стрлі Исламны» аза даласындаы тарихи негіздері.

«Дстрлі Ислам» ымыны негізсіз еместігіне длел бола алатын екі айнар кз бар: біріншісі – ислам ілімін жетік мегеріп, азаы дниетаныммен астастыра білген, азаы мсылмадыа негіз болан бірегей ілімдер алыптастыран лтымызды крнекті тлаларымызды ебектері; екіншісі – халымызды діни танымын, рухани ндылытары мен станымдарын танытатын шыармашылы мралары (ауызша шежірелер, маал-мтелдер, жыр-аыз, салт-дстр, дет-рыптар, ырым-тыйымдар).

Бірінші салаа кеірек тоталса, аза даласында сонау бу Насыр л-Фараби кезеінен алыптасып, зіліссіз жаласып келе жатан бірттас рухани ілімдер, орныан кзарастар жйесі бар. Саналы мырын араб жерінде ткізгенімен, л-Фараби – тркі топыраыны тлегі, сол топырата дниеге келген ілімдерді дамытушысы. Ататы Отырар кітапханасы орнаан ірде туып – скен алымны барлы рухани жне дниетаным ілімдеріні бастауын туан лкесінде сусындааны, негізгі кзарастарын з отанында алыптастыраны аны. Туан топыратан алан тлімін араб, парсы мдениетіні , ислам ркениетіні аыл – ой азынасымен штастыран энциклопедист алым. асиетті ран Крім тек діни аидалар жинаы ана емес, сонымен атар талай ілімні пия кілтін бойына бккен аламды кітап боландытан, бу Наср л-Фараби бкіл ислам алымдарына парыз болан — иджтихад (ойлау абілетіні шыына жету шін беріле ебек ету) жне муджтахид (иджтихадпен шылданан адамны з жаалытарын ран Крім мен Хадис Шариф — парыз-сннет амалдарына негіздеп отыруы) жолына тскен. Кеес кіметі тсында атеистік идеологиканы ыпалымен л-Фараби діннен тыс алым ретінде крсетілді. йтсе де оны ислам бірлігін сатауа осан зор лесі туралы деректер саталан. алым ислам бірлігін сатау шін мазабтар арасын жаындастыру керек деген ой айтып, зіні араб, парсы жне тркі нсілдері арасындаы алауыздытарды жоюа кш салды.

ІХ-ХІІ асырларда тркі ой леміндегі белгілі ойшыл Жсіп Баласан «тты білік» ебегімен белгілі. Оны «тты білігіні» дниетанымды жне ндылыты бадары ислам діні жне ондаы моралды, адамгершілік, тлім-трбиелік, неге-лгілік станым, яни, кркем мінезділік, адамны бітім-болмысын, сырты кескін-келбетін жне ішкі мдениетін, рухани жан - дниесін туралы жазылады.Сонымен атар мсылманны отбасындаы жне оамды міріндегі арым-атынасы жайында сз озайды. Ислам дініні ндылы негіздеріні айнар кзі, бл – ран мен Сннет. Ардаты Мхаммед пайамбарымыз (с.а.с.) бір хадисінде: «Иман трысынан е жетілген мсылман – негесі жасы мсылман» деген.Сол сияты исламны ндылытарын: діндарлы, тауалы, имандылы, сабырлылы, раымшылды, аыл-парасаттылы, ділеттілік, бостанды, ылым-білім, досты, бауырмалды, адалды, аманат, ар-ят, арапайымдылы, тазалы, зара рмет жне т.б. дріптейді. Дастанны басты мраттарыны бірі: тты оам ру, леуметті тзіп, «кедейді — орташаа, орташаны — байа» жеткізу, елді л-ауатын сіріп, іргесін ныайту.Сонымен атар дастандаы бгінгі кнге дейін жеткен анатты сздерге тоталып кетсек:

1) халы маалдары: «Шайтан ісі — абдыраан, асыан, Асы-ан іс ыын бермей жасытан» , «Асыан — шайтанны ісі» . «Кісі сйсе айыбы асыл крінер, Сймесе егер, асылы айып крінер» — «Сйгеніні шнатыы байалмас»

2) сиет сздер: «лы болса, кішік бол». «Аыл кркі — тіл, тілді кркі — сз, Адам кркі — жз, жзді кркі — кз».

3) ой-толамдар: «зінен де зорлар сзін озаса, лаы сал, сйлеп уре болма аса», «Аузы исы болса да, байдылы сйлесін»; «Кштілерім сз атса, бас изеймін шыбындап» (Абай);

4) Халыты наным-сеніміне, ырым-нанымына, салт-дстрі мен деп-

танымыны крінісіне айналан; трмыс, этика шарттарына сіген лаат,

сиет сздер: «ол созба аса, тран кісі алдында, Ал, ей, зерек, ойан

асты алдыа» , «О олмен ал ойан асты алдыа» , «йелдердей

тсіп кетпе ызыып, йелдердей жне алма сызылып».

Келесі ойшыл, Тркістанды алым ожа Ахмет Яссауи«Диуани хикмет » деген шыармасында сопылыты жыр еткен. Ол «Диуани хикметте» «Аллаа жаындай тсу шін» рбір адам зіні мір жолында трт сатыдан туі керектігін айтады. Біріншісі – шариат. «Шариат» – ислам діні аидалары мен шарттарын тауалыпен млтіксіз орындауды рі дайа лшылы жасауды талап етеді. Екіншісі, «тариат» – дін ламаларына шкірт болып, жалан дниені трлі лззаттарынан бас тарту, Аллаа деген сйіспеншілікті арттыра тсу болып табылады.шіншісі, «марифат» негізінен дін жолын танып-білу сатысы деуге болады. Бл сатыда негізгі талап – кллі дниедегі болмыс-тіршілікті негізі «бір Алла» екенін танып-білу, тсіну. Тртіншісі, «хаиат» – Аллаа жаындап, оны танып-білуді е жоары сатысы.Шыармада рбір адамды имандылыа, ізгілікке, жоары адамгершілік асиеттерге жетелейтін діретті кш бар деуге болады.рбір адамны адір-асиетін, мірде алатын орнын оны ішкі жан дниесіні тазалыымен лшейді. Адамны з бойындаы ізгі адамгершілік асиеттерді дайы жетілдіріп отыруы немесе бкіл адамгершілік асиетінен жрдай болуы сол кісіні имандылыына байланысты. Аынны айтуы бойынша, имандылыты е басты крінісі – мейірімді, кешірімді, згелерге жанашырлыпен арау болып табылады. «Аыл кітабы» адамны ішкі жан-дниесіні трлі теріс ой-пиылдардан, жаман ниеттерден таза болуын талдап, Алла алдында пк, кіршіксіз болуа шаырады. Яссауи танымды мектебіні барлы кілдері мен Алтын Орда дуірінде мір срген барлы ойшыл аламгерлер туындыларынан оларды діни жне дниетанымды мселелерде бден алыптасан, жйеленген, орныан кзарастара йе екендігі аарылады. Бл кзарастарды негізін екі аида рады деуге болады: біріншісі – лтты ндылытар мен отаншылды аидаларды орау; екіншісі – ислам шариатына рметпен арай отырып , ары арай дамыту.

Осындай орныан кзарастар аза жыраулар поэзиясы арылы асырдаы ірі аынды мектепке жаласты. Сол аынды мектепті крнекті кілі лы аын Абайды діни кзарастарын жинатаан «ара сздері» де аза топыраындаы бірттас рухани ілімдер мен орныан кзарастар жйесіні зады жаласы болып табылады.лы аартушыны отыз алтыншы ара сзіне тоталып кетсек: Пайамбарымыз хадис шарифінде айтыпты: «кімні яты жо болса,оны иманы да жо» деген.Бізді азаты зіні маалы да бар:«ят кімде болса, иман сонда» деген. орыта айтанда ят дегеніміз иманны бір мшесі болып табылады.Олар бір-бірімен тыыз байланысты. яты жо адамны иманы бар деп айту те иын.Баса да ара сздерінде дін мселелері жайында сз озайды:Мысалы, он шінші арасзінде иман мен ибадат, жиырма жетінші ара сзінде лшылы, хикмет, аыл жайында, жиырма сегізінші ара сзінде тадыр, иман, аыл, ибадат, отыз тртінші арасзінде аырет, иман, дниелік мір, ыры шінші арасзінде жан мен тн, аыл, талап, уат, ыры бесінші арасзінде Алла Тааланы барлыына длел, ділет, махаббат туралы баяндайды. Ислам діні ылым-білімге те кп мн берген. Брімізге млім боландай Алла Таала мсылмандара е бірінші йреткен мірі «оы». Сондытан да Ислам діні ілім мен ылымдара лкен рмет крсеткен. Ислам мсылман ер кісі мен йел кісілерді бріне ілім алуды парыз еткен. Сондай-а, айда болмасын, ай жерде жрмесін, яни тал бесіктен жер бесікке дейін ілім алып, ізденулерін бйырды.

Ыбырай Алтынсаринні «Мсылманшылы ттасы», Шкрім дайберділыны «Мсылманды шарты»,Ахмет Йгнеки «Аиат Сыйы», Мшр Жсіп Кпейлы мен мар арашты туындылары дстрлі азаы мсылманды аидалары негізінде дниеге келген.

Келесі кезекте аза халыны аартушысы Ы.Алтынсаринні «Мсылманшылы ттасы» атты ебегіне тоталса,ол адамгершілік трбиесін басты назара ала отырып,иман мселесін, мсылмандарды бес парызы туралы жне оларды орындалуын,харам мен халал туралы, тиісті-тиіссіз мінездер турасында, рбан шалу далары,шариат задарын, ран мтіндері жнінде жне жастарды тура жола салу мселелелері жазылан.

Ал Шкрім дайбергенлыны «Мсылманды шарт» атты ебегіне тоталса, онда иман маынасы, Алланы барлыы мен бірлігін, оны сипаттарын аылмен тану, періштелер мен пайамбарларын, тсірілген кітаптарын, иямет кніне, жасылы пен жаманды Алладан екендігіне нану, ажал туралы, туба мен кн туралы, маси тарту, намазды оылу тртібі, трлері, аза болан намазлар жайында, жаназа намазы, лік жайы, ораза жайлы, зекет жайлы, хаж туралы, рбан жайлы, неке туралы, тала турасында, адат кту туралы, ата-ана хаы, сауда туралы, арыз беру, аманат туралы жазылады.

Ахмет Йгнекиді «Аиат сыйы» дастаныны мазмнынан айындалатын мынадай ндылытар жйесі бар. Біріншіден, Алла таала – абсолютті ндылы. «ліні тірі, тіріні лі етеді». Бкіл діретті иесі лы бір дай. Екіншіден, баыт жолы тек білім арылы танылады, сол арылы жоары ктеріліліп алым болуды ндейді. шіншіден, дние соында анша жгіруге болады? Байлы пен кедейлік тек Алланы ісі. «Кллі атені басы – дниемарлы». Тртіншіден, жомартты пен сабырлыа мтылу. «Алла сабырлылыты сйеді, йткені р асіретті соы уаныш». «Жасылыты міт етсе, сабыр ет». Бесіншіден, улы-смды, смырайлы, жауызды, арамды пен аныпезерлікті біріктіретін залымдытан сатану. алымны ебек етуінен, оымыстыны би билеп, н шырауынан, тауаны сиынуды ойанынан орыты. Бейбастытарды тыятын адамдарды алмаанын, оларды кбейгенін ынжыла айтты.Сонымен атар адам баласын трбиелеуде таптырмайтын туныдыларды бірі. аза халы рпа трбиесіне кп мн берген. «Ата крген о жонар, шеше крген тон пішер» деген маал бар. Осы маал отбасындаы ке мен шешені орнын айындап трандай. Бл дастанында трбие - отбасы, мектеп, этика, мораль, оршаан ортада алыптасан адамны оамды жне жеке мірде байалатын тртіп пен мінез-лы, ылым мен білім дадысы туралы айтылады

Бл орайда туындыны бгінгі оамдаы ислам дініні ндылыын жас рпа бойына сііруге септігі мол.

«Уа, Жаратушы, сені шексіз дріптеймін.

Алдымен сені мейірім-шапаатынан міт етемін.

Саан лайы матау айтуа тілім жете ме?

Шамам келгенше аянбаймын, маан жрдем бер!» [1]

Жаратушыа шамасы келгенше мада айтып, пенде жасылытан тыс алмайды дегенді мезейді. Жаратушыа рмет крсете алан адам баласы адамзатты рметтеуді йренетіні шынды. Жаратушыны сйіп, адамзатты рметтеуді адам баласы дние есігін ашан кннен бастап йрену ажет. р ана баласы бойына біткеннен кнен бастап, оан деген махаббаты оянса, ол бала болашата мейірімді, айырымды азамат болары аны.

Мшр-Жсіп Кпейлыны дниетанымыны айнар кзі ран-крім, хадис, шариат. Оны діни философиясында Алла, Hnci, инсани-амил, аиат, фана, о дние, жма, тоза, кн, пенде, nepіште, ашыты, махаббат, улие, шариат, сопылы т.б. ымдар негізгі зекті райды.

Мшрді дниені жаратылуы, арыш, ислам жне жер денелері, адам алай жаратыланы туралы ойларын «Жер мен Кк» (1894) исасында былай баяндаан:

Екі кн-жер, екі кн-кк жаратты,

Трт кнде бір-біріне жп жаратты.

Бір саатта ылуа дыреті бар,

«Пендеме ибрат болсын!» - деп жаратты.

Мшр Жсіп дуниені жаратушы, Алла тааланы жаратылысты жпты негізінде крсетеді. лы Абай айтандай: «Махаббатпен жаратан адамзатты» Мшр де дастанында ерекше сйіспеншілігімен жазан еді. арапайым тілмен аын iшкi дниесін жеткізе білген. Діни ебектерінде ислам аидаларына, борыш - парыздарына жан-жаты тсінік береді. Ойшылды «Жарты нан» леінде:

Айтатын ран сзін молда айда?

Дние шін ойлааны амал,хайла.

Айтайын брыныны наыл сзін

айырдан аз да болса крген пайда.

Дние тер бйге атындай желіп шауып,

Шп шыар таыр жерге жабыр жауып...

 

Аын бл леінде, молдаларды сынап, адамдарды адалдыа, жаман істерден аула болуа жне де тура жола шаырады.«Ібіліс шайтан иайсы» дастанында Ібілісті дниеге келуі, періштелер ханы болып сайлануы, адам баласына басын имегендіктен шайтан атанып, адамды дрыс жолдан азыратын, нпсісін зіне аратушы шайтан жолына тскен Ібілісті мipi туралы баяндалады. Дастанда шайтан іс-рекетімен адамды жаман жола итермілейді.

Жаратты жасы-жаман екі айыр жол,
Адамны бip жаы-о, бip жаы -сол!
Адаспай жасы жолдан жрер тзу,
Кімде-кім болып жрсе зіе л!

дай жолына, немесе нпсі, шайтан жолына тсуін Адам баласы зі тадайды. Жасылы пен жаманды, мейрімділік пен атыгездік, айырымдылыпен пен злымды трізді арама-арсылытарды бірін тадауына байланысты адамны дниедегі міріні рухани тазалыы мен байлыын анытама.

 

мар арашті айтуынша, алла бл дниені себепті ылып жаратты. р нрсені пайда болуына бір себеп болады. Мысалы:«Мадай теріді шыарып ебек етпей, нтиже кре алмайсы». Адамдар алла жолымен жрмесе,бес парызды орындамаса, нер-ылым йренбесе, ебек етпесе аллаа иман келтіру, бой сыну болып табылмайды.

Слеймен Баырани шыармаларыны басты таырыптары сопылы аым аидалары, Аллаа деген сйіспеншілік, оны мадатау, Аллаа лшылы етуге, исламны шарттарын млтіксіз орындауа шаыру Аын е уелі ебек трбиесін ле рнектеріні негелі зегі етіп, ебек ету шін рбір адам ерте тру керек дейді:

«Тасріде трандар

иындыпен кресе алар,

Алладан лес алар.

Еріншектер жатып алар:

Ел ризылыынан апы алар»,–

 

жолдар арылы «Тасріден трмай ісі бітпейді», «Тасріден труды дет ыл», – дейді. Халымызды «Ебек етсе ерінбей, тояды арны тіленбей», «Ерте тран жігітті ырысы арты, ерте тран йелді бір ісі арты» деген анатты сздері бар.Аынны насихат ледері арылы оырмандарды адамгершілікке, имандылыа трбиелейді. Шын ашытыты адір-асиетін жырлап, баыта жетуді бір жолы білім алу екенін уаыздайды. Аынны метикалы аыздара сйкес жазылан оиалы ледері сиетті негесімен барша адамды жасылыа, айырымдылыа шаырады

Кеестік кезеде мір срген ірі дін ламасы Сдуаас ылмани зіні дін ебектеріне аза жерінде жазылан «Файзул Арифин » туындысын негіз еткен. Оны «Дін педагокикасы», «ран туралы жала мен тіріктерге арсы», «Махмуд Шалтут тафсіріні аудармасы» атты ебектері з кезеі шін ана емес, бгінгі кн шінде аса маызды. С. ылмани з ебектерінде діншілдік мселесін е уелі білім-ылымнан бастау керектігін тйіндейді діншілдікті басты негіздеріні бірі ретінде білім йрену, ылыма ден ою керектігін дріптеп:

Біреу айтса кк пен жерді білімін,

Затын, орнын, лкен, кіші клемін.

Білмегеннен дшпан болып шатасты,

Адай алмай ондай ылым тереін- деп білім білмеген адам «ылым тереіні дшпаны» екенін айтады.

. С. ылмани мсылман адам діншіл болуы шін діл болмаы лзім екенін зіні ледерінде поэзия тілімен былайша рнектейді.
Сондыта бірлік керек, діл керек,

Ортатасан пайда мен зиян керек.

Тпкілікті намды іс те ажет,

Сол жолмен з-зіді стау керек.

ле жолдарында да айшыты тілмен «шын адам» болу шін «адалды пен ділдікті жолында болу» керектігін насихаттап, соан ндейді. «Шын адам» дегені – шын мсылман, шынайы адамды асиеті бар адам деген.

азіргі кезге дейін елімізде Ислам діні дстр ретінде станылады. Дегенмен де бл дерісті зіндік тарихи-мдени алышарттары бар. Осылай деп тжырымдауа тмендегідей апараттар длел бола алады. VII асырдан тарала бастаан Ислам, Х асырды соында аза жерінде рылан мемлекеттерді ресми діні дегейіне дейін ктеріле алды. Исламны бу Ханифа мзабыны дін, оам мселелерін шешуде ран, шариат кімдерімен оса жергілікті халыты дет-рпы, салт-дстрін де есепке алу секілді ерекшелігі Орта Азияны халы, соны ішінде аза халы шін де жаын болды. Осы ерекшелікті арасында бгінге дейін біз Исламны ханафи мзабын станамыз жне Ислам аза халыны дниетанымы, дстрі, рпымен ндесіп, сан асырлар бойы аза мдениетімен ттасып, лт тарихыны ажырамас блігіне айналды. Ханафидегі еркін ойшылды лы даладан лемге «Екінші стаз» атанан л-Фарабиді, Ж.Баласан, ожа Ахмет Яссауи, М.ашари, адырали Жалаири сияты ламаларды берді. Оларды ебектері орта асырдаы Орта Азиялы ренессанс кезеіні мдени міріне зор лес осты. сіресе, Орта Шыыс ламалары: Ибн-Сина, Бируни, Хорезми, Омар Хайям, Хафиз сияты ламаларды ой-пікірлеріне ана емес, сонымен бірге Еуропа ылымына да зор ыпал етті. Бізді аын-жырауларымыз, алымдарымыз, сал-серілеріміз дін философиясын, ндылытарын тере зерттеп, ынып, оны нрі мен слін арапайым халыа ыныты трде жыр-шума пен кй-терме трінде жеткізіп отырды. лы даладан шыан рухани тлалар мен стаздарды діни танымы ке болды, олар дінні ыр-сырын мегеруде Ислам леміні кптеген рухани-мдени орталытарымен тыыз байланыс орнатты. Білім мен трбие ауыз дебиеті, яни жыр, айтыс, дастандар арылы рпатан-рпаа беріліп отырды. азаты лы реформатор-хандары жйелеген аза оамыны моральды нормаларын, азаматты ытарын реттеуге арналан «Жеті Жары» секілді задарымыз шариатты негізінде дайындалып, бгінде ата заымызды дігегі болып табылады. азіргі кезде тарихшыларымыз «Ислам – ата-бабамызды тарихи тадауы болды» дегенді кп айтады. Бл дрыс та шыар. Себебі біз тарихымызды зерделей отырып, Исламны аза лтты болмысы мен мемлекетіні алыптасуына, мдениеті, дебиеті, неріне, жалпы дниетанымына осан зор лесін кре аламыз. Осындай дниетанымды, ндылыты, ыты жне т.б. тарихи рл атаран дстрлі ислам дініне азіргі тада «айта жандануда» деген баа берілуде. Баршаа млім, 1990 жылы азастан мсылмандарыны діни басармасы (МДБ) рылды. Бл адам лсіреген діни байланысты айта жаырту болды. Алашы кезенен бастап елімізде осы арна арылы баса конфессиялара толерантты кзарас танытатын, оларды ндылытарын мойындайтын, ылымны дамуын, техникалы прогресті олдайтын Исламны дстрлі баыты таралуда. МДБ республика ішіндегі жне ТМД шеберіндегі діни конфессиялармен тату арым-атынас орнатып, рухани-аартушылы жмыстарына баса мн береді. Ислам діні е алаш отстік ірлер арылы тараланын ескерсек, мндай басымдылы крсеткіші саталан сияты. йткені азірде Отстік ірде жасы таралан. азастан шін дстрлі снниттік Исламны ханафи мзабыны станымдарын насихаттауда консервативті, яни теологиялы тсілдерден брын Исламны халыты тарихи ткен кезеі мен лтты салт-дстрлерімен сабатасты, отансйгіштік пен лтты ауіпсіздік аидаларына рмет идеяларын йлестіре насихаттау аса маызды. Е бастысы, Исламны тарихын, жріп ткен жолын, осы жолдаы ата-бабаларымызды Ислам ркениетіне осан лесін кеінен насихаттауды бір стке де тотатпауымыз ажет.

Екінші салаа келсек, бабаларымыз исламды географиясына, салт-дстріне, менталитетіне байланысты дстрлі деп тсінді.«Дстрлі Ислам діні» деген тіркеске айта оралып, Ислам діні тарихына бір ст назар салайышы. Алла Таала ранда «Мида» сресіні 3-аятында: «Бгін діндеріді толытырдым жне ныметімді тмамдадым. Сондай-а, сендерге Ислам дінін оштап наттым», – деп айтан.
Алашы кезеде Ислам тек ана Араб тбегінде тараланы белгілі. Мхаммед пайамбар (с..с) дниеден ткен со, ранны рбір аятыны ашан, айда, неге байланысты тсуі себептерін жне хадисті жасы білетін лы сахабалар ран мен хадиске сйене отырып, ижтиат ылып, дінні таралуына зор лестерін осан. Осылайша, Ислам діні ке анат жайып, кптеген лттар мен лыстар дінді абылдап, сахабалар дет-рып, жер-су жадайларына байланысты туындаан сан алуан мселелерге наты шешім шыарып кімін беріп отыран. Дінні аидалары, яни шариат жасы істерге ркез рсат етеді, тек раннан, хадистен тыйым салынбаса боланы. йтпесе, харам болып есептелінеді. Сондытан, ислам – кез келген халыты дет-рпына ысым жасамайтын, барлы уаыта, кезеге арналан сондай ауымы ке дін. Жаа айтанымдай, белгілі деп-рпы шариат негіздеріне айшы келмесе, оны олдануа дін рсат береді. Мысалы, аза халында жеті атаа жетпей ыз беріп, ыз алмау дстрі бар. Тектілікті осылай сатау ислама дейін болан дстр. йткені, анны араласпауын сатаан жн, ан жаындыынан болатын ауруларды алдын алан дрыс. Бл турасында пайамбарымыз Мхаммед (с.а.у.) «алыдыы алыстан болса, сілі, туысты болмаса (анны саталуына жасы) айырлы» дейді. Демек, жеті атаа дейін ыз беріп, ыз алмау ислама айшы келмейді. Ислам діні лтымызды бітім-болмысы мен мдениетінде дстрлері мен дет-рыптарында зіндік із алдыран. Халымызды трмыс-тіршілігінде саталан діни дстрлер: сндеттеу, неке ию, рбан айт пен Ораза айт, жарапазан, садаа беру, пітір беру, бата беру, туіптік емдеу дісі, тасатты жасау діни жоралыларды міршедігін крсетеді. Сол сияты жеті шелпек жасап садаа ретінде тарату, лкенді рмет ылып трге шыару, келінні рмет ретінде ата-енесіне иіліп слем салуы ислам аидаларына айшы келмейді. Айта берсек, аза халында салт-жоралар те кп.Олар:«алы мал»деген дстр бар. да тсу рсімі келісілген со дала заы бойынша кйеу жаы «алы мал» тлеуге тиіс. Бл аза, аза болалы блжымаан ежелгі дстр. Оны млшері даларды дрежесі мен дулетіне байланысты екі жа келісе отырып шешеді. «Брыны кедейлер арасындаы алы мал млшері бес алты малмен тынса, ірі байлар арасында екі жз, бес жз, мы жылыа дейін жеткен. Би мен байлар, хан мен трелер арасында алы мал стіне «бес жасы» деп аталатын бес тйеге осып бір «жетім ыз (к), «ая жасы» деп беретін ш тйеге оса бір «еркек жетім» (л) бергендігі кейбір деректер арылы белгілі.

Атау ас- адамны лер алдындаы ішетін е соы тамаы, иманын айтып, да салып беретін сусын, ас.

Ота май ю – ырым-салт: ыз кесі йіні о жа іргесіне кйеуге арнап ымбат матадан тігілген тсек салып, шымылды рып ояды. Кйеу табалдырытан аттап кіргенде ш рет тжім етеді. Табада тран шоа олына статан темір ожаудан майды яды. Бір кемпір с олын уелі шоа арсылап, одан зіні мадайына, кеудесіне с олын басады. Бдан со кйеуді тсекке отырызады

рбан айт – (діни). Ораза ткен со, жетпіс кннен кейін болатын мсылмандарды діни мейрамы

Дербішана– жабыр жаумай, рашылы болып бара жатса, дайдан жабыр тілеп, бкіл ел болып, дайындайтын ас.

Соыт (шелпек) – дайы таам. Оны не жаман тс кргенде, не бала болмаанда, не біреу атты ауырып алса істейді. Брын оан ер адамдар ана атысатын, азір егде жне орта жастаы йелдер де атысады, жне де ара ішпейтін, темекі тартпайтын, намаз оитын адамдар ана атысады. Соытты адамдар санына арай да пісіреді.

Шек беру – азаа ислам діні арылы кірген мейрамны бірі – Шек беру, Бл екі айтты алдындаы кні ткізіледі. Ондай йлер сол кні бір малын сойып, крші-олады шаырады. лген ата-бабаларына ран оытып, иісі мсылман атаулыа бата баыштайды

ырын беру - лген адамны айтыс боланына ыры кн толуына байланысты берілетін дайы ас.

Ас беру – лген адамды еске тсіріп, рметтеу салты

Келесі кезекте аза халыны Ырым-тыйымдарына тоталып кетсек:

 

ыз кпелегіш болса – ырысы кем болады.

 

Жеілтек болады деп ыз баланы ырынан ерте шыармайды.

 

ыз баланы бір тал тскен шашын кез келген жерге тастамайды, с іліп кетсе, бас ауруына шалдыады.

 

Ана баланы дретсіз емізбейді.

 

ыз балаа шашы ссін деп желке жегізеді.

 

ыз бала дауысын атты шыарып клмейді.

 

ыз бала тнде шашын жаймайды.

 

Тілді шын жесе – сйредеп сйлей беретін болады деп ырымдаан.

 

Сыар ая киім киген баланы йелі ры болады.

 

Ая киімді о аятан бастап киеді, сол аятан шешеді.

 

онаа келген сбиге кгендік береді немесе киім алып береді.

 

Шалбарды отырып, о аятан киеді, сол аятан шешеді.

 

Аякиімді ткеріп оюа, теріс киюге болмайды. Олай жасаса, адамны жолы болмайды.

 

Баскиімді кез келген жерге тастамайды, аяа баспайды, астыа басып отырмайды, аяа кимейді. Олай жасаса, бастан ба таяды, бас ауруына тап болады.

 

Ер адам йелді киімін кимейді, жаулыын басына салмайды. Олай жасаса, еркектігінен айрылады.

 

Бтен адама бас киімін бермейді. Олай жасаса, адам басы кемиді. Бас киімін сыйлауа да болмайды.

рпатан – рпаа, ата-бабаларымыздан келе жатан бл ырым-тыйымдарды азіргі уаыта дейін кнделікті мірде олданып келеміз жне де алдаы уаытта олдана береміз деп ойлаймын.

Ал енді шежірелерге келсек, ауызша тарихи шежірелер мен аыздар кні бгінге дейін ылыми тарих ретінде мойындалмай келеді. Дегенмен тарихты тарихнамадан брын басталатыны баршамыза млім. Жер бетінде ай лтты немесе ай халыты алып арамаса та, оларды кез-келгені - тарихи дамуды туындысы. Зерттеліп жазылан тарихи кітабы жо болуы ммкін, біра тарихсыз халыты болуы ммкін емес. «Тарихнама е алашында ауызша тарихи-шежіре, аыз трінде басталып, жазба тарих кейін келе, жарыа шыып, кемелденіп отыран. Тарих ылымында шежірелік деректерге осалы немесе жанама дерек кзі ретінде арау рдісі алыптасан. Басым кпшілігінде генеалогияа «ру-тайпаларды пайда болу, алыптасу тарихын білдіретін жне ата-текті тсіндіре тарататын тарих ылымыны бір саласы» деген академиялы анытама беріледі. Кейде тіпті шежірені «отбасы тарихын алпына келтіруге ммкіндік беретін тетік» деп те арастырады. Тарихи ертегілер, жыр-дастандар, тарихи гімелер, аыз, псаналар, ария сз, шешендік, билер сзі жне баса да ауызша айтылып, халы жадында саталан мралар шежірелік дстрді райтын ішкі деректерге жатады.

Ауыз дебиеті гімені бір саласы – аыз. Аыз негізінде гіме, кейде ле, жыр трінде болуы да ммкін.Аыз белгілі бір адамны атына, іс-рекетіне байланысты туады. Кейде аыз гімеде де шынды оиа мен иял-ажайып оиа аралас келіп отыруы ммкін. Бл жаынан аланда аыз бен ертегі екеуіні арасы жаын. Негізгі айырмасы – аыз гіме кбінесе тарихта болан адамны басына ралады. уелде тарихта шын болан, кейін сондай адам болан деп, ел аузында айтылады.Аыз гімелерді тарихи адамны тірегінде тууыны, негізгі себебі, сол адамны з басына істеген, ісіне, белгілі бір тарихи кезеде атаран рліне, леуметтік мні зор ебегіне байланысты. Ол адам батыр, не ел басшысы, шешен би немесе ділеттік іздеуші, халы мын жырлаушы крескер болуы ммкін.Олар гіме, жырларды біреуден жаттап алып, кейінгі рпаа алдырады.

Аыз гімелерге ияли жаы кп араласса да, лгі аыза айналан адамны зі кдімгі арапайым адамны атарында ала береді. аза аыздарындаы Асан айы, Жиренше шешен, орыт ата, Алдар ксе т.б. – брі де шындытаыдай, жай адамдар ретінде суреттеледі. аза аыз гімелерінде иял-ажайып дниелер мол, олар адамды асыл армандара бастайды, оны шыр ойына анат бітіреді, келешекке міттендіреді.

Енді аза халыны маал-мтелдері, наыл сздері туралы айта кетейік:

Сатан менен, Сатпаймын дінімді мен.

лмейтын, шпейтін кнім білем.

Алла деген жрегім ждырытай,

Жрегімні соанын біліп жрем.

(Маали Маатаев).

 

Ар-ождан алдындаы адалды з адір-асиетіе, ізгі іс-рекетіе байланысты.

Шыншылды адалдыпен аалас.рге жзген негелі ісімен, Тада адал дос з теіні ішінен.

Адам масатына зін-зі жетілдіру арылы жетеді.

 

Мінез-лы міні – рухани кеселге жатады.

Бейамды стсіздікке бастайды.

ылыммен айналыссам деген адамны аыл-ойы – айын, ерік-жігері – зор, тілек-масаты – аиат пен адалдыа ызмет етуге талап жолында болуы шарт. Жай лззат іздеу, ксіпмарлыа сас рекет ондай болмаса керек.

 

Мінез – жанны айнасы.

Адамны басына онан баытты траты болуы жасы мінез-лыа байланысты.

Мінез бен аыл жарасса – адамгершілік тады.

Слу саз жан сергітеді.

(л-Фараби).

 

Дстрлі ислам насихатын кшейтудегі маызды тетіктерді бірі – стратегиялы зерттеулерді жзеге асыру. Мндай зерттеулерді бір блігі ретроспективті сипатта жргізілуі тиіс. Бл сз жоарыда атап крсеткен мселерден туындайды.Яни,азаы болмыса тн бірегей рухани ілімдер алыптастыран лтымызды крнекті тлаларыны ебектері мен халымызды діни танымын, рухани ндылытарын танытатын ауызекі шыармашылы мралары дінтану зерттеулер негізіне айналуа тиіс. Бан дейін аталан мралар кбіне тарихи, филологиялы, мдениеттанулы, философиялы зерттеулер нысаны ретінде арастырылады. Теологиялы жне дінтанулы трыдан біршама талдананымен, бл мралар азаы дстрлі ислам аидалары трысынан млде дерлік зерттелген жо.ендігі кезекте осы баыттаы зерттеулерді жола ойып, рухани – діни мраларымызды толы игеруге «дстрлі ислам» тсінігін ылыми трыдан орнытыруа кш салу керек.

Дстрлі исламды дамытудаы екінші бір баыт баспа жмыстарымен байланысты болма. Жоарыда аталан бу Насыр л-Фараби, Жсіп Баласын, ожа Ахмет Яссауи,Ахмет Йгінеки,Махмд ашари, Алтын Орда дуірінде мір срген діндар аындар мен тарихшы алымдар ебектерін, Шаатай кезеіндегі тл тарихымызды, танымызды аудару жне жариялау жмыстарын жзеге асыру ажет.

Діни мазмндаы ебектерді айта жариялау барысында деби шыармалара да назар аударан жн. аза аын-жазушылары дін таырыбын немі назарда стап, діни-этикалы ойларын, ислам діні жніндегі негізгі таным –тсініктерін деби туындылар арылы жеткізіп отыран. лтымызды аартушы –стаздары ретінде танылан - асырлардаы аза аламгерлері шыармашылыын айта арап, оларды дін мселелеріне арналан тадаулы деби туындыларын іріктеп, екі томды ретінде растырып шыаруа толы негіз бар. Сондай-а, халымызды ислами тсініктеріні алыптасуында маызды рл атаран ислам ламаларыны, соны ішінде ханафи мазхабындаы дін алымдарыны, орта асырлы жне заманауи дін айраткерлеріні ебектерін аудару, жариялау жне айта жариялау мселесін де назардан тыс алдыруа болмайды.

 

Жалпы аланда, дстрлі исламды халымызды дниетанымында ежелден негізі аланан, асырлар бойы олданыста болан, заманалар сынынан срінбей ткен рухани аидалар мен ілімдер негізінде танимыз. Ислам ндылытары мен аза салт-дстрі арасында демі сабатасты пен ндестік бар жне екеуіні де алатын орны азіргі уаытта лкен маыза ие. Олай болатыны, ата-бабамызды салт-дстрлері мен дет-рыптарыны айнар кзі – ислам. сіресе, Пайамбарымыз Мхаммед (с..с)-ні сннеті мен хадистері дет-рып ретінде алыптасып, халымызды мдениеті трінен орын алды. Ата-бабамыздан мра болып жеткен бл дстрлер мен рыптарды кбі ислами айнардан алынанын айтып кету де арты болмас. Сан асырлардан бері ке байта даламызды ата-бабаларымыз кзіні арашыындай сатап, бір дайа сыйынып, дінім Ислам, кітабым ран деп, дін істерінде жетекші Имам Азам крсеткен баытты станып, арапайым да тыныш, ынтыма пен бірлікте мір сргеніне тарих ку. Бгінгі таырыпа арау болан дстрлі Ислам, яни бу Ханифаны жне оны шкірттеріні Ислам дінін тсіндірудегі крсеткен сара жолы сан этностардан ралан халымыза тиімді де ыайлы болып, лтымызды зіне тн табиаты жне трмыс-тіршілігімен тыыз байланысып, азіргі уаыта дейін жаласын тауып келеді.

 

«Дстрлі ислам» тсінігіні аясында лтымызды бірттас рухани тжірибесі толыымен амтылады деп білген жн. аза халымызды озы дстрлері мен дет-рыптарымен біте айнасан имам Азам мзабын негізге ала отырып, рухани сауаты жоары, білімді жастарымызды кбейту шін лтты рухымызды тірегі Абай, Шкрім, Мшр Жсіп, Жсіп Баласан, Ыбырай Алтынсарин сынды ламаларды жазан ебектерін кеінен пайдалануымыз керек. Осылайша, жас рпаа лгі-неге, тура жол крсетіп, ел тізгінін олына алар жастарымызды кздері ашы, ккірегі ояу болуын амтамасыз ете аламыз.

 

Пайдаланылан дебиеттер:

 

1. л-Фараби. Философиялы трактаттар, Алматы, 1973.

2 Мырзахметлы М. Абай жне Шыыс. –А.: азастан, 1994. –208 б.

3. деби ждігерлер. Жиырма томды. Т.6.; ожа Ахмет Иассауи. Даналы кітабы.Ахмет Йгнеки. Аиат сыйы/ раст.:А.лібеклы, С.Дуітлы, Б.Саындылы. –А.: Таймас, 2008. – 488 б.

4.Кпеев М.Ж. Тандамалы. Екі томды. 1-т. - Алматы: ылым, 1990.-273 б. 5.Діни сенім, бостандыы жне діни бірлестіктер туралы; азастан
Республикасыны Заы. Алматы. азастан-2030.

6. Тжікова К.Х. Ислам: дние таным, саясат. Алматы «азастан» 1989

7. Ислам. Энциклопедия. Бас редактор Р. Нралиев—Алматы. «азастан энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2000ж

8. Мхамед пайамбар, мірі мен ызметі - Алматы, «жазушы» 1991

9.Тираспольская И.В. Генеалогия // СИЭ. – М.,1963 г.

10.«Ислам жне ркениет » аза мсылмандарыны танымды газеті.

11.ле зінділері алынды: ылмани С. Шыармалары. – Алматы, 2010 ж

12.Шкрім дайберділы «Мсылманды шарт»,Жсіп.Б «тты білік».