екция 1. Апараттарды деу мен басаруды автоматтандырылан жйелеріні есептерін шешудегі адам-операторды ролі.

ндірісті басару жйелеріндегі техникалы процестерде адамны атаратын ролі мейлінше сан алуан. Автоматтандырылан жйелерді басарудаы адамны ролі оны атаратын іс-рекетіні масаты мен басару объектісіні ызметімен тікелей байланысты. Жалпы жадайда крделі объектіні басару жйесі басару объектісіні аымдаы параметрлеріні мнін анытайтын датчиктерден (Д) трады. Яни, объектілерден x(t) апаратты алуа ммкіндік беретін датчиктерден трады. Екінші блігі БО моделі (М). Модель жалпы жадайда объектіні аымдаы алып кйін ана емес оны даму динамикасын жне объектіге оршаан ортаны серін де ескереді. Модель объектіні басару шешімін шыаранда объектіні кйін талдау шін ажет. Д-ден ызметімен x(t) апараттарын ала отырып, сонымен бірге M[x(t), y_n(t)] моделді згерісін баылай отырып, басарушы орган (Дербес жадайда адам-оператор) басару шешіміні баламалы нсаларын ойластырады жне басару масатындаы тиімді нсасын тадайды. Соы рекет басару жйесінде шешім шыару (Р) блогына келеді. Y_n(t) – ммкін болатын басару рекеттері. Тиімді шешім тадаланнан кейін басару рекеті U(t) орындаушы органдара (U) жіберіледі.

Процесс кп айталанады, себебі: сырты сер ету () згеруі ммкін. Жазылан процесті рылымыны сызбасы мынадай трде крсетіледі:

1-сурет БЖ- рылымыны сызбасы

Басару жйесіні 3 ерекшелігі бар:

1. Басару жйесіні принциптік ерекшеліктері. Оны наты уаыт масштабында жмыс істейтіндігі. Бл – шешім шыару объектіден берілгендер немесе мерзімінде бірден орындауды білдіреді.

2. Басару жйесін рудаы 2-ші ерекшелік басарылатын объектіні моделін ру ажеттілігі. Модель рыланда ана натылы басару ммкіндігі туады.

3. Басару жйесіні 3-ші ерекшелігі оны тйытыында, шынында да басарушы рекеттер басару объектісіндегі згерістерге келеді. Яни, оны параметрлеріні згерісіне келеді. Бл згерістер датчиктерді крсеткіштерін згертеді. Яни, басарушы рекеттер мен объектіні алып кйіні зара кері байланысын згертеді.

Міне, бл кері байланысты барлыы жйені тйытыын крсетеді. Адамны араласуына байланысты басару жйелері 2 трге блінеді:

1. Автоматтандырылан;

2. Автоматтандырылмаан.

Автоматтандырылмаан басару тікелей адамны сезім мшелерін абылдаушы жне оны тікелей объектіні басару органдарына сер етумен жзеге асады. Автоматтандырылмаан жйені рылымыны сызбасын сызайы.

Автоматтандырылан басару жйесі жоарыдаы жйеге арама-арсы. Оны рылымыны сызбасы.

Бл жйеде датчиктерден тсетін апараттар негізінде оймаа алдын ала енгізілген объектіні моделі (М) басарушы шешім шыарады жне орындаушы органдара басару рекеті жіберіледі. Бл жйедегі адамны ролі баылаушыа ана. Басару процесіне адамны атысуына байланысты бір-біріне арама-арсы жйелер арасына басаруды автоматтандырылан жйелері орналасады. Мнда басару контурында адамны атысуы міндетті. Бл жйеде басаруды біршама функциясын техникалы ралдар атарады. Яни, аппаратты-бадарламалы кешен, ал алан блігін адам атарады. Адамны басаруды автоматтандырылан жйесіндегі ролі, оны автоматтандырылу дрежесіне байланысты.

арапайым басаруды автоматтандырылан жйелерінде объекті жніндегі апараттарды жинау жне оларды адам-оператора беру автоматтандырылан. Объекті туралы мліметтер оны аымдаы алып кйіні апаратты моделі (М) трінде адам-оператора беріледі. Осы апаратты моделді негізінде адамны сапасында объектіні концептуалды моделі рылады. концептуалды моделді арасында ол объекті жадайларды ескеріп білімі мен ксіби шеберлікті нтижесінде басару рекетін, басару пулті арылы орындаушы органдара береді. Осылайша жйені ызметі процесіне араласады. Мндаы жйелерді мысалдары ретінде технологиялы процестерді басару электростанциялардаы жылу жне энергетикалы агрегаттарды басару.

Басаруды автоматтандыру жйелеріні типтік есептерін шешудегі адам-операторды атаратын жмыстарыны негізгі этаптары:

1. Оператор басару объектісі жнінде малматтарды абылдау;

2. Алынан апараттарды баалай білуі, оларды талдай отырып басару параметрлерімен салыстыра білуі. Бл этапта адам-оператор басару органдарыны алыпты кезедерін анытайды жне объектіге ызмет етуді кезегін оя білуі керек;

3. Адам-оператор басару стратегиясын ра білуі ажет.

екция № 2.

Адам-оператор мен компьютерлік жйе арасындаы арым-атынас интерфейсіні инженерлік-психологиялы жобасы

Компьютерлік жйе интерфейстеріні кешені. Компьютерлік жйе интерфейстеріні зара байланыстары. Интерфейстерді анытамасы. Интерфейстер зектілігі.

Соы жылдарда компьютерлік жйені кптеп олдануда. Басты себептеріні бірі пайдаланушы мен бадарламалы осымшаны зара атынас интерфейсіні ролі зор. Жалпы аланда интерфейс тсінігі ке маыналы жне компьютерлік технологияларды трлі салаларында олданылады.

Аталмыш курста арастырылатын негізгі мселе – пайдаланушылы интерфейстер жне оларды осымша дегейіні бадарламалы – аппаратты интерфейстері арасындаы байланыстары болып табылады. Осы мселеге ызыушылы есептеу техникасы мамандарыны ана емес, сонымен атар эргономистерді, психологтарды, социологтарды жне графикалы жйелерді жасаушыларды да ызыушылыын туызып отыр. Тжірибе крсеткендей, компьютерлік жйелердегі кптеген олданбалы есептерді шешу шін интерфейсті тадау мен (немесе) растырудаы мселелерді толыымен, жан – жаты арастыру ажет.

Пайдаланушылы жне бадарламалы – аппаратты интерфейстерді ру технологиялары кешенді трде арастырылуы тиіс.

Соы жылдары адам-компьютер жйесінде интерфейсті йымдастыру айтарлытай дамып, логикалы аяталуына келді. Интерфейсті жалпылама рылым тріндегі функциясы бар бірнеше блікке болуге болады. Мндай интерпретация р рылымны рылысын тсіндіреді жне оларды олдану принциптерін негіздеуге ммкіндік береді. Мысала интерактивті Web-осымшаларды жобалауда, жасаушылара бірнеше интерфейстерді тадауа тура келеді:

- пайдаланушыны клиенттік бадарламамен зара атынас дегейдегі интерфейспен;

- клиенттік машина мен сервер машына арасындаы зара атынас дегейдегі интерфейспен;

- серверді шеттік бадарламамен немесе баса сервермен зара атынас дегейдегі интерфейспен.

Мысала, Web-осымшаны ран кезде, 1-ші интерфейс WUI (Web user interfase) компонентін тандау жане негіздеумен іске асырылады. Ал 2-ші серверге сраныс жіберу дісін тадаумен, 3-сі CGI (Common Gateway interfase) пайдаланумен немесе SQL сраныстарды олданумен іске асырылады (1-сурет).

Оператор

Пайдаланушылар интерфейстері (WUI интерактивтілігі негізінде)

Броузер

Клиент компьютерлік сервер компьютер арасындаы млімет алмасуы интерфейсі(GET,POST мліметтерін жіберу дісін тадау негізінде)

Web - сервер

Компьютерлік жйелер интерфейсі тсініктемесіні бірнеше анытамасы бар, соларды бірнешеуін атайы. атынас интерфейсі андай да бір есептерді шыару шін, адам мен ЭEМ арасында сенімді атынасты амтамасыз ететін, аппаратты-бадарламалы, аппаратты крсету рылыларды жне апарат алмасу хаттамаларыны жиынтыы арылы да аныталады. Компьютерді аппаратты интерфейсі ретінде ДК- кез келген периферийлік рылысыны р трлі мінездемелер жинаын тсінеміз. Ол оларды арасында не орталы процессор арасында апарат алмасуды йымдастырады.

Осылайша, осымшамен жмыс істеп отыран пайдаланушы немен тйіседі, ол оны интерфейсі. Айтыландарды барлыы локальді осымшалар мен пайдаланушыны тораптаы жмысын амтамасыз ететін осымшалара да атысты. Интерфейс мселесіні маыздылыы жнінде келесі фактілерді айтуа болады. Американы лтты Стандарттар Институтында (ANSI) осы баыт бойынша арнайы кеесшілер тобы Адам компьютер интерфейсіні стандарттары бойынша комитеті (The Human Computer Interfase Standard Committee) бар. Мндай йымдар тек АШ-та ана емес, баса елде де бар. Сонымен атар осы баытта жмыс істейтін Халыаралы зерттеу топтары да бар, мысалы, телеграфия мен телефония бойынша халыаралы кеес беру комитет (International Telegraph and Telephone Consultation Committee). Олар з кезегінде интерфейсті интерактивті элементтеріні ерекшеліктерін зерттейді.

Осы йымдарды не жмыс тобыны кбісімен кезінде пайдаланушылы интерфейстер стандарттары бойынша жаттарыны жобалары дайындалан жне оларды жобалау мен іске асыру принциптері бар.

Баылау сратары:

1. Аталмыш курста андай интерфейс арастырылды?

2. ртрлі дегейдегі интерфейстер алай ерекшеленеді?

3. Компьютерлік жйелерді интерфейстеріні анытамалары андай?

4. Пайдаланушы интерфейстер мселелерімен андай йымдар айналысады?