ны ткізу трі- трениг.
дістемелік сыныс: Дисплей немесе бейнемониторлар (мониторлар) апаратты крсетуді маызды ралдары болып табылады. азіргі кездегі бар мониторларды трлері ртрлілігімен ерекшеленеді. Оператор шін экранны сапасы басару жне апаратты деу жйелерінде жмыс принципімен салыстырамыз. Катодты шыаран (электронды зебірек) электрон шоыры, люминоформен жабдыталан экрана тиген кезде оны жарылдауын туызады. Адамны кзі бейнелерді ауысуыны жиілілігі 20-25 Гц-тен тмен емес, здіксіз озалыс ретінде абылдайды, осыан орай теледидарды жиілігі де алынан. Мониторлар шін кадрларды жиілігі маызды маына береді, йткені кп жадайда бейнелеуді тратылыын (жыпылдауды болдырмауды) анытайды, соан орай кзді талмауын негіздейді. Сондытан РС мониторыны кадрлер жиілігін, бейнелеуді жолды тсілін румен бірге, ммкіндігіне арай тырысады: кадрды жиілігі аншалыты жоары болса, соншалыты бейне траты болады.
Сондытан мндай мониторлармен жмыс істеу кп шаршатпайды. Жасы мониторларда кадр жиілігі 70-80 Гц дегейінде сталынады. азіргі кезде компьютерлік жйелерде кішірейген клемімен, энергияны аз ттынуымен жне баса да артышылытарымен ерекшеленетін, сйы кристалды мониторлар ке тарауда. LCD (Liquid Crystal Display, сйы кристалды мониторлар) сйыты жадайда болатын заттан жасалады. Сонда да кристалды денелерге тн асиеттері болады. Шын мнінде бл молекулаларды баытында реттілігіне байланысты, анизотропиялы асиеттері бар сйытытар (оптикалы). Сйы кристалдарды молекулалары электрді серімен зіні баытын згертіп, сол арылы арасынан тетін жары сулесіні асиеттерін згерте алады. Экранда символды бейнесін сызуды 2 тсілі болады:
- векторлы, символды элементтері сулемен тзу кесінді трінде (векторлар) сызылан жадайда.
- Нктелік (расторлы), танысу нктелер матрица болан кезде, оларды белсенділігі символды бейнесін тудырады. Символды бейнесі жаынан аланда, 5х7 нктелі матрица форматы минималды ммкін болады. Матрицаны млшеріні суі, символдарды айта жасауды анытыын жоарылатуа ммкіндік береді, біра нктелер санын вертикаль бойынша 12-ден асырса, керекті осымша эффект бермейді.
Лекция №5. Оперативті басаруды есептерін шешу
Оперативті басаруды есептерін шешу кезіндегі адамны басты осы есептерді шешу этаптары осыан байланысты, мнда апарат кріністеріні олдануы алай жмыс жасайтындарын арастырамыз.
Бірінші этапта оператор апаратты басару объектісіні жадайы ретінде абылдайды. Сигналдарды табу амалдарын апаратты абылдау процесіне осады, ртрлі сигналдар белгілеріні білінуі, оператордан брын туатын есептерге жауап беру белгілермен танысу жне сигналдарды (хабарларды) тану этаптарынан туады. Операцияларды табу жне тануды ерекшелігі сигналдарды абылдауына байланысты звено деп аталатын рецепторлы жолдар бойымен жреді, сонда апараттарды біліну мазмндары басты тжірибелерде ммкін болады жне бан арнайы дайынды ажет. Апараттарды бірлік жылдамдыы бір мезетте абылдау кезінде оператор процесті оуда жне дайындауда тжірибе жинатайды.
Екінші этаптаы операторды жмысын апарата баалау.
шінші этапта оператор басаруды стратегиялы есептерін шыарады. Яни, процесті баасы арастырылады жне басару объектісіне трлі дістерді алай сер ететіндігін анытайды. Бл этаптаы адамны іс-рекеті белгілі бір алгоритмге негізделеді.
Егер наты жадайда алгоритм арастырылмаса онда оперативті ойлау кмегімен ртрлі шешімдер абылдауа мжбр болады. Яни, стратегияны басару жмысында оператор зіні жмысымен бірге тиімділік шешімін табуа кмектеседі.
Тртінші этап абылданан шешімді орындауды амтамасыз ету амалы.
Интерфейс тсінігі жне оны жобалары.
Барлы функцияларды орындалуы, АБЖ-да адам-операторды ызметіне баытталан, мны амтамасыз ету тмендегідей бліктерден трады:
1. Басарылмалы объектісіні апараттары.
2. Апараттар дісінен.
3. Байланыстар амалдарыны іс-имылына жне берілген объектіні осы іс-имылды реакциясына байланысты.
4. Басарушы озалысты біркелкі бліктік ммкіншілігі.
5. Кері байланысты болуы жне басарушыны масаты.
АБЖ-ны шынайы уаыты крделі жйе болып саналады. Оларды мынадай 3 трлі ішкі жйелерге блуге болады: басару объектісі, аппаратты-бадарламалы басару жйесіні кешені, рамы жне басаруды оперативті рамы. Бл ішкі жйелерді райсысы зінше бір тйы блікті райды. Крделі жйелерді ру барысында бл ішкі жйелерді зара бір-бірімен композиция атарына назар аудару жне бл жйелерді арасында белгілі бір ата ереже болу ажет жне олар зара байланысты болу ажет. Жалпы интерфейс дегеніміз - байланыстарды іске асыратын шекара. Интерфейс арылы жйелер бліктер арасында байланыс орнатылады.
Кез келген байланыс белгілі бір ережеге сйенеді. Кез келген адам мен аппаратты-бадарламалы кешен арасында е кшті байланыс екі жаты алмасу арылы жзеге асады. Екі жаты алмасуды тжірибесіз жргізу ммкін емес. Сондытан кез келген операторды жйемен байланысы негізгі формальді хаттама арылы жреді. Сондытан интерфейсті жобалайтын рбір деуші осы интерфейс арылы андай серлеу болатындыын білу ажет осындай анытама арылы біз мынадай ыма келеміз яни, интерфейс дегеніміз - «тіл байланысы». Ол мынадай функцияны атарады: коммуникативтік, семантикалы жне прогматикалы.
Коммуникативтік функция дегеніміз – беріліп жатан сигналдар (табалау) апаратты толы жне шынайы клемде бере алады. Семантикалы функцияны ызметі объектіні барлы асиеттерін жне сапасын кескіндейді.
Прогматикалы функция – бл алмасуа атысатын сигналды бір мнді ызмет етуін талап етеді.
Аталан функцияны бір ана хаттамасы келісім арылы іске аспайды, олар іске асу шін аппаратты жне алгоритм арылы олдану ажет. Аппаратты-бадарламалы ралдарды алмасу хаттамаларымен бірігуінен зара іс-рекет интерфейсін аламыз. з іс-рекетіні интерфейсі автоматты басару жйелерінде кеінен олданылады. Оны рылымды трде мынадай сызба арылы беруге болады.
Сурет 2. АБАЖ-ны техникалы дістерімен адамдарды зара іс-рекет интерфейсіні рылымды сызбасы.
зара іс-рекет интерфейсі ол аппаратты-бадарламалы кешен интерфейсі, апаратты бейнелеу ралдары, басару рекетін енгізу ралдары жне зара іс-рекет хаттамаларыны бірігуі. з іс-рекеттері хаттамалар, ережелер, нсаулар, формалар жне белгілер форматтар, хабарламалар трінде беріледі.
Операторды апаратты деу жне бейнелеу жйесімен зара серлесуі тмендегідей дегейде жргізіледі:
· Объектіні апаратты моделі жне мселелік жадайларды кескіндеу орталарында олданылады;
· Аппаратты-бадарламалы кешендердегі берілетін хабарламаларды шешу;
· Аппаратты-бадарламалы кешенге енетін басарушы іс-рекеттер рісімен байланыс;
· Аппаратты-бадарламалы кешендердегі директиваларды ру жне енгізу (басару шешімдерін шыару негізінде).
Апарат деу жне кескіндеу жйелеріні техникалы ралымен физикалы байланыс, оператор жмыс істейтін жмыс ортасын райды.
Лекция №6. зара іс-рекет интерфейсін инженерлі-психологиялы жобалау
зара іс-рекет интерфейсін инженерлі-психологиялы жобалау принциптері.
Шынайы уаыттаы АБЖ- зара іс-рекет интерфейсіні бейнелеу ралдарын инженерлі-психологиялы жобалау жне апаратты деу адамны физикалы жне психологиялы ммкіндіктеріні кешенді тізіміні негізінде адам ресурстарыны минималды шыын кздерінде АБЖ-ны эффективті трде функционалдайтын асиет беруден трады (физиологиялы жне психологиялы ысым дрежелері, ызметкерлер саны, тжірибелі дайынды уаыты жне т.б.).
Инженерлі-психологиялы жобалау келесі принциптерге орлануы керек:
· Адамгершілікті ебек принципі. Ебек процесіндегі адамны айрыша шыармашылы ролін бліп крсетеді жне жекелеген жадайда жне басару шешімін абылдау жадайында трлендіру процестерінде адамны ролін бліп крсетеді. Яни бл жерде операторды іс-рекетін мейлінше жеілдетуді талап етеді.
· Белсенді оператор принципі. Оператор жай ана апаратты деуші емес, сонымен бірге басару органдарын адаалайды жне шешім абылдаушы ретінде. Яни бл принцип бойынша оператор масатында белсенді трде мтылады.
· рекетті жобалау принципі. Бл принцип бойынша оператор техникалы ралдарды пайдаланады жне жекелеген жадайда апарат ралдарын бейнелеуде сапалы іс-рекет етуі керек.
· Ізбасар принципі. АБЖ- барлы уаытында инженерлік-психологиялы жрдемні жргізілуін талап етеді.
· Кешендік принципі. Бл принцип бойынша, «адамны» мселелері кп трлі жне уаыт аынына байланысты здеріні мазмнын динамикалы згертеді.
зара іс-рекет интерфейсін инженерлі-психологиялы жобалау есептері.
АБЖ- жедел ралы мен АПК АБЖ-мен зара іс-рекет ралдарын жобалау жалпы жйелік сратарын шешуді ажет ажет етеді, сонымен атар адамны апаратты бейнелеу ралдарымен туелсіз зара іс-рекетті жобалауды инженерлі-психологиялы сратарды амтуымыз ажет. Жобалау процесінде туындайтын есептерді 2 топа блуге болады. Бірінші топ мына есептерден трады:
· Басару процесін талдау, яни операторлар жмысын баалауды критерийлері мен функциялары, масатты анытаудан;
· Оператор мен АПК АБЖ- арасындаы функцияларды ажырату;
· Иерархиялы БЖ баспалдатары оператор арасындаы функционалды жне апаратты байланыстарды анытау;
· Оператор функцияларын, оны шешімдерін жне шешу дістерін басарылмалы объектіні динамикалы жне эксплуатациялы асиеттерін есептей отырып, жылдамды пен іс-рекетті длдігін талап ететін сипаттамалар;
· Апаратты бейнелеу ралдарыны рылымын деу оларды зара іс-рекет интерфейсіні принциптерін тадау.
Екінші топ келесі есептерден трады:
· зіні функцияналды ызметтерін тиімді орындауы шін оператора ажетті апаратты тадап алуы;
· Оператора апаратты айта деуге арналан алгоритмді ра білуі;
· Маыздылыына шыу тегіне жне жиілігіне арай сигналдарды таратуы;
· Апаратты моделді деу, белгілерді алфавитін тадау, апаратты кодтау дістерін тадай білуі;
· Апаратты бейнелеу ралдарыны рылымын деу жне сипаттамаларын тадау;
· Апаратты модель мен баса да апаратты енгізу-шыару рылыларыны басару ралдары тадалады.
Бірінші топты есептері жалпы жйелік жобалау есептері, ал екінші топты есептеріне апаратты деу мен бейнелеу жйесін техникалы жобалауды есептері жатады.
АБЖ- техникалы ралдары мен операторды зара іс-рекет процесін алыптастыру.
Арнайы арналан, адамны іс-рекетін мегеруге негізделген АБЖ- техникалы ралы мен адамны зара іс-рекет интерфейсіні шешімін іздестірумен инженерлі-психологиялы жобалау тікелей байланысты. Негізгі принцип мынадан трады: адамны физикалы жне психофизиологиялы ммкіндіктеріне сйкес ебек ралдарына жету.
Жобалауды шыынды есептеріне басару процесін талдау есебі, функционалды есептерді тізбекті шешу жне басару жйесіні функцияларын анытау, АПК АБЖ мен оператор арасындаы аныталан функцияларды тарату жатады. Бл есептерді шешу операторды іс-рекетін жобалау масаты болып табылатын соы адама негізделеді. Мндай жобалауда априорлы стратегиялара, яни берілген класты есептерін шешуде тжірибесі бар оператор берілген шарттарды орындай алатын стратегиялар алай негізделсе, басару жйесіні тжірибелі лгісінде басару процесін тжірибелі тексеру кезіндегі басару есептерін шешудегі операторлар тртібіні шынайы стратегияларын талдауа да негізделеді.
БЖ- масаты аныталаннан кейін, осы масата жетуге баытталан функциялар аныталады. йткені, кез-келген функция адаммен немесе аппаратпен орындалуы ммкін, сондытан андай функция болмасын оны оператора немесе ЭЕМ-ге жктеу есебі туындайды. Бекітілген есепті шешкенде, иерархиялы БЖ- баспалдатары мен компоненттері арасындаы функцияларды жне апаратты байланыстарды анытауа болады.
Функция рамын анытау есебін шешу, оларды зара іс-рекетін жне оларды шешімдеріні крделі алгоритмі ЭЕМ мен адам арасындаы функцияларды тарату есептерін шешуге негіз болады. Басару функцияларын тарату, біріншіден, адамны психологиялы функцияларын мегеру нтижелерін олдануа жне инженерлі-психологиялы негізге; екіншіден, басару функцияларын орындайтын, адамны те ылы ріптесі болып аралатын ЭЕМ-ді жйелік адама пайдалануа баытталуы керек.
Жобалауды бл этабында басару функцияларын тарату объектілері:
· деуді к-сыншы этабында шешілетін n есепті кпмше;
· nк есепті шешуде орындалатын функциялар кпмшесі;
· Оператор;
· АПК АБЖ.
Функцияларды таратуда анытаушы фактор болып ЭЕМ мен адамны параметрлер жинаы табылады, олара жктелген функцияларды орындалуын адаалайды.
Басару есептерін шешу наты алгоритмдер бойынша жзеге асады.
Есепті алгоритмі маызды іс-рекет жиынымен, оларды орындалу ретін крсетумен, есепті уаытты жне апаратты сипаттамалары жиынымен, рбір іс-рекетке жекелеген алгоритмдерді орындалуын натылаумен аныталады.
рбір функцияны, рбір рекетті талдауы оларды ЭЕМ-ге реализациялану кзарасы бойынша оларды формалану дрежесі бойынша анытауа ммкіндік береді. Кейбір функциялар, рекеттер формалануы ммкін, басалары зірше формалануа келмейді. Мндай талдауды нтижесі бойынша функцияны орналасуын келесі трде орындауа болады: формаланан функцияларды ЭЕМ-ге беру, формаланбаандарды – адама.
Функцияларды орналасуы адамны жне ЭЕМ-ні сер ету сфераларыны шекаралары иылыспайтындай болу керек, яни жйеде жмысты айталануы болмау керек.