ны ткізу трі- тренниг.

дістемелік сыныс: Бгінгі кні е ке тараан мониторлар – ол CRT (CathodeRaytTube) мониторлары.CRT мониторларыны жмыс принциптерін арастырайы. CRT немесе ЭСТ-мониторында, сирек кездесетін – иттрий, эрбит сияты металдар негізіндегі крделі рамалар олданылады.

Люминофор – зарядталан блшектермен бомбаланан кезінде жары шыаратын зат. CRT мониторында бейне туызу шін электронды зебірек олданылады. Ол метал маскасы немесе торы арасынан р трлі люминофорлы нктелері бар монитор экранны ішкі бетіне, электрондар аымын жібереді. Электрон аымы ттікшені фронталды блігі жолында, потенциалдар айырмасы принципі бойынша жмыс істейтін, модулятормен тездеткіш арылы жреді. Нтижесінде электрондарды бір блігі люминофорды жарыратуа жмсалатын лкен энергияа ие болады. Электрондар люминофор абатына тап болады, содан кейін электрондар энергиясы жарыа айналады, яни электрондар аымы люминофор нктелерін жандырады. Бл жанан люминофорды нктелері мониторда кретін бейнелерді тудырады. Трлі-тсті CRT мониторда, азіргі кезде шыарылмайтын монохромалы монитора олданатын бір зебіректі орнына ш электронды зебірек олданылады.

Адамны кру абілетіні екі асиетіні арасында электронды суле ттікшелері бар мониторларда бейнелерді алыптастыру дістері ммкін болды:

1) Жарыты тітіркенуді абылдаудаы инерттілік, яни кз торламасында фотохимиялы реакцияларды пайда болуымен тотауы, импульс серіні басталуымен аяталуынан кейін бірден пайда болмай, тек сол инерцияны сипаттайтын кідірістен кейін орындалады. Кдімгідей кездесетін баылау жадайында кру сезіміні кбею уаыты 0,1 секунд райды. Жары тітіркенуіні аяталуынан кейін жарыты озуды саталу уаыты 0,4-1,0 с. райды. Кру абілетіні осындай абілетіні арасында, бейнені жолатан-жолаа элементтерін блшектеп ашып крсету жне бір жартылай кадрден басаны ндіру ммкіндіктеріне жеттік (бейнені жолааралы дістемесі арылы пайда болан кезінде), яни бейне бірін-бірі тез алмастырып отыратын жолаша жне кадр трінде крінеді.

2) Орын ауыстыруды шектелген рсатты абілеттігі. Бір асиетті экран мониторында озалыстаы заттарды крсеткенде есептелінеді. озалыс біралыпты болып крінуі шін, р затты орныны згеруі кішігірім «бліктермен» берілуі тиіс, яни суреттердегі айырмашылытар жеткілікті кішкене болу керек (мультипликациядаыдай). озалыс, жеке айырмашылыы аз озалыс фазаларын кадрлы крсету арылы беріледі.

Лекция №7. Операторды ателіктері

АБЖ-да операторды жіберетін барлы ателіктерін ш топа блінеді:

· рекетті орындалу уаытыны ателіктері;

· рекетті ателіктері;

· Дл келмеу тріндегі лкен ателіктер.

рекетті орындалу уаытыны ателіктеріне з кезегінде жне толыымен орындалмаан рекеттер кіреді. з кезегінде орындалмаан рекеттер операторды рекеттерді орындауды кешіктіруі жадайларында орын алады, ал адам кейін бл кешігуді толытыра алмайды. Бл ателік тобына уаытынан брыны рекеттерді ателіктері жатады, операторды тілегі бойынша з кезегінде брыннан ктілген немесе критикалы жадайдаы рекетті орындауа ммкіндік беретін.

ателікті екінші тобына масатты координаталарын есептеу кезінде, ралдарыны шкалаларыны белгілеулеріне атысты баалау кезінде, жне т.б. пайда болатын ателіктерді жатызуа болады. Бл топа масата алып келетін ателіктерде жатады. Бл топты ателіктеріні барлы трлеріні бірігуін, оларды пайда болуы операторды кру абілетіні шектеулі ммкіндіктерімен байланыстырылан.

Рсат етілген шектеулерден асатын рекетті ателіктері адамны ателіктеріні р трлі факторларымен байланысты:

· Апаратты бейнелеу рылыларыны эргономикалы сипаттамаларымен;

· сынылатын апарат санымен жне оны тсу жылдамдыымен;

· Оператор жадайымен.

Операторды жмыс процесінде жіберетін ателіктеріні шінші тобына дл келмеу тріндегі лкен ателіктер жатады. Бл ателіктер кезінде бір рекетті басалармен, есепті шешуді бір амалыны басасымен жаласуыны тиімділігі байалады.

Ереже сияты, лкен ателіктер жйе шін арсылытар болып табылады жне жйені функциялау кемшілігіне алып келеді.

ателіктерді пайда болуыны негізгі себептеріні бірі операторды ткізу ммкіндіктеріні апарат тсу жылдамдыы мен оны уаыт бойынша згеруіне сйкес келмеуі болып табылады:

1. ткізу ммкіндіктері бойынша апарат тсу жылдамдыыны артуы оны толыымен жне атесіз абылдауа ммкіндік бермейді.

2. Егер апарат те жай тссе, онда іс-рекет монотонды болады, оператор тез шаршайды жне ателіктер саны кбейеді.

3. Операторды іс-рекетіні интенсивті жне монотонды периодтарыны атарласуы апарат тсу жылдамдыыны згерісі кезінде ателіктерді пайда болуына келді.

Психологиялы сипаттаы ателіктер операторды психологиялы жадайымен байланысты. Ол саналы трде арастырылан алгоритмні рекетіні орындалуын басару есебін шешуді жаа дісін іздеу масатымен бза алады немесе бны еріксіз іске асырады.

ателіктер операторды біліміні, тжірибені жетіспеушілігінен туындауы ммкін.

Жйелерді жне басару объектілеріні апаратты моделдері

азіргі АБЖ-де оператор зіні функцияларын дистанционды атарады, сондытан кейбір аралы звеноны ру ажеттілігі туындайды адама апаратты крінісін амтамасыз ететін апаратты бейнелеу рылылары. Басару объектісі жне жйелерді жадайы туралы олардан шыарылатын кптеген сигналдар ттастай оператор шін жйені шынайы жадайын бейнелеу болып табылады.

Арнайы рылылар кмегімен жне белгілі бір ережелер жйесі бойынша йымдастырылан БЖ-сі жайлы сырты орта параметрлері мен берілгендерді бейнеленуі апаратты модель деп аталады. Моделге осылан апарат клемі жне оны йымдастыру ережелері басару есептері мен тсілдеріне сйкес келуі керек.

Шынайы уаытты АБЖ-ны трлеріні кп трлілігіне, оларда шешілетін басару есептеріне жне апаратты олданылуына байланысты апаратты моделді р трлі трлеріні кптеген саны бар (суретті араыз).

Апарат оператора бір жне кп параметрлік индикаторлар кмегімен сынылуы ммкін. Апаратты визуалды кодтау тсіліне байланысты моно жне поликодты апаратты модель болып ажыратылады. Монокодты моделдерді ру кезінде символдарды бір алфавиті олданылады.

Поликодты апаратты модель бірнеше алфавиттерді олданады. Апаратты модель жадайыны толы бейнеленуіне байланысты интегралды жне блшектік апаратты модель болып блінеді. Ереже сияты, апаратты модельдер жадайы сапалы тгелсіз блшектеуді сипаттайды жне басару иерархиясыны жоары дегейлерінде колданылады. Блшектік апаратты моделде басарылмалы процесті санды сипаттамасы беріледі.

Кеістікте жне уаыт бойынша апаратты йымдастыру тсіліне байланысты статикалы жне динамикалы моделдерді ажыратуа болады. Динамикалы апаратты моделдер апаратты тізбектік бейнеленуін рсат етеді.

Апаратты моделдер крнекілік дрежесі бойынша крнекті, абстрактілі-крнекті (графикалы) жне аралас болып ажыратылады.

екция №8.

Операторды психофизиологиялы сипаттамалары

Диалогты жргізуді арыны. Жйені жауап беру уаыты. Тсті абылдау сипаттамалары. Кеістіктік сипаттамалары.

Операторды психофизиологиялы сипаттамалары компьютермен байланысанда зекті мселе болып табылады. Біріншіден бл:

- апаратты абылдауа жне деуге ммкіншілігі;

- сенсорлы жне ыса уатылы жады клемі;

- те маызды апарата кілді шоырлауа дадылану;

- за уакытылы жадыдан акпаратты шыара білу;

- моторлы ептілік пен реакция;

- реакция уаыты;

- тстік гамма абылдау абіліттілігі жне т.б.

Жоарыда атап тілген пайдаланушыны сипаттамалары интерактивті осымша жасауда ескерілуі ажет. Ол экрандаы апаратты визуалды атрибуттарыны ойланылан тадау кмегімен пайдаланушыны бадарламалы осымшасымен ыайлы арында жмыс істеуді амтамасыз етуі ажет.

Диалогты жргізуді арыны шешілетін есепті ерекшелігіне жне компьютерді апаратты жне бадарламалы рылыларыны сипаттамасына байланысты. Диалогты жргізу арыныны адамны психологиялы ерекшеліктеріне сйкестік талаптары, осы сипаттамаларды мндеріне тек «жоарыдан» ана емес, сонымен атар «тменнен де» шектеулер кояды. Осы мазмндауды тсіндірейік.

Жйені жауап беру уаыты оиа жне жйені оан реакцияны аралыы ретінде арастырады. Интерфейсті осы сипаттамасы пайдаланушыны осы есепті келесі адамына туіні бгелісін анытайды. 60- жылдары е алашы интерактивті жйелер пайда боланда диалогты жргізу арынын есепке алу сезілді. Жйені баяу жауап беруі пайдаланушыны психологиялы ажеттілігіне сйкес келмейді, ол ызметті тиімділігін тмендетеді. те тез жауап айыру жйе туралы жаымсыз ойа келуі ммкін. Жауап беру уаытына ойылатын талап пайдаланушы жйе жмысынан нені ктетіні жне жйемен атынасты есепті орындалуына алай сер ететіне байланысты. Зерттеулер крсеткендей, егер жауап беру уаыты кткеннен аз болса, онда мзірден операцияларды тадау длдігі жйені жауап беру уаыты скен сайын седі.

Жйені тез жауап беруі пайдаланушыны асытырады да, ол зіні лдеайда епті ріптесінен алмауа тырысады. Жауап беру уаыты пайдаланушыны табии жмыс істеу ретіне сйкес болуы ажет. Жай сйлесу кезінде адам жауапты 2 секундтай ктеді, компьютермен жмыс істегенде де сол сияты. Кту уаыты оны жадайы мен мддесіне байланысты. Пайдаланушыа оны алдыы жйемен жмыс істеу тжірбиесі де сер етеді.

детте бір мезетте бес-тоыз зат туралы мліметтерді есте сатай алады. Сонымен атар ыса мезетті есте сатау абілеті уаытпен шектелген: 2секунд ауызша апарат жне 30 секунд сенсорлы шін.

Сондытан адамдар бір мезгілде апаратты лшеміне арай есте сатай алмаандытан, з ызметін кезедерге блуге ыайланады. Кезекті кезені аяталуын кідіру деп атаймыз. Кідіру болуа кедергі келтіретін тотамдар те зиянды жне жаымсыз, йткені ыса мерзімді жады рамы немі жааруды талап етеді жне ол сырты факторларды серінін тез жойылады. Мндай кідірістер те ажет жне олайлы. Есепті аяталуы, жабылу деп аталады. Сол мезетте апаратты рі арай сатауды керегі болмай, адам наты психологиялы жеілдейді. Пайдаланушылар з жмыстарын тезірек жабуа тырысандытан, пайдаланушы аралы апаратты уаытылы жойып отыруы шін диалогты фрагменттерге блуі ажет. Пайдаланушылар, кбіне бастаушылар лкен операцияны кп кіші операцияларын тадайды. йткені олар алдыы адам жмысыны блшектерінен кілін аулап ана оймай, жасы басару ммкіндігіне ие болады. Зерттеулер нтижесінде интерактивті жйе жауабы шін келесі сыныстарды сынады:

0,1.....0,2сек – физикалы жрісті растау шін (батырманы басу, тышанмен жмыс);

0,5.....1,0 сек – арапайым командаа жауап беруі шін (мысалы, команда беру кезеінен, экрана жаа бейне шыана дейін мзірден ажетті жауапты тадау);

1....2 сек – байланыс диалогын жргізгенде (пайдаланушы зара байланысты сратарды апаратты бір блігі деп арастырып, оан жауап айтаруды алыптастырады; бірінен кейін бірі тізбектелген сратар арасындаы кідіріс крсетілген затытан аспауы ажет);

2....4 сек –крделі сраныс шін. Кейде 10 сек дейін созылуы ммкін.

10 секундтан жоары-мультиесепті режимде жмыс істеу. Пайдаланушы есепті фонды процесс ретінде абылдаса.

Егер пайдаланушы 20 сек кп жауап алмаса, онда бл интерактивті жйе емес. Бл жадайда пайдаланушы есепті «мытып», баса есепке кшіп, оан ыайлы болан кезде оралуы ммкін. Бл жадайда жйе пайдаланушыа жауапты кідіруі жйені жмыстан шыаны емес екені туралы млімет беруі ажет.

Кескінделген апаратты визуалды атрибуттары. Кескінделген апаратты визуалды атрибуттарына жататындар:

- кескінделген обьектіні зара орналасуы жне клемі;

- тстік палитра;

- пайдаланушы назарын аударатын рал.

Терезеде обьектілерді ыайлы орналасуы, адам миыны о жне сол жатарыны ассиметриясын есепке алуа байланысты. Себебі о жне сол жа жарты шарлар апаратты абылдауа жне деуге р трлі атысады. Жеке жадайда, сздерді есте сатауда сол жа жарты шар маызды рл атарады, ал образдарды сатауа о жаы белсенді. Терезені о блігіндегі апарат сол жа жарты шара тседі, керісінше сол бліктен –о жаа тседі.

Кей адамдарда жарты шарларды блу функциясы арама-арсы, йелдерде ассиметрия, еркектерге араанда осалыра дамыан. Бл жадай апаратты крсету сипатын жекелендіру керектігін таы да длелдейді. Хабарламаларды келіп тсу аралыы 10 сек аспаса, жады ассиметриясын ескерту маызды роль атарады. Сондытанда осы сыныстарды наты уаыт режимінде жмыс істейтін бадарлама интерфейсін руда ескеру ажет.

Таы бір маызды мселе - ол операторды бір мезетте бес-тоыздан кп емес обьектілерді ыса мерзімде жадыда сатауды шектілігі.

Визуалды элементтерді абылдау арапайым процестерден трады: іздеу, анытау, тану жне декодтау. Осы процестерді орындау шін пайдаланушыны кру абілетіні сипаттамасыны маызы зор. Олар:

- тстік абылдау;

- жазытылы;

- ашытылы;

- уаыттылы.

Мны брі экрандаы обьект лшемі мен оны сулелену асиетіне байланысты.

Тсті абылдау сипаттамасы .

Тстер реі, жарытылыы жне ашытылыына арай ажыратылады. Жарытылыы 10 кд/м боландаы тсті спектр бойынша клекелер саны.

Кп жадайлада тс гаммаларын тадауда кру арылы абылдау сипаттамаларын, яни ажырату шырлыын ескерген дрыс.

Фон тсі мен символ тсіні келесідей ммкін комбинациялары абылданан (наты абылдауыны кему ретімен):

Кк – а тсте ;

ара тс – сары тсте;

Жасыл – а тсте;

ара – а тсте;

Ак – кк тсте;

ызыл – сары тсте;

ызыл – а тсте;

ызыл-сары – ара тсте;

ара-ара – ошыл тс;

ар-сары – а тсте;

ызыл – жасыл тсте;

Жарыты сипаттамалары, олар жары шыаратын обьектіні кру аумаыны лшемін, сонымен атар жылдамды пен жарыталатын апаратты деуді атесіздігін анытайды. Жары шыаратын обьектіні кзді абылдауы 106...105 кандел/ жарыты аралыында болуы ммкін. Жары шыаратын обьектіні жарытылыын табу формуласы келесідей:

Мнда, К – шаылысу дрежесі (егер К=1…2, оператор ыайсыз жадайда болады; ал К=3...8 – ауыртпалы жадайда болады); а – жары шыыратын обьектіні брышты лшемі (градуспен лшенеді ). 15* - нен жоары болатын жары круді шаылыстырады.

Пайдаланушыны за уаыт кру жмысын амтамасыз ету шін терезедегі обьектілерді жарыы 64 кд/ аспау керек; мнда жарытытарды ауысуы пайдаланушыны кру аумаында 1:100-ден аспау ажет. Крделі обьектілерді тез ажырату жарыы кезінде болады.

Сонымен атар ара тстілерге араанда ашы тсті обьектілерді абылдау 3-4 есе тмен екенін ескерту керек; ашы тсті обьектілер карта тсті фонда тез аныталады.

Кеістіктік сипаттамалар. Бл сипаттамалар тобы обьектілерді анытау, ажыратуына сер етеді.

Тжірбиелік есептерді шыаран кезде келесі ережелерді ескерту керек:

Обьект туралы негізгі апартты оны контурында; крделілігі жоарылаан сайын контурды анытау жне ажырату уаыты да жоарылайды.
арапайым контурларды ажыратуа араанда крделі контурларды ажыратанда ателіксіз жоары болады.
Обьектілерді пішінін абылдауда фигура/фон атынасы маызды роль атарады.
Обьектілеріні е кіші лшемі берілген контраст пен жарыты

денгейлеріне тандауы ажет. Бл параметрлерді мндеріні азаюы

обьектіні брышты лшемдеріні кбеюін ажет етеді.

1,5-1,98 аралыындаы ажырату ытималдыыны артуы шін жай фигуралар шін 20-25% ал ріп пен сан типті белгілер шін екі есе брышты лшемдері арту ажет.
Фигураны вертикальді жне горизонтальді осьтерге атысты орналасуын ажырату шін айындау шамасы 3 есе артуы ажет (ара обьектіні жары фонда айындалуы 1 брышты секунда те).

Егер экранда озалыстаы обьектілер болса, онда бірнеше осымша факторларды ескерту ажет.

Мысалы, нктелік обьект 0,25 градус/с жылдамдыымен озалатын болса, оны здіксіз озалысы дискретті деп абылданады, 0,25...4 градус/с жылдамдыымен - здіксіз, ал 4 градус/с жылдамдыынан арты болса, крініс ттас сызыа біріктіріледі. Сонымен атар жалан озалысты ш трі бар екенін мытпау ажет:

· р трлі обьектілерден екі бірдей сигналды кезекпен шыарылуы кезінде сигналды бір жадайынан екіншіге орын ауыстыруын абылдау;

· контурлары бірдей екі обьект кезекпен келгенде обьектіні лшемдері згеретін сиятанады;

· фон тсі немесе обьектіні жарыы згергенде обьект лшемдері згеретін сиятанады.

Баылау сратары:

1. Операторды негізгі психофизологиялы сипаттамаларын атаыз?

2. Жйені жауап беру (ндесу) уаыты дегеніміз не?

3. Адамны тсті апаратты абылдау ерекшеліктері андай?

4. Адамны апаратты жары сипаттамаларын абылдауы андай?

5. Апаратты кеістіктік сипаттамаларын адам – операторымен алай

ескерледі?