інсіздік презумпциясы ымы мен мні.
II-тарау. Кінсіздік презумпциясы тсінігі, ыты негізі жне мні.
інсіздік презумпциясы ымы мен мні.
Демократияны аса маызды сипатты белгісі мынада, азаматтарды ытары мен бостандытары жарияланып ана оймай, олара ртрлі кепілдіктер де беріледі. Олар экономиккалы, леуметтік, саяси, ыты жне йымдастырушылы кепілдіктер болып блінеді. Осыларды ішінен ыты кепілдігіне тоталып тейік. Ол дегеніміз ы пен бостандытарды іс жзіне асыру тртібін, оларды орау шараларын, бзылан кезіндегі жауапкершілігін таайындайтын ы нормалары, нормативтік актілер. Бл баытта мемлекеттік органдарды ызметі елеулі орын алады. Азаматтарды здеріні ытары мен бостандытарын орау кілеттілігі де маызды. олданылып жрген азастан Республикасыны Конституциясы ыты кепілдіктерді зіні " Адам жне Азамат " деп аталатын екінші блімінде натылай тскен.
Жалпы кепілдік дегеніміз амтамасыз ету деген маынаны білдіреді. Ал за кепілдігі дегеніміз - олданылып жрген задар арылы мемлекетті субъективтік ытарды жзеге асырылуын амтамасыздандыру ралдары мен тсілдері. Бл е алдымен ркімні з ытары мен бостандытарын сот арылы орау, білікті за кмегін алу ытары, таы баса.
Осы ытара кінсіздік презумпциясын осу керек: заыз тсілмен алынан айатарды зады кшіні болмайтындыы, ылмысты зады кшіні болмайтындыы, ылмысты зады састыына арай олдануа жол берілмейтіндігі, бір ы бзушылы шін айтадан ылмысты немесе кімшілік жазаа тартуа тыйым салу таы баса. кінішке орай, кезінде олында билігі бар рылымдар мен лауазымды адамдарды здеріне жктелген міндеттерді теріс орындауыны кесірінен жазасын теп айтан ешбір кінсіз адамдарды ылмыскер деп тануды кугері біздін тарихымыз. за уаыт бойы загерлер мен алымдар кінсіздік презумпциясыны зіне кдік туызды. Ал белгілі бір кезедерде ол зіні мнін млдем жойды. Тіпті зада тікелей кінсіздік презумпциясы жнінде тсінік жо. Осыан арамастан азіргі кезде азастан Республикасыны Конституциясында аталан терминдерді маынасы"
Адамны кінлі екендігі зады кшіне енген сот кімімен таныланша ол жасалан ылмыса кінлі емес деп есептеледі, "- деп крсетілген (77-бап, 3-тарма, 1-ші тармашасы).
· айыпталушы зіні кінсздігін длелдеуге міндетті емес;
· адамны кінлі екендігі жніндегі кез келген кдік айыпталушыны
пайдасына арастырылады;
· засыз тсілмен алынан айатарды зады кші болмайды;
· ешкім де зіні жеке мойындауы негізінде ана сотталуа тиіс емес;
Осыан байланысты айтатын бір жйт - азір ешкім зіне-зі, з жбайына
(зайыбына) жне замен белгіленген шектегі жаын туыстарына арсы айа беруге міндетті емес. Діни ызметшілер здеріне сеніп сырын ашандара арсы кугер болуа міндетті емес. Сйтіп, брын олданылып келген алай болса да айласыны тп тамырына балта шабылады деген аидажоа шыарылды.
Конституцияны 77-бабыны 3-тармаыны 2-тармашасы сот ділдігін жзеге асыруды конституциялы принципіні бірін сатайды, оны сот зады олдананда басшылыа алуа тиіс. "зіне замен кзделген соттылыы оны келісімінсіз ешкімні згертуіне болмайды".
Іс жргізу заымен ртрлі санаттаы істерді соттылыын анытаанда зіндік ерекшелігі, крделілігі, істі оамды мні, оны тез жне тиімді шешуді ажеттілігі ескеріледі. ылмысты іс жргізу кодексіні немесе азаматты іс жргізу кодесіні нормаларында крсетілгендей, Конституцияньвд 77-бабыны 3-тармаы 3-тармашасыны негізінде іс бойынша тараптарды келісімінсіз істі соттылыын згертуге болмайды.
Бл Республиканы барлы аумаында тікелей олданылатын конституциялы нормалар мен задарды жне баса да нормативті ыты актілерді нормалардан стемдігін белгілейтін 4- бапты 2- тармаыны конституциялы нормаларынан туындайды.
Адама жне оны ісіне зада крсетілгенге сйкес келмейтін, оны бзан келісімі жо кезде сотты болушылыын анытауды егізгі заны 77-бабы 3-тармаы 3-тармашасыны конституциялы нормасын бзу ретінде арау керек,- деп тжырымдайды азастан Республикасыны Конституциялы Кеесі 1997 жылы 8 наурыздаы №3 аулысында1.
Кінсіздік презумпциясыны ыты негізі – азастан Республикасы Конституциясыны 77-бабы, онда былай делінген: "адамны кінлі екендігі зады кшіне енген сот кімімен таныланша ол жасалан ылмыса кінлі емес деп есептеледі ". Бл тжырым ылмысты іс жргізу кодексіні 19-шы бабында рбітіліп, былайша берілген:
· р адам оны ылмыс жасаандыы шін кінлілігі Кодексте кзделген
тртіппен длелденгенге дейін кінсіз деп саналады;
· айыпталушыны кінлілігіне сейілмеген кдік оны пайдасына
тсіндіріледі;
· ылмысты жне ылмысты іс жргізу задарын олдану кезінде пайда болан кмндер де айыпталушыны пайдасына шешілуге тиіс;
· айыптау кімін болжамдара негіздеуге болмайды жне ол длелдерді
жеткілікті жиынтыымен расталуы тиіс.
Презумпциянын ыты негізіне жасалан талдау оны мазмнын анытауа ммкіндік береді. Осы презумпцияны мнін райтын мына тжырымдар:
а) айыпталушыны ылмыс жасауа кінлі екені алдын ала тергеу жргізген жне сотта аралан кезде длелденуге тиіс;
) айыпталушыны сота беру оны кінлі екені туралы мселені алдын ала шешіп ою шін негіз болып табылмайды;
б) айыптау кімі жорамалдара негізделе алмайды жне сотталушыны
кінлі екені іс сотта аралан кезде длелденген жадайда ана шыарылады.
аралып отыран принципті мнін сипаттай келіп, И. Д. Перлов былай деп жазды: "Осы тжырымдарды брі бір атарда тр жне бір-бірімен ажырамас
________________________
1Мемлекет жне ы негіздері". Алматы, 2001 ж. 188 б.
бірлікте. Олар, кінсздік презумпциясы идеясын, оны мазмнын толы білдіреді"1.
Кінсіздік презумпциясы лі де длелденбеген нрсені аныталды деп ешашан санауа болмайтындыы туралы идеяа негізделген. Принципті тере ізгілік, адамгершілік мні міне, осында.
Стецовский Ю. И. мен Ларин А.М.длелдеуінше, кінсіздік презумпциясы – ылмысты сот ісін жргізуді принципі ана емес, ол жауапкершілікті барлы трлеріне атысты жалпы ыты принцип2.
ылмысты сот ісін жргізуде кінсіздік презумпциясы ыпалыны шептері мынадай ы формаларымен айындалады:
а) адамны кінлі екені зады трде аныталана дейін оны кінлі деп санамау жніндегі талапты ылмысты сот ісін жзеге асырушы мемлекеттік органдар мен кілетті адамдарды брі басшылыа алуа тиіс;
) кінсіздік презумпциясыны принципі азастан Республикасыны азаматтарына ана емес, сондай-а азастан Республикасыны аумаындаы шетелдіктерге жне азаматтыы жо адамдара да атысты;
б) кінсіздік презумпциясыны принципі істі жргізу кезіне жне іске наты атысушы адамдара арамастан жалпы ылмысты іс жргізу ы атынасына ыпал етеді;
в) айыпталушыны ебек атынастары тек айыптау кімі ебек атынастарын одан рі жалыастыруа ммкіндік бермейтіндей зады кшіне енгенде ана тотатылады;
г) сотты айыптау кімі зады кшіне енгенге дейін адамды оу орнынан шыаруа болмайды;
д) адам тергеуде жне сотта болан кезде оны трын йге деген ыынан айыруа болмайды (адамны келісімінсіз трын йді айырбастауа, жала беруге, жаа трындар оныстандыруа болмайды, амауа алынан адам жаа трын й алу ордеріне жазылуа тиіс).
_________________
1Перлов И.Д. Об основах уголовного судопроизводства. М., 1960. С 63.
2Стецовский Ю. И., Ларин А.М. Конституционный принцип обеспечения обвиняемому права на защиту. М., 1986. С 46
Кінсіздік презумпциясынан, ылмыскерге атысты олданылатын ытар мен бостандытарды шектеу, айыпталушыа олданылмауы керек. Айыпталушы амауда болса да, йге ыы, сайлауа кдтысуа ыы саталып, жмыстан босатылуы немесе оудан шыарылуы ммкін емес.
Барлы айыптаушылара атысты конституциялы ытар мен бостандытарды шектеу, шыньшен керек болан жадайда, баылап олдану
керек.
Кінсіздік презумпциясыны негізіні мазмны бойынша ол дегеніміз лі ештее длелденбеген. Кінсіздік презумпциясы –демокративті, гумманизмді жне азастан Республикасыны ыты іс жргізуді задылыында крніс табатын принцип1.
Судьяларды ыты жадайы:
Р-да Сот билігін жзеге асыратын судьялар болып табылады. Барлы судьяларды ыты статусы те болады, олар тек ана ызметіне байланысты ажыратылады.Сот ділдігін жзеге асыру барысында соттар тек ана Р-ны Конституциясына баынып туелсіз болады.
Судьяларды туелсіздігі амтамасыз етіледі:
1) сот ділдігін жзеге асыру процедурасында;
2) сотты сыйламау жауапкершілікке кеп соады;
3) крсетілген тртіпте ана оларды ызметін шектеуге, тотатуа болады;
Судьялар мемлекет тарапынан, статусына байланысты леуметтік жне материалды жаынан амтамасыз етіледі.
Мемлекеттік басару шаралары жергілікті кілетті органдар – маслихаттар жне атарушы органдар тарапынан іске асырылады. Аталан органдар здеріне бекітілген территориядаы барлы істерге жауапкершілікті.
Жергілікті кілетті жне атарушы органдарды ыты мртебелері, зыреттері, ызметтерін жргізу тртіптері Р-ны Констиуциясыны 86,87,88-ші баптарында наты крсетілген. Аталан баптара сйкес облыс, аудан, ала (ала ішіндегі аудандар жне ауданды маыздаы алалардан басасы). Мслихат депутаттары трындар тарапынан жалпыа бірдей, те рі тікелей сайлау ыы негізінде, жасырын дауыс беру арылы 4-жыл мерзімге сайланады.
Мслихат депутаты болып, 20 жаса толан, Р-ны азаматы сайлана алады. Ол тек бір ана Мслихата депутат бола алады.
Мслихатты негізгі кілеттіліктеріне:
1) Мслихат жмысшы орындарын ру, мслихат ызметін амтамасыз ету, депутаттар ызметтерін амтамасыз ету;
2) Жергілікті бюджет, территорияны экономикалы жне леуметтік дамуы бадарламасын бекіту жне осыларды орындалуы туралы есептер тыдау;
3) Оларды зыретіне жататын жергілікті кімшілік-территориялы рылымдарды мселесін шешу;
4) За бойынша Мслихат зыретіне жатызылан немесе атарушы билікке жатызылан мселелерді орындалуы туралы жергілікті атарушы органдарды басшыларыны есебінен тыдау кіреді.
За бойынша жергілікті атарушы органдар Р-ны бірттас атарушы органдары жйесіне кіреді. Ол з территориясында мемлекет мддесін орай отырып, жалпы мемлекеттік саясатты іске асырады. Жергілікті атарушы органды кім басарады. Ол кімшілік-территориялы бірлікті басара отырып, жергілікті жердегі Президент пен Р кіметіні кілі болып табылады. Облыс кімдері жне республикалы дрежедегі алалар кімдері Президент тарапынан таайындалады. Президент з кезінде оларды таайындайды жне ызметінен босата алады.
Мслихат депутаттары штен екі блігі кімге сенімсіздік крсетіп дауыс берсе, Мслихат Президент алдына кімді ызметінен босату туралы мселе оя алады.
Облыс жне республикалы дрежедегі алаларды кімдері, республиканы жаа сайланан Президенті ызметіне кіріскен кезде, кімдер за жзінде з ызметтері мен кілеттіктерін тотатады.
Жергілікті кілетті органдар кілеттіктеріне мыналар жатады:
1) Жергілікті кімшілік-территориялы бірлікті леуметтік экономикалы дамуы жоспарын жне бюджетті жасау жне оны іске асыру;
2) Коммуналды меншікті басару;
3) Жергілікті атарушы органдарды жмыстарын йымдастыру, жне жергілікті атарушы органдарды басшыларын ызметке таайындау немесе босату;
4) Республика Задары негізінде жергілікті дегейде мемлекеттік мдделерді кздей отырып кілеттіліктер жргізу.
Р-ны Конституциясыны 89-бабына сйкес, жергілікті зін-зі басару органдары, трындар тарапынан сайланады жне олар тратын территориядаы барлы мселелерді шешеді. Жергілікті зін-зі басару органдары ызметтері мен рылымдары трындар тарапынан белгіленеді жне ережеде крсетіліп тиісті зада бекітіледі. Конституция жергілікті зін-зі басару органдарыны з беттерінше жмыс істеуіне кепілдік береді. з кезегінде жергілікті мемлекеттік басару органдары, зін-зі басару органдарына ызметтері бойынша жне аржылай кмек крсете алады.
Р Конституциясыны 14-бабыны 1 блігінде былай жазылан «За мен сот алдында жртты брі те».