сурет. Пространственная решетка (с) и ее элементы: одномерный ряд (а) и плоская сетка (б).
Кеістіктегі тор (сур.-3) жне оны элементтері бірнеше бірліктегі атар (а), жазы тор (б).
Шексіз атардаы нктелерді ара ашытыы период, не параметр,не атарды ара ашытыы деп аталады.
Екі лшемдегі жазы тор екі параметрмен белгіленеді а мен в, не бір сызыта жатпайтын ш тйінмен аныталады.
Жазы торды элементарлы ячейкасы деп оны екі абырасы жай периодтардан трса айтамыз (параметрден). Элементарлы ячейканы ішінде тйін болмаса,ол жай ячейка деп аталады. Бір тйін трт ячейкаа орта боландытан, рбір элементарлы ячейкаа біра тйін келеді.
Бір аудан бірлігіне келетін тйін санын,торды решеткасыны тыыздыы дейміз. Сонымен, жазы тор екі атармен аныталады жне бірдей жазы элементарлы ячейкадан трады,олар бір-бірімен параллель (орналасан) жабысан.
Егер с периодты таы бір атар жргізсек,алашы жазытыа жатпайтын,онда а, в,с периоды бар ш атар арылы ш жазыты жргізуге болады. Бл кеістіктегі торды береді,ол ш лшемдегі гомологендік нктелерді бейнелейді. (сур.-4 с) . Сонымен, кеістіктегі торды ш паралельды жазытытар ретінде
арастырып оларды параметрлері (а мен в), (в мен с), (с мен а)осы системалар бір-бірімен иылысып,паралелипипед райды, олар параллельды жне бірнеше орта ырлары болады.
Егер паралелипипедті ырлары ш элементарлы период болып келсе,оны элементарлы параллелипипед дейміз. Параллель орналастыру арылы (паралелипипедті) кристалды структураны толтыруа болады. Жай ячейка деп клемі е кіші ячейканы айтамыз, оан тек бір ана тйін келеді. Паралелипипедті 8 брышында 8 тйін транмен, р тйін 8 элементарлы ячейкаа орта болады.
Кристалдарды кеістіктегі решеткасын математикалы абстракция деп білу керек, оларды кмегімен кристалды рылысты периодтылыын рнектеуге болады.
Кристаллографиялы кенестікпен баыттарыны индекстері
томды кеістіктіктерді кристаллографиялы белгілеуі.
Кристалл жазы торларда атомды кеістіктіктерді кристаллографиялы белгілеуіні аидасын анытау шін берілген жазытыты координат осьтарында иятын,ось ималарына кері шама болатын ш бтін рационал сан индекстерін h, k, l олданады.Осы осьтер бойындаы зынды бірлігін элементар яшы абыраларыны зындыына те етіп алады.
Кеістікті белгілеуді мысалдарын келтірейік. Алдымен куб жазытыыны индексін белгілейміз.Кубты р жазытыы тек бір осьті ияды ( 7а сур),кесінділер бл кезде (1,~,~) (~,1,~) (~,~,1) те болады.иылатын кесінділерді кері шамасы сйкесінше 1, 0, 0; 0 ,1, 0 ;0, 0, 1 болады. h, k, l кеістік индекстері жашада жазылып, (100) (010) (001) деп белгіленеді.
Куб торда куб жазытытарынан баса октаэдр (111) жазытыы (7 б сур.) жне ромбты додекаэдр жазытыын (110) ажыратады.
Индекстер андай да бір жазытыты емес,параллель жазытытарды тобын,ол кезде тік жашада жазады, сипаттайтынын еске сатаан жн.
аыттар индексі.
Кристалл тордаы атомдар атарыны орналасу баыттар индексін анытау шін параллель жазыты тобынан координата басынан тетін жазыты баытын тадау керек.Кейін элементар яшы ыр зындыын бірге те етіп,осы баытты кез келген нктені координатасын белгілейді. Алынан нкте координаталар шамасы ш е кіші бтін сандар атынасына келеді. Бл сандар тік жашада жазылады,осы баыт жне барлы параллель баыттарды индексі болып табылдады.
Баылау сратары :
1. Заттарды кристаллографилы рылысы сипаттаыз.
2. Кристалл затты асиеттерін атап берііз.
3. Кристалдарды сипаттауды андай тсілдерін білесіз.
4. Кристалдарды андай кеністік торларын білесіз.
5. Атомды тыыздылы пен баыттарын алай белгілейді?
Глоссарий:
- Анизотроптылы –дегеніміз біркелкі денені асиеттері параллель баытта бірдей де, параллель емес баытта бірдей болмауын айтады
- Жазы торды элементарлы ячейкасы деп оны екі абырасы жай периодтардан трса айтамыз (параметрден).
-Элементарлы ячейканы симметриясы мен рылысы ,кристаллографияны координат осьтері бірдей болып келсе сингония деп аталады.
-Элементарлы ячейканы ішінде тйін болмаса,ол жай ячейка деп аталады.
- ртрлі баытта, кристалды су жылдамдыы ртрлі боландытан, олар кпырлы болып келеді.
- Біркелкілік – физикалы денені барлы клемінде бірдей болу асиеті.
-Егер паралелипипедті ырлары ш элементарлы период болып келсе,оны элементарлы параллелипипед дейміз.
Блиц-тест:
- Макроскопиялы кзарас бойынша кристалды заттар андай асиеттерімен сипатталады?
A.Біртектілік, анизотроптылы, з-зінен ырлануа бейімділік
B.Кп компоненттілік, рамыны трасыздыы
C.Салында морт сынышты, диффузиа бейімсіздік
D.Механикалы беріктілік, ыстыа тзімділік, кптектілік
E.Дефектоломкость, бзылышты
- Кристалдарды біртектілігі алай білінеді?
A.Барлы клемде бірдей болады
B.Центрден алыстаан сайын асиеттеоі згереді
C.абатты рылыма ие
D.Кристалдар абаты толыктай біртекті
E.Кристалдарды арама-арсы шетіндегі асиеттері ртрлі
- Денені асиеттері параллель баытта бірдей, параллель емес баытта ртрлі болатын біртекті денені ерекшелігін атаыз
A.Анизотроптылы
B.Біртексіздік
C.Ыстыа тзімділік
D.Жылу ткізгіштік
E.аттылы
- Кейбір кристалдар жылулы кеею кезінде кееюді бір баытында кеейіп, ал келесі баытында ысылуы неге байланысты?
A.Анизотропияа
B.Изотопияа
C.Клемде бірдей ысымны болуына
D.Сырты ысымны бірдей болуына
E.Тсініксіз
- Табиатта атты денелерді андай трлері кездеседі?
A.Аморфты, кристалды
B.Кристалды, хаосты
C.Анизотропты, аморфты
D.Кристалды
E.Кристалды жне блек бліктер
Негізгі дебиеттер:
5. Лившиц Б.Г. Металлография М, Металлургия, 1990.
6. Вегман Е.Ф., Руфанов Ю.Т., Федорченко И.Н., «Кристаллография, минералогия и рентгенография» М, Металлургия, 1990г.
7. Миловский А.В. «Минералогия и петрография» М, Москва 1979г.
8. Торопов Н.А. , Булак Л.Н. «Кристаллография и минералогия» М, Москва 1972г.
5.Захаров А.М.Диаграммы состояний двойных и тройных систем.М, Металлургия ,1978г.
6.Ермолов В.А. Геология: Учебник .Часть 1.М.МГТУ.2004г
7.ЕрмоловВ.А.Геология,Учебное пособие.Часть5 «Кристаллография, минералогия и геология камнесамоцветного сырья».М.МГТУ.2007г.
8.ЕрмоловВ.А, ПоповаГ.В, МосейкинВ.В.и др.Учебник. «Месторождения полезных ископаемых»М.МГТУ.2007г.
9.ЕрмоловА,ПоповГ.Б,МосейкинВ.В. и др.; Под ред.В.А.Ермолова. Месторождения полезных ископаемых .М.:Изд.МГГУ, 2004год(электр.библ.)
осымша дебиеттер:
10.Емельянов Н.А. «Практика руководства по минералогии» М, Москва 1972г.
11.Юшко С.А. Руководство для лабораторного исследования руд. Методы лабор. исследования руд.
| 12.Смагулов Д.У. Металлография: Окулык/ Д.У. Смагулов. - Алматы: КазУТУ, 2007 |
ріс3
равэ торы.
Масаты: Бравэ торыны ртрлі трлерімен танысу.
- Бравэ торларыны трлері .Симметрия.
- Симметрия элементтері жне симметриялы згеристер. арапайым жне крделі элементтер симметриясы
- Сингония бойынша кластарды болю.
- Жалпы анытамалар жне симметрия кластарын белгілеу жйелері.Симметрия формуласы.
Кілт сздер:кристалды тор, сингония, симметрия,арапайым формы, комбинациялар, симметрия формуласы, инверсия, симметрия осі, инверсия осі
Бравэ торларыны трлері
Кристалды ішкі рылысыны азіргі теориясыны негізі ХІХ асырды басында Р. Гайюиді молекулаларды тыыз орабы теориясы В. Волластонны кеістік торы заы бойынша кристалл рылымы идеясына орын бергенде салынан.
В.Волластон Гайюиді блек тран микрокристалды молекулаларын олара жазылан ортамен ауыстыруа сыныс жасады.
1842 ж немiс кристаллографы М.Франкенгейм кеiстiк торлары туралы крініске сйене отыра, кеiстiкте (нктелерді ) тйiндердi орналастыруды 15 трлi нсаларын алып шыты. 1848 ж алты жылдан кейiн француз кристаллографы Бравэ Огюст Франкенгейм шыаран торларды екеуі бiрдей, сондытан кеiстiктi торларыны саны 14 ке те екенін орнатты. Бл торлар Бравэны кеiстiк торлары атауына ие болды.
О.Бравэ шексіз айталанан параллелипипедтерді ішінен тек біреуі арылы барлы торды сипаттауа болатынын математикалы жолымен длелдеді. айталанышты (яшы) параллелепипедi (4-шi сурет) алты параметрлермен сипатталады: а,б жне с абыралар жне оларды арасындаы брыштар ,,. Осы параметрлерді шамасы мен зара баытталуына арай кеістік торларыны ммкін болатын санын шектейтін р трлi симметриясы болады. Барлы кристалды рылымдар Бравэ торларына сйкес келетін баытталан топтармен сипатталады жне элементар формалары мен симметриясы бойынша ерекшеленетін 7 сингонияа блінеді. Сингонияа рылымдарыны элементарлы яшытарыны симметриясы жне координат осьтеріні кристаллографиялы жйесі бірдей кристалдар біріктіріледі.
