ны ткізу трі-тренинг.
дістемелік сыныс: Люминофор ретінде, трлі-тсті ЭСТ-да, сирек кездесетін – иттрий, эрбит сияты металдар негізіндегі крделі рамалар олданылады. Люминофор-зарядталан блшектермен бомбалаан кезінде жары шыаратын зат. CRT мониторында бейне трызу шін электронды зебірек олданылады. Ол метал маскасы немесе торы арасынан р-трлі люминофорлы нктелері бар монитор экранны ішкі бетіне, электрондар аымын жібереді. Электронды аым ттікшені фронталды блігі жолында, потенциялдар айырмасы принципі бойынша жмыс істейтін модулятормен тездеткіш жйе арылы жреді. Нтижесінде электрондарды бір блігі люминофорды жарыратуа жмсалатын лкен энергияа ие болады.
Электрондар люминофор абатына тап болады, содан кейін электрондар энергиясы жарыа айналады, яни, электрондар аымы люминофор нктелерін жандырады. Бл жанан люминофорды нктелері мониторда кретін бейнелерді тудырады. Трлі-тсті CRT мониторда, азіргі кезде шыарылмайтын монохромалы монитора олданатын бір зебіректі орнына ш электронды зебірек олданылады.
Адамны кздері неше трлі тстерді тудыратын негізгі тстерден жне оларды комбинацияларынан сер алады: ызыл (Red), жасыл (Green), кк (Blue). Электронды сулелер ттікшесіні фронталды блігін жабатын люминофор абаты, те кіші элементтерден трады (адам кзі крмей алатындай кішкенелік). Бл люминофорлы элементтер негізгі тстерді айта крсетеді, тстері RGB негізгі тстеріне сйкес келетін р трлі тсті блшектерді іс жзінде ш трі бар (осыдан люминофорлы элементтер тобынан – триада деген аты шыан). Люминофор жоарыда айтыландай ш электронды зебірек шыаратын жылдамдатылан электрондарды серінен жары бере бастайды. ш зебіректі райсысы негізгі тсті біріне сйкес келеді жне электрондар будасын люминофорды ртрлі блшектеріне жібереді. Оны трліше анытылытаы негізгі тстер жарыын беруі иыстырылады, соны нтижесінде ажетті тстегі бейне алыптасады. Мысалы, егер ызыл, жасыл жне кк люминофорлы блшектерді белсендірсе, онда оларды иылысуы а тсті алыптастырады. Электронды сулелік ттікшені басару шін басарушы электроника ажет, оны сапасы кбінесе мониторды да сапасына сер етеді. Айта кету керек, р трлі дірушілер жасайтын басарушы электроника сапасыны айырмашылыы, сас электронды-сулелік ттікшелі мониторларды арасындаы айырмашылыты білдіретін белгілерді бірі болып табылады.
Трлі-тсті кріністерді алыптастыру тсіліні негізінде тсті круді е маызды мынадай асиеттері жатыр:
1) Тсті крінуіні ш рамдастыы. Бл барлы тстерді ш жары аымдарыны, мысалы, ызыл, кк жне жасыл осылуы (араласуы) жолымен алынуы ммкіндігін білдіреді, ол трлі-тсті теледидарлар мен мониторларда трлерді аддитивті араластыру дісін пайдалануа ммкіндік береді.
2) Тсті кеістіктегі орташасын шыару. Егер трлі-тсті бейнелеуде жаын орналасан трлі-тсті блшектер болса, онда біз жекелеген блшектерді тсін алыстан айыра алмаймыз. Тстерді араласу задарына сйкес бкіл топ бір тске боялады.
Мндай кру асиеті мониторды электронды-сулелік ттікшесінде атар жатан люминофорлы ттікшелерді ш тсінен бір крінетін элемент тсін алыптастыруа ммкіндік жасайды.
екция №9.
ператорлар ызметіні уаытты сипаттамалары. Кзді апаратты абылдауы. Пайдаланушыны жалпылама сенсомоторлы сипаттамалары.
Жарыраан объектіні кзді абылдауы адам-операторында кзді бастапы тітіркенуі мен оны зілуіне атысты біраз іркіледі, бл кз талдаышыны ызметін бірнеше ерекшеліктерін шарттандырады. Бл ерекшеліктер бірлік жары сигналдарын абылдауда, оларды кезектелуі кезінде де крініс табады. Кзді уаытты сипаттамаларын білу сигналдарды экспозиция уаытын айын тадауа ммкіндік береді. Ол сигналдарды е кіші ажырату жне сигналдарды кезекпен келуіні уаытты аралытарын амтамасыз етеді. Кз абылдауыны негізгі уаытты сипаттамалары 1 – кестеде келтірілген.
Жоарда арастырылан сипаттамалармен атар пайдаланушыны тиімді жмысында терезеде бейнеленетін апаратты маыналы мазмнын беру дісі маызды роль атарады.
Кзді уаытты сипаттамалары
| Сипаттама | Санды мні | Баылау шарттары |
| Жылтыдаудаы субъективті абылданатын жары | Жылтыдау жиілігі(Гц) 8..10 16..20 24..28 | |
| Жылтыдауды блек абылдауды шекті жиілігі, Гц | Объектіні жарытылыы 0,1 | |
| Анытау жылдамдыы | <3 <30 <7 <60 | арапайым конфигурациялы объектілер шін Сол, біра нашар баылау шарттарында Адама таныс бейнелер(ріп, сан) шін Сол, біра кедергі шарттарында |
Бл діс табалы жйелерді 4 тріні ішінен біреуін олдануа негізделеді:
- ріпті;
- пиктографиялы;
- санды;
- геометриялы.
Табалы жйені тадаанда ескеру керек:
- белгілерді оай аныталуы мен декодталуы;
- пайдаланушыны атесіз жмысты ажетті затыы, соны ішінде депрессия жадайында да;
- жйені кедергіге тзімділігіні дегейі;
- пайдаланушыны оперативті жне за уаытты жадысында ліпби табалы жйені есте саталу затыы.
Табалы жйені интегралды сипаттамасы ретінде кодты жеделділік коэффициентін Кжед олдануа болады. Ол символды (белгіні) анытау уаытыны оны декодтау уаытына атынасын крсетеді. Жоарыда аталан табалы жйелер шін бл крсеткішті мндері 1 – кестеде келтірілген.
| Табалы жйе | Кжед мні |
| ріптік (бір сз шін) | 0,9 |
| Пиктографиялы (пиктограмма шін) | 0,8 |
| Санды (трт разрядтан жоары емес, бір сан шін) | 0,6 |
| Геометриялы (бір фигура шін) | 0,6 |
Жоарыда келтірілген деректерден орытынды жасауа болады: шекті жадайларда ш разряда дейінгі сандарды экранда мтіндік трде (яни сздермен) беру орынды. Сонымен атар объектіні негізгі асиеттерін немесе ажетті іс-рекеттерді баяндау пиктограмма трінде крсету тиімді. Мысалы, «хабарды адресата жіберу» сз тіркесін сйкес пиктограммамен ауыстыран ыайлы. Тжірибе жзінде длелденген, объектіні е маызды сипаттамалары оны контурымен кодталуы (айындалуы) ажет, ал ішкі детальдарымен – осымша, жанама. Мнда объектіні кейбір сипаттамалары шін тадалан, белгі пішіні айындалан крсеткіштері бар жйе, табалы жйені барлы ліпбиінде олданылуы тиіс.
Пиктограмманы геометриялы контурыны, тану тиімділігіне серіні санды баалануы 2 – кестеде келтірілген.
Табалы жйені ру кезінде, симметриялы символдарды адам оай абылдайтынын жне ыса жне за уаытты жадыда, есте саталатынын ескеру ажет.Белгілерді ажырату крсеткіштері ретінде бір алфавит шеберінде келесілерді олдану дрыс болмауы ммкін:
- белгідегі элемент саны;
- белгіні геометриялы лшемдері (е кемінде екі нсадан аса);
- белгілерді «позитив - негатив» жне «тура – айна кескіні» принципі бойынша ажыратылуы.
2 – кесте. Белгіні геометриялы крделілігіні оны декодтауа сері
| Крсеткіш | Крсеткішті мні | ||
| арапайым белгілер | Орташа крделілікті белгілер | Крделі белгілер | |
| Е кіші экспозиция уаыты, с | 0,03 | 0,03 | 0,05 |
| Экспозиция кезінде декодтауды орташа уаыты 0,03 с | 3,06 | 2,55 | 2,76 |
| Дрыс декодтау ытималдыы | 0,80 | 0,97 | 0,98 |
Жоарыда аталан таы бір фактор – терезеде бірдей кескінделетін интерактивті элементтерді саны. рине, олармен тиімді жмыс істеуге пайдаланушыны кру сипатамалары мен олданылатын табалы жйе сапасы сер етеді. Соан арамастан керекті элементті тадауда пайдаланушыны таы бір сипаттамасы сер етеді – ол сенсомоторлы сипаттама. Мысал ретінде 3 – кестеде, терезеде крсетілген сандара байланысты ажетті элементті атесіздік Рв пен тадау уаытты Тв орташаланан мндері келтірілген.
3 – кесте. Пайдаланушыны сенсомоторлы сипаттамасыны жалпыланан
крсеткіштері
| Экрандаы интерактивті элементтерді саны (белсенді терезе) | Рв | Тв, с |
| 0,999 | 1,5 | |
| 0,997 | 3,0 | |
| 0,995 | 4,0 | |
| 0,97 | 5,0 | |
| 0,94 | 7,0 | |
| 0,92 | 10,0 |
Жоарыда келтірілген санды крсеткіштер орташаланан болып табылады. Шынайы мірде олара бірде-бір адам сйкес келе алмайды. Бан арамастан олар кейбір пайдаланушы топтары (санаттар) шін аиат болып табылады. рбір осындай топ адамдары баса топтан кейбір факторлар арылы ерекшеленуі ммкін: физиологиялы параметрлері бойынша, компьютерлік сауаттылы дегейі бойынша, наты осымшалармен жмыс істеу тжірибесімен жне т. б. Осыан орай интерактивті осымшаны ру барысында, е бірінші, ол арналан ммкін пайдаланушыларды санатын анытау (е болмаанда жуытап) ажет.
Баылау сратары:
1. Адам-операторыны круіні уаытты сипаттамалары андай?
2. Табалы жйені кодты жеделділік коэффициенті дегеніміз не?
3. Белгіні геометриялы крделілігі оны декодталуына алай сер етеді?
4. Пайдаланушыны сенсомоторлы сипаттамасыны жалпылама крсеткіштері андай?
екция №10.
дам талдаыштарыны негізгі сипаттамалары. Талдаыштарды сер абылдау шектері. Талдаыштарды уаытты сипаттамалары. Операторды психофизиологиялы сипаттамасын санды баалау дістері.
Оператор ызметі шін е маызды – кз талдаышы болып табылады, одан кейін есту жне тактилді (сезіну) талдаыштары болады. Баса талдаыштарды оператор ызметіне аса маызды сер етпейді.
Кез келген талдаышты негізгі сипаттамалары шектер болып табылады – абсолютті (жоары жне тменгі), дифференциалды жне жеделділік. рбір шекті маынасы сигналды энергетикалы (интенсивті), кеістік (лшем) жне уаытты (сер ету затыы) сипаттамаларына атысты енгізілуі керек.
ре сезілетін сер тигізетін, тітіркендіргішті минималды шамасы тменгі абсолютті сезіну табалдырыы, ал максималды ммкін шамасы жоары абсолютті сезіну табалдырыы деп аталады (бл ым тек энергетикалы сипаттамалар шін олданылады). Шамалары тменгі табалдырытан аз сигналдар адамдармен абылданбайды. Ал сигналдарды интенсивтілігіні жоары табалдырытан артуы адамдара кері сер етеді (дыбыстарды атты естілу, те жары болып кетуі). Жоары жне тменгі табалдырытарды арасындаы аралы-талдаышты сезімталды диапозоны деп аталады.
Талдаышты кмегімен адамдар сигналдарды тек сезіп ана оймай, оларды ажырата да алады. Ажырату сипаттамасы шін дифференциалды дегей (латынны differential – ажырату) деген ым енгізіледі. Бл ым тітіркендіргішті арасындаы немесе тек бір тітіркендіргішті екі жадайыны арасындаы минималды згеруін білдіреді. Тжірибе жзінде табалдырыты дифференциалды шамасы, тітіркендіргішті бастапы шамасына пропорционал болатындыы длелденген:
Мндаы, J-сигналды (тітіркендіргішті) бастапы шамасы, dJ дифференциалды табалдырыты шамасы, к-траты шамасы, кру талдаыштары шін 0,01-ге те, ал есту жне сезу талдаыштары шін сйкесінше 0,10 жне 0,30-ге те. Сигнал шамасы жне оны тигізетін серіні шамасы арасындаы туелділік:
Мнда, S-сезіну шамасы, к жне С-тратылар.
Бл туелділік негізгі психофизикалы заы немесе Вебер-Фехнер заы деп аталады. Бл заа байланысты, сезінуді интенсивтілігі тітіркендіргіш кшті логарифміне тура пропорционал. Бл за талдаышты сезімталды диапозоныны тек орта блігіне олданылады. Талдаышты негізгі сипаттамасыны бірі оны сезімталдылыы болып табылады. Сезімталдыты жоары жне тменгі абсолюттік табалдырыы болып блінеді. Абсолюттік сезімталдыты табалдырыы мына формуламен аныталады:
G=1/J,
Мнда, J-тітіркендіргішті интенсивтілігіні шамасы, ол тменгі абсолюттік сезімтал табалдырыына сйкес келеді.
Абсолюттік сезімтал табалдырыынан баса талдаышты дифференциалды сезімтал табалдырыы да бар.
Круді талдаыш сипаттамаларына жары диапазоны, контраст, кру ткірлігі жатады. Контраст шамасы екі айын жары дегейіні атынасына те. Контраст табалдырыы жне талдаышты контраст сезімталдыы ажыратылады. Кру ткірлігіні шамасы екі нктені аз аралыымен аныталады.
Талдаышты уаытты сипаттамаларына мыналар жатады:
- реакцияны латентті периоды;
- сезінуді инерция уаыты;
- дадарысты жарып-сну жиілігі;
- бейімделу уаыты.
арастырылып отыран сипаттамалар жне талдаышты рылымы сигнал-тітіркендіргішті оператора баытталан келесі ора талаптарын арастыруа ммкіндік береді:
- сигналдарды интенсивтілігі талдаышты сезімтал диапазонына орташа мніне сйкес келуі керек;
- операторды сигнал згерістерін баылап отыруы шін, яни оларды интенсивтілігі, затыы, кеістікте орналасуы бойынша салыстыру, баылау шін сигналдар арасындаы згерістерді амтамасыз етуі керек;
- маызды жне жауапты сигналдарды сенсорлы сезімталдыы жоары рецепторлы бетті аймаына орналастыру керек.
Техникалы жабдытарда оператор жылдамдыы, оны тйыталан контур арылы тетін апаратты келесі осылан техникалы жабдытарына ту уаытымен аныталады. Сонымен атар адам-оператормен реттеу циклыны затыымен бааланады.
Баылау сратары:
- Адам-оператор талдаыштарыны сезу табалдырыыны санды баалары алай аныталады?
- Адам-оператор талдаыштарыны уаытты сипаттамалары андай?
- Адам-операторды жылдамдыы алай аныталады?
- Операторды алпына келуі алай аныталады?
- Операторды дайындыыны коэффициенті алай аныталады?