литосфераны стіндегіге араанда баса термодинамикалы жадайлар алыптасан анарлым тере айматарына тсіп кетуі ммкін. Мны барысында олар негізгі факторлары температура жне ысым болып табылатын метаморфизм - згерістерге шырайды. Метаморфты процестерді механизимі сусыздану, айта кристалдану жне метасоматикалы былыстардан трады. Мысалы, метаморфизмге шыраан известняк кристалды тйір порода – мрамора, песчаник – кварцитке, сазды породалар – филлиттерге, одан кейін кристалды сланцалар мен гнейстерге айналады. Шгінді породалар ана емес, суыан породалар (извеженные породы) да метаморфизмге шырауы ммкін.

Гидротермальді (околожильный), контактты жне региональді метаморфизмді бліп крсетеді.

Гидротермальді метаморфизм, околожильный немесе околотрещины деп те аталады, жарытар мен гидротермальді тамырларды бойындаы породаларды газды жне сулы растворлармен метасоматикалы ндеуден трады.

Контактты метаморфизм екі породаны контактасынан крінеді, детте суыан жне шгінді породалар.

Скарналар (скарны) – послемагматикалы растворларды міндетті атысуымен гранитоидті интрузияларды карбонатты пародалармен контактынан тзілген метосоматикалы породалар.

Региональды метаморфизм

те лкен тередікте жреді жне лкен аудандарды амтиды. Айматы метаморфизм барысында, мысалы, бір жаты ысым кезінде айта кристалдану нтижесінде, баса жадайда тзіле алмайтын минералдар тзіледі. Айматы метаморфизмге тн минералдар – слюдалар, гранат, дистен, андалузит жне т.б. Блар ке тараан тау породалары – кристалды сланцалар мен гнейстер шін порода тзушілер болып табылады.

Парагенезис – тзілу шарттарыны састыына байланысты минералдарды табиатты бірігіп орналасуы. Минералдарды парагенетикалы ассоциациясы туралы білім минерология, петрография пайдалы азбалар туралы ылым салаларында те маызды.

Минералдар парагенезисін білу іздеу жмыстарын жргізуде кмектеседі. Мысалы хром рудаларын таралу айматарынан ана іздейді, ал калайы мен вольфрам рудаларын – ышыл породаларды айматарынан іздейді. Минералдарды парагинетикалы ассоциациясын гинезисті негізгі типтері бойынша ажырату абылданан. Мысалы, шыу тегі магматикалы (ышыл, негізгі жне щелочты породалар шін) минералдарды ассоциациясын, пегматиттерді (ышыл жне щелочты), скарналарды, жоары, орта жне тменгі температуралар рекетіні гидротермальді німдеріні ассоциациясын осылайша айындайды. (выделяют)

Минералдарды типморфты белгілері, генерациялар жне парагенезисі

Белгілі жаындатумен минералдарды рамын, тзілу температурасын жне шыу тегін анытайтын белгілерді типморфты белгілер деп атайды.

Минералдар табиатта ортаны белгілі физика – химиялы жадайларда тзіледі. Бл жадайларды згеруі, мысалы орта рамыны згеруі оларды тстерінен крінетін минералдар рамыны згеруіне алып келеді. Мысал ретінде цинкті алдауды келтіруге болады. Баылаулар біршама жоары температуралы цинкті алдаулар рамында темір жне ара тсті болатынын крсетеді. Кдімгі, цинкті алдаулар оыр тсті болады, ал тссіз жне ашы – сарылар (темірсіз, кейде кадмиймен) тмен температуралы болып келеді. Осылайша, цинкті алдау тсі бойынша тек рамын ана емес (мысалы, темір млшерін), сонымен бірге тзілу температурасын білуге де болады.

Минералдар тсіні рамына жне тзілу жадайларына туелділігіні баса бір мысалы болып гранаттар табылады. Гроссуляр (жасыл тсті ктасты – сазшірікті гранат) ктастармен рекеттесуге, альмандин (ызыл тсті темірлі – сазшірікті гранат) сланецтер жне гнейстермен рекеттесуге жасы, уваровит (изумрудты – жасыл хромды гранат) ультронегізді породалар арасында хромды темірлермен кездеседі.

Типморфты белгілері бар минералдар типморфты минералдар деп аталады. Осыдан, цинкті алдау мен гранаттар – типморфты минералдар.

Наыз типморфты минерал турмалин де болып табылады. Оны трлеріні ішіндегі кптарааны ара тсті темір рамды турмалин – шерл. Ол кптеген пегматидті торларда,жне де мускатты пегматидтерде кездеседі. Салыстырмалы сирек трлері ызылт (рубеллит) немесе полихромдылар (трлі-тсті) рамында литий, цезий, тантал, необий минералдары бар сирекметалдылармен сипаталады. Осылайша ызылт жне полихромды турмалиндерді табылулары сирек металдарды болу ммкіндігін крсетеді.

Типоморфты белгі болып минералдар беті де бола алады. Пегматидті торларды кассетериттер кристалдары детте дипирамидалы, ал гидротермальды торларды призмалы трде болады (49 – сурет). р минерал баса бірдей жадайларда белгілі-бір температуралы интервалында тзіледі. Кейде блинтервал жздеген градустарды райды, баса жадайларда тзілу температурасы анытыра болады. Мысалы, тмен температуралы кварц 575°С тмен температурада тзіледі. Осыдан, оан дейін немесе одан кейін тзілген баса минералдар да 575 °С тмен температурада тзіледі. Тзілу температуараны шамамен анытауа ммкіндік беретін минералдарды минералдар-термометрлер деп атайды

Минералдар арасындаы атынасы бойынша, яни бір минералдарыны басаларымен иылысулары бойынша оларды тзілу ретін руа болады. Жие бір минернал минералтзілу процесі кезінде бірнеше рет тзілуі ммкін, яни бірнеше генерациясы болады. Мысалы, 50 – суретте кварцты екі генерациясы крсетілген. Бірінші генерациясы пиритпен, ал екіншісі сфалеритпен байланысты.

Трлі генерацияларды минералдарды бір-бірінен химиялы рамы жне сырты белгілерімен – тсі,дн лшемі, огранка жне т.б. бойынша еркшеленеді. Осылайша, кварцты біршама ерте генерациясы ср тсті, ал кештеулері – а тсті, жие аны огранкалы жне млдір (тау хрусталі) болады.

Кенорындарда детальды минерологиялы зерттеулер нтижелерінде детте кварцты, сульфидті жнебаса миералдарды бірнеше генерациялары аныталады. Мндай зерттеу берілген минерал шін іздеу жне барлау жмыстары шін маызды болып келетін ндірістік баалы генерациясын анытауа ммкіндік береді.

Белгілі-бір кенорны шін минералдар жне генерацияларыны шыу реті арнайы схемаларда немесе диаграммаларда крсетілген. 51 – суретте Орта Азия аудандарыны біреуіні пегматидті торларды кейбір минералдарыны шыу реті жне типморфтыбелгілер крсетілген. Диаграммада наты реттілік ассоциациялар крінеді. Мысалы, сподумен минералы полихромды турмалиндермен, пластиналы альбитпен (клевеландитпен), лепидолитпен бірігіп кездесетіні, жне д биолитпен кездеспейтіні крінеді.

Парагенезис – сас тзілу жадайларына байланысты табиатта минералдарды осарланып болуы. Парагензистік ассоциациялар туралы оулары минерология, петрография жне пайдалы азбалар туралы ылымы шін маызы зор.

Минералдар парагенезисі туралы іздеу жмыстарын жргізуге кмектеседі. Мысалы, хромды пудаларды тек ана ультронегіздік айматарында, ал алайы жне вольфрам рудаларын – ышылдар арасында іздейді. Гранитерді ктастармен контактта пирокседі жне гранатты породаларды тапаннан кейін, оларды шеелит жне баса кенді минералдар рамына зерттеу ажет. Минералдарды парагенезистік ассоциацияларын негізгі генезис трлері бойынша анытайды. Осы жолмен шыу тегі магматты минералдарды (ышылды, негіздік жне сілтілік породалар шін), пегматиттер шін (ышылды жне сілтілік), жоары, орташа жне тмен температуралы гидротермальды німдерді парагенезистік ассоциацияларын анытайды. Соылары шін киноварь, антимонит, барит, кальцит, флюорит, халцедон жатады. Киноварь мен антимонит баса генезисті ассоциацияларында сирек кездеседі. Полиметалды атауын алан орасын, кміс жне мыс рудаларыны ассоциациялары те тыыз.

Мирнералдар парагенезисіне кп кіл блген академик В. И. Вернадский. Оны жмыстарына дейін минералогия сипаттамалы трде болатын. В. И. Вернадский з ебектерінде минералдарды шыу тегі жне мір сру туралы жалпылама берді. Ол минералогияны дрыс генетикалы баытты негізін алаан деп есептеледі.

Минералды зерттеу дістері

Минерология мынадай зерттеу дістерін олданады:

1.Химиялы діс кп ебек ажет ететін жне ымбат боланмен, те маызды болып табылады. Химиялы анализді арасында ана біз минералды химиялы рамы мен ондаы оспаларды длме-дл анытай аламыз.

2.Спектрлі анализ жылдамдыы жне арзандыымен ерекшеленеді. Спектрлі анализ жасау шін затты кішкентай ана клемі жетуілікті екені де маызды жадай. Сынатар спектографты кмегі арылы жргізіледі. Кейбір элементтерді млшері мыды лесті райтын болса да, оларды бар екні аныталады. Спектрлі анализ минералды сапалы жне кейбір санды рамын анытау шін жргізіледі. детте ол химиялы анализді алдында жргізіледі.

3.Кристалографиялы діс кристалдарды ырлы брыштарыны тратылы заына негізделген. Бл дісті тек ана кристалогидрафикалы пішінді минералдара ана олдануа болады. ырлы брыштарды ганиометрде лшеп, арнайы нсауларды пайдаланып, кристалды анытауа болады. Бдан баса, арапайым формалар, ырларды скульптурасы жне т.б зерттеледі.

4.Кристалооптикалы діс те маызды. Кристалдарды оптикалы асиеттерін зерттеуге негізделген.

5.Рентгенструктуралы (рентгендік) діс минералдарды рентген сулелерді кмегімен зерттеуге негізделген. Кристалды структурасы тоын зындыы те кішкентай (0,1-ден 10,0 ангангстремге дейін) рентген сулелері шін табии дефракциялы тор ызметін атарады. Алынан фотографиялы суреттерді (рентгенограммалар) кристалды сингониясын анытай отырып жне торларды жазыты аралы (межмежплостные) ашатыын есептей отырып оиды. (расшифровывают)

Эталонды лгілер рентгенограммаларыны жиынтыы зіндік анытаыш болып табылады, ол бойынша минералды дл анытауа болады.

6.Термиялы діс температура згеруіне байланысты минералдарда болатын згерістерді баылауа ммкіндік береді. Бл діс рамында су бар минералды зерттеу де, сондай-а оларды сипаттау шін баса дістер, мысалы оптикалы зерттеу дісі, жеткіліксіз болан жадайда олдалынады.

Термиялы дісті минералдарды, саздарды, бокситтерді жне кейбір темір рудаларын зерттеу шін олдалынады. Термиялы анализ нтижесінде затты сипаттайтын жне онда болып жатан згерістерді білдіретін исы нагревания алынады.

7.Термометрикалы анализ минералды тзілу ортасы мен минералды тзілу темературасын анытаудан трады. Блай анытау минералдардаы газды сйы оспаларды зерттеуге негізделген. Бл діс арнайы термокамераларда жргізіледі.

Эндогенді (немесе гипогенді, тередік) процестер жер ыртысында жреді жне магматикалы рекетпен байланысты. Магманы суу процесі трлі магмалы тау пародаларыны тзілуіне келеді, ол магмадан блінетін газды жне сулы растворлар сйкес жадайларда, мысалы жарытарда минералдар трінде блінетін трлі заттарды тасымалдайды.

Эгзогенді (немесе гипергенді, стірт) процестер жер бетінде немесе жер бетіне жаын жерде, сондай-а атмосфера мен гидросферада теді. Бл процестер так пародалары мен минералдарды физикалы рі химикалы бзылуымен жне жер беті жадайларына шыдамды баса породалар мен минералдарды тзілуімен байланысты.

Биогенді процестер, яни организмдерді мір сру рекетімен байланысты процестер де осыан жатады.

Эндогенді жне эндогенді процестер нтижесінде пайда болатын минералдар мен тау породалары жер ыртыстарындаы жадайларды физико-химиялы згеруінен трленуге шырайды – метаморфизм. Осыны барысында метаморфты деп аталатын жаа тау пародалары мен минералдар пайда болады.

Петрография.Тау кен орындарыны негізгі теориялы генезисі,нерксіп тау кен орындары

Петрография - тау жыныстары туралы ылым. «Петра» грекше жартас, тас, бдан «петрография» - тастарды сипаттамасы деген маына береді.

Жер абыршаы тау жыныс деп аталатын р трлi минералды агрегаттардан осан. Тау жыныстары (мрмр ) бiр минералды немесе (гранит ) полиминерлiк бола алады. рбiр тау-кен жыныстарымен минералды рам аз-кем бiрдей. Табии, химия рамы оны оны минералдарынан тратынын туелдi болады.

Тау жынысы натылы геологиялы шарттарда растырады. Бл шарттар оны жатуын форманы, сипат жне райтын оны (рылымды ) минералдарыны араатынастарында ыпал етедi.

рбiр тау жынысы физикалы асиеттерге арналан сонымен бiрге баса жыныстардан айырмашылыы болады: тс, меншiктi салматар, механикалы берiктiк, балыышты жне таы басалар.

Сайып келгенде, тау жынысы - бл физикалы з ствамиыны натылы рылыс айырмашылыы болатын сандай жне сапалы траты минералды Рена зелерi жне бiлiмнi геологиялы шарттарымен агрегат аз-кем.

Барлы тау жыныстарыны беттерiнше тегiне ш лкен топтара блiнедi: - 1 ) магмалы, - процесстерге атысты магмалы ызметтерi, 2 ) тнба, Тическийлер жне тнба жыныстарды магмасы растыратын рнектеудi нтижесiнде,- деп сабатас экзогендi процесстерiмен, жне 3 ) метаморфиче ские.

Тау жыныстарыны жан-жаты зерттеуiмен жне петрография ылыммен шылданады. Ол р трлi жыныстарды арасындаы жату, араатынасты ческий шарттары тау жыныстарыны минералды жне химия рамы, оларды рылыс, тегi, геологтер йренедi, сонымен бiрге уаыт ткенде тау жыныстарыны згерiсi. Петрография туралы оуын негiзделедi кмбе маызды геологиялы дисцип линдар бiр болып табылады.

Петрологиямен литологиямен магматиче ских жне метаморфиялы жыныстарды негiзiнен тек шылданатын ылымдарды дл азiр тсiнедi - шккен тау жыныстары туралы ылымды. Техникалы петрорафия жнінде тсінік.

Техникалы петрографияжалпы петрографияны жаа бір саласы болып табылады, ол жасанды техникалы тас жыныстары туралы ілім.

Техникалы силикат нiмдерiне мыналарды жатызуа болады: керамикалы бйымдар, цементтер, ота тзімді жне трпілі(абразивные) материалдар, йнектер жне т.б. р трлі кйінділер(шлаки). Бл нiмдер нерксiпте жне рылыста маызды орын алады. Техникалы петрографияны дамуына едуір лес осан Д.С. Белянкин, Н.А. Тропова, В.В. Лапин жне де Г.В.Ивановты ебектері, жне таыда баса кптеген баылаулар.

Кп жадайда табии тау жыныстары мен техникалы тас жыныстары бір-біріне сас болады. Бл алдымен оларды тзілу процесстерiнi састыынан. Шамот, фарфор, динас жне цементтiк клинкер, метаморфиялы жыныстар сияты шамамен бір алыпты жаадйда тзіледі; домен кйінділері(шлаки) – аып жатан магмалы жыныстар секілді; бетон зіні тзілу дiсi бойынша цементтелген табии конгломераттара сайды жне т.б.

Техникалы нiмдер химия рамы бойынша кп жадайда силикатты болып келеді жне, оларды сіресе тау жыныстарымен састырады. Оларды рамына Si0₂, A1₂0₃ жне Fe₂0₃, FeO, MgO мен CaO, Na₂0, K₂0 жне де басада тотытар(окислы) кіреді. Техникалы тас жыныстарыны ерекшеліктері: 1) немі дерлік оларды рамында суды болмауы, 2) табии дене шін р трлі химиялы элементтерді тіркестері(сочетание). Мысала алып араса шамот Si0₂ мен А1₂0₃, ал басада тотытарды рамы те аз; домен кйінділері СаО, А1₂0₃ жне Si0₂ тратын тау жыныстарында те сирек кездесетін те крделі нім. Химиялы рамыны барлы ерекшелiктерi оларды минералогиясында з крнісін табады. Бір жаынан, техникалы німдер рамына табии тзілуіне тн минералдар кірсе (кварц, диопсид, шпинель, оливин жне т.б.), екінші жаынан оларды рамына табии тау жыныстарынды кездеспейтін бірнеше жасанды минералдар кіреді(алит, белит, мул­лит жне т.б.).

Жасанды материалдарды минералогиялы рамыны белгiлi зiндiк ерекшелiгi, оларды баса кдімгі табии тау жыныстарыны тзілуіндегі температурадан айрыша жоары температурада минаралдарыны тзлуі.

Силикат технологиясыны ерекше бір блігі петрургия- айсы бір базальт осындалары жне тау жыныстарымен айта балыту. Нтижиесінде жасартылан механикалы жне термикалы асиеттерге ие, керекті алыптаы(форма) тасймалы бйымдар алынады.

Алуан трлі техникалы силикат німдерін ндіру жне пайдалануда е маыздысы оларды рамы мен рылысын жне асиетін баылау дісі болып табылады.

Кен тас ндіру орындарыны ндірістік трлері

Темір

Кен ндіру орындарыны трлері

Темір рудалы кен орындары барлы генетикалы топтарда кездеседі, кен тас ндіру орыны басты ролі метаморфогенді жне шкпе кен орындарына жатады; маызды мні скарналы жне магмалы кен орындарында.

орлар мен ндіру.

Темір кеніні лемдік оры шектелмеген. Оларды жалпы оры 350 млрд т. , райды зерттелгені 185 млрд. т.бааланады. Шет елдерде темір кеніні негізгі оры КХР, Бразилияа, Канадаа, Индияа, АШ, жне Австралияа келеді. ТМД 1/3 жалпы зерттелген лемдік кендер есептеледі. 80 Украинаа келеді, еуропалы елді блігіні орталы аудандарында, азастанда, Уралда шоырланан. Сібір аудандарында иыр Шыыстар жетерліктей зерттелген темір кендерімен амтылмаан. ТМД еллдерінде е ірі кен орындарына оры 1 млрд т, ірі – 300 млн т. 1 млрд т, дейін, орташа – 50 -300 млн. дейін т, са орлара 50 млн т. аз емес.

лемдік темір кен тасын ндіру азіргі уаытта 900 млн т. райды жне 50 елдерде жзеге асады. Ірі клемде ндіру Австралияда ,АШ ,Бразилия (75 тен 100 млн т жыл сайын) Канада, Индияда,Францияда, ОАР, Швецияда, Либерия елдерінде жреді. ТМД кен тасын ндіруде лемде бірінші орынды алады(245 млн.т.) . Негізгі кен ндіру клемі (72,2%) матаморфогенді темірлі кварца келеді жне орта орны бар бай тотыу темір кен тасына келеді. Магнитті кен тасын ндіру 19% райды, титанды магнитті – 9 %, буртемірлі жне сидерлі – 4% :

Темір кен тасыны лемдік баасы 16 дан 20 долл. 1 т шін згеріп отырады йынанда 30долл. 1 т. жетеді.

Марганец

ндірістік мні бар марганецті кен орындары келесідей трлері бар: гидро термалды; скарнолды; метаморфизді (браунит гаусманитті); жанартауды шкпенді (браунит гаусманит псиломеланды); шкпенді (родохрозит псиломелан пиролюзитті).ТМД негізгі ролді шкпенді кен орындары алады ал шет елдерде кен орындарын желге мжілуі.

орлар мен ндіру. Марганец кендеріні лемдік оры 18млрд райды соны ішінде 2,4 лрд т, ТМД елдерінде , 13 млрд т ОАР, 200 ден 500 млн дейін Габонда, Австралияда, Бразилияда жне Индияда. Темір марганецті конкрецияны орлары мхит тбінде 1,7 млрд т бааланады. Зерттелген лемдік кен орлары 4,2 мрд т жетеді оларды кп блігі ТМД жне Габонаде (400 млн т.)шоырланан; ОАР, Бразилияда жне Австралияда 50 млн т ндірістік орлар зерттелген. Марганец кен орындарыны ірі орлары ТМД да Украинада жне Грузияда бар; салыстырмалы трде кішкене кен орындары Уралда, азастанда, Батыс Сібірде, иыр Шыыста. Айтарлытай ірі кен орындарыны орына 150 млн т асатын жатады, ірі кен орындарына – 75 тен 150 дейін , орташа -25 тен-75 дейін жне са -25 млн т. аз. Бірегей кен орындарыны оры 1 млрд т асады.

Марганец кені 30 дан аса елдер ндіреді. лемдік ндіру клемі соы жылдарда айтарлытай лайып 25млн т жеткен, бл санны 50% жуыы ТМДкеледі. Айтарлытай клемде (1,7-5,5 млн т ) марганецті кені ндіреді ОАР, Бразилия,Австралия,Габон,Индия. Кентасты 1 т ны 70 доллар ферромарганец -400доллар.

Баылау сратары :

1.Минералдарды зерттеу дістері

2.Региональды метаморфизм

3.Метаморфтты тзілу рдістері

4.Экзогенді тзілу рдістері

5.Эндогенді тзілу рдістері

6. Минералдарды парагенезисі

7.Петрография

8. нерксіп тау кен орындары

Глоссарий:

Эндогенді (немесе гипогенді, тередік) процестер жер ыртысында жреді жне магматикалы рекетпен байланысты.

Эгзогенді (немесе гипергенді, стірт) процестер жер бетінде немесе жер бетіне жаын жерде, сондай-а атмосфера мен гидросферада теді. Биогенді процестер, яни организмдерді мір сру рекетімен байланысты процестер де осыан жатады.

Эндогенді жне эндогенді процестер нтижесінде пайда болатын минералдар мен тау породалары жер ыртыстарындаы жадайларды физико-химиялы згеруінен трленуге шырайды – метаморфизм.

Блиц-тест

1. Жер абатында физико-химиялы рдістерді нтижесінде тзілетін, рамы мен рылысы біртекті болатын табиа заттар:

A. Минералдар

B. Теодолиттер

C. Кварциттер

D. Сталакиттер

E. Сталагмиттер

2. Минералдарды таралуы:

A. Барлы жер абаты, барлы тау жыныстары жне пайдалы азбалар кен орындары

B. Тау жыныстарыны кпшілігі, жер абатыны кей бліктері

C. Барлы пайдалы азбалар

D. Жер абатыны атты бліктері

E. атты пайдалы азбаларды бліктері

3. зіні асиеті мен рамы бойынша минералдара сас синтетикалы німдер: