рген де, оыан да емеспiн!
– некей, Говорухиндi билiктi зi iздеп тапты. азастан Жазушылар одаы да билiктi беделмен алуы керек. Ол шiн, жоарыда айтанымдай, ткiр де тiмдi, беделдi жазушыларды шотай йыстыру керек. Ал бiздi Нрлан, керiсiнше, талантты жазушыларды шашыратып, пышыратып алды. Оны есесiне, айналасына зiне дауыс беретiндердi жинап жатыр. йтпесе, Халыаралы “Алаш” сыйлыыны бiрден 42 адама лестiрiлуiн ай исына жоруа болады? “Халыаралы “Алаш” сыйлыы бiрден 42 жазушыа берiлдi” дегенге уелгiде сенбедiм. Артынан “аза дебиетiнен” оып, осы 42 жазушыны iшiнде Халыаралы “Алаш” сыйлыын алу былай трсын, Жазушылар одаына мше болуа шарты толмайтын жазыштарды крiп, кiлiм млде оылтасыды...
гер Н.Оразалин Халыаралы “Алаш” сыйлыын бiрден 42 адама, зiiз айтандай, лестiрiп берiп, зiне дауыс беретiндердi жинап жатса, Жазушылар одаыны басшылыынан кетпеудi амын ойластырып жатан болды ой?
– рине, бл – жазушыларды пленумы арсаында, съезi арсаында зiн жатайтындарды кбейтудi амалы. Мен азастан Жазушылар одаыны Халыаралы “Алаш” сыйлыы жнiндегi комиссиясыны мшесi едiм. Брын шаырып тратын, бл жолы, неге екенi белгiсiз, шаыран жо. Соан араанда, менi комиссияны мшесiнен шыарып та тастаан сияты...
арап отырсам, Нрлан Оразалиннi азастан Жазушылар одаын басаранына 16 жыл болыпты. Бл аз уаыт емес. Жаа туан сбидi ат жалын тартып мiнетiн азамат жасына жететiн уаыты! Ал ендi одан рi басара берем деу – онсыз да берекесi ашып тран Жазушылар одаын одан рi сансырату болар едi. азастан Жазушылар одаын ешкiм де 16 жыл басаран емес! Бан дейiн е кп басаран нуар лiмжанов болса, соны зi 9 жыл басарды. Жазушылар одаына жаа басшы керек. Бл – кптi тiлегi, кптi алауы. Жаару, жаыру – уаыт, заман талабы.
ХАЛЫТЫ АШАСЫ НЕГЕ ХАЛЫТЫ ЖАЗУШЫСЫНА БЙЫРМАЙДЫ?
таты, белгiлi, талантты жазушылара кiмет тарапынан мемлекеттiк стипендия берiледi. Сiз осы стипендияны 13 жыл бойы алып келiпсiз. Ал соы жылдары бл стипендия Сiзге берiлмейтiн болды. Неге?
– Композиторы, ншiсi, кйшiсi, ртiсi, жазушысы бар, жыл сайын 80-90 нер адамына мемлекеттiк стипендия берiледi. Бларды iшiнде жазушыларды саны 30-а жуытап алады. Мiне, мен осы стипендияны 13 жыл бойы алып келдiм. Осыдан дл 16 жыл брын аза кiметi арнайы аулы абылдап, мемлекеттiк стипендия таайындаан болатын. Жне жаылыспасам, осы аулыда “бл стипендия шыармашылыпен танылан, мойындалан талантты жазушылара берiледi” деп атап та крсетiлген-дi. аулы шыан жылдан бастап бл стипендияны збей 13 жыл бойы алып келдiм. 3 жыл болды, неге екенi белгiсiз, стипендия берiлмейдi. “Неге берiлмейдi, не шiн берiлмейдi?” деген сраты тбiне жете алмай-а ойдым. Бан кiнлi азастан Жазушылар одаы ма, Р Президентi кiмшiлiгi ме, жо лде кiмет пе, соны натылай алмай-а ойдым.
Жылына бiр берiлетiн бл оматы аражат жептуiр кмек едi. Сол кмектен айырылды. Соы 4 жылда 2 кiтап шыардым. ол усырып арап жатан жопыз, ебектенiп жатырмыз. 1990 жылы Р Мемлекеттiк сыйлыына ие болдым. 1998 жылы “азастанны халы жазушысы” деген биiк атаа олым жеттi. арап отырсам, азiр кзi тiрi 8 Халы жазушысы алыппыз. лгi мемлекеттiк стипендия осы сегiз жазушыны екеуiне берiлмейдi екен: оны бiрi – мен, екiншiсi – Мхтар Маауин. Ала ойды бле ырыандай бiз екеумiздi неге блектеп тастаан? Бл андай саясат? Кiмнi саясаты?
Мемлекеттiк стипендия дегенiмiз – президенттi, не болмаса кiмет басшысыны ашасы емес, халыты ашасы. Ал ендi сол халыты ашасы неге халыты жазушыларына бйырмайды? аулыа араса, стипендия “шыармашылыпен танылан, мойындалан талантты жазушылара” берiлуге тиiс. Алып жатандарды iшiнде лi ешкiм тани оймаан шикiкпелер де жр...
Мхтар Маауинге кмек керек емес деп кiм айтты? Ол да бiр зейнетаыа арап отыр. азiр Чехияда жатып 4 томды “Шыыс хан жне оны заманы” атты тарихи баянын жазып жатыр. Мны бiрiншi кiтабы жаында “Жлдызда” жарияланды. Трт нмiрге. Сыншысы ой, зi-а айтшы, алай екен?
ажап! Аса нды, игiлiктi ебек! Бл – Шыыс ханны брын-соды ешкiм жазбаан толы рi шынайы тарихы. Мны лкен-кiшiге бiрдей ажет рi пайдалы “аза тарихыны” аса здiк оулыы деуге де болады. Жалпы, мны сыртында Мхтар Маауин зiнi осы ебегiмен “аза тарихы алай жазылуы керек?” деген айрыша маызды, ерекше крделi сауала да жауап бере кеткендей. Бiздiше, аза тарихы дл осылай жазылуа, осылай баалануа, осылай байыпталуа тиiс! “Шыыс хан жне оны заманыны” кiрiспе блiмiнде автор “Сайыпыран Шыыс ханны аруаы риза болай! адым заманда жасаан Алып Бабаларымызды асаралы даы дабылдай берсiн!” дейдi. Бiрiншi кiтапты оып шыаннан кейiн бiз де “Алып жазушымыз Мхтар Маауиннi мерейi мен мртебесi арта берсiн!” дедiк шын ниетiмiзбен.
– Мiне, кiметтен берiлетiн кмек те лдекiмдерге емес, халы шiн, лтты мддесi шiн, рпаымызды ертеi шiн аянбай ебектенiп жатан Мхтар Маауин секiлдi жазушылара берiлуге тиiс емес пе?!
“АБЫЛАЙДЫ АСЫНДА ШАППААНДА, АТАНЫ БАСЫНДА ШАБАСЫ БА?”
– “Абылайды асында шаппаанда, атаны басында шабасы ба?!” деген мтелдi естiген боларсы?
стiдiк ой.
– Естiсе, мны астарында “Абылай ханны асынан лкен ас болма емес, ендi нерiдi, барыды осындай лкен ас, лы жиында крсетпегенде айда крсетпексi?!” деген мн-маына жатыр. Бдан ненi ааруа болады? азаты Абылай ханды ерекше адiрлегенiн, оны айраткерлiгiн те жоары баалаанын байауа болады.
ош делiк. Мiне, бiз сол кллi аза адiрлеген лы тланы 300 жылды мерейтойын атаусыз алдырды.
Жасыратын тк те жо, азiргi кнi “Наыз тарих бiзден басталады!” дегенге саятын бiр баянсыз, шола, келте тсiнiктi алыптастырысы келетiндердi де байап жрмiз. Мны брi бос урешiлiк! ткенге мрын шйiре арау – жетесiздiктi белгiсi. Мдениетсiздiктi, Нарысыздыты белгiсi. аза осылай, дл осы кйiнде аспаннан аяы салбырап тсе алан жо. аза мемлекетiнi тарихы тым рiде жатыр. аза хандарыны бiразы майданда, рыс даласында лген. Мндай сирек мысал, мндай сирек дерек кез келген халыты тарихынан табыла бермейдi.
Ендi Абылай хана тотала кетейiн. Мен – Абылай хан туралы, оны айналасы туралы, Абылай ханды оршаан азаты мйiзi шаыратай батырлары туралы кркем шыармалар жазан адаммын. Шыарма жазу шiн оларды тарихын, iс-рекетiн, тiрлiгiн зерттейсi. Сонда кзiм жеткен бiр нрсе, Абылай ханны аза халына сiiрген ебегi шан-теiз.
Абылай хан 1754 жылы аза жерiн басыншылардан толы азат еттi. 40 жыла созылан осы соысты з басым “Отан соысы” деп атап жрмiн. Тарихшыларымыз осыны абылдап-алыптастырып жiберсе, тiптi жасы да болар едi. алай Отан соысы демейсi, бгiнгi тiлмен айтанда, бiздi бес облыс (Шыыс азастан облысы, Алматы облысы, Отстiк азастан облысы, Жамбыл облысы, Тркiстан Ташкентiмен оса) жоарды атыны тяыны астында алды. 1754 жылы Абылай хан аза жерiн жоарлардан толы тазартты. Ал ендi осыдан дл бiр жыл кейiн, натылай айтса, 1755 жылы йгiлi Машы кiметi “Жоарларды жер бетiнен тып-типыл етiп ртамыз!” деп жойын шабуыла шыты. Жоарлар тоз-тоз болды. Ал егер сол жоарлар брыныдай аза жерiнде отыранда не болатын едi? ытайлар жоарларды, здерi айтандай, “жер бетiнен тып-типыл ртып жiберу шiн” аза жерiне де келетiн едi ой. Сонан кейiн оларды азатар жоарлар сияты айта уып жiбере алатын ба едi, жiбере алмайтын ба едi, бл – те крделi сра, иын сра...
Жалпы, тарихты жасайтын тлалар ой. Абылай ханны айбыныны, амал-айласыны, сесi мен ссыны аншалы екенiн, оны айраткерлiк, йымдастырушылы абiлетiнi аншалы екенiн мынадан да байауа болады. Абылай хан лгеннен кейiн 10 жыла жеткен жо, Отстiк азастанды оан басып алды. Мына жатан Ресей де аза жерiне ол сала бастады...
азаты крiпкел ламасы Мшр Жсiп Кпеев “Батырда аракерей абанбайдан ткен батыр жо, Биде йсiн Тле биден ткен би жо!” дей келiп, аза хандарыны iшiнде Абылай ханны ебегiн айрыша биiк баалайды. Тарихи деректер келтiре отырып. Мшр Жсiп Кпеевтi толы шыармалар жинаыны 12 томы басылып шыты. Брындары Мшр Жсiп Кпеевтi Абылай хан туралы айтандары ылыми айналыма тспей келiп едi, ендi тсетiн шыар...
– азаты белгiлi адамдары, азаты ламалары мен тарихшы-алымдары былай трсын, Абылай ханды шет жрттар да биiк баалаан. ытайды, Ресейдi тарихшылары бл жнiнде жазып алдыран.
ай бiр кнi, --, ендi есiме тстi, 16 желтосан, яки Туелсiздiк кнi бiраз зиялылар бiздi йге телефон соып, “Абылай ханны ескерткiшiне гл ояйы” деп тiнiш бiлдiрдi. Екiншi Алматы темiржол вокзалыны алдындаы Абылай ханны ескерткiшiне келсем, 40-50 адам жиналып алыпты. Алматыны деби-мдени зиялылары, Абылай ханны азiргi рпатары, таы таылар. Содан лгi жерде жиын жасап, сз сйледiк. Туелсiздiк туралы айтты, Абылай хан туралы айтты. ншейiнде рiп жретiн тележурналистердi кре алмадым. Сйтсем, осы жиынды йымдастырушылар бiреу емес, екеу емес, бес бiрдей телеарнаа телефон соып, Абылай ханны ескерткiшiне гл оятынын ескертiп-хабарлапты. Бiра бiрде-бiр телеарна тбе крсетпедi. Неге? йткенi олар да жоары жатаыларды, билiктегiлердi Абылай хана салырт арайтынын сезiп-бiлiп отыр. Содан кейiн алай келедi?!
абеке, осы Сiзден кптен берi срайын деп жрген бiр сауалым бар едi. Бiздi алымдарымыз Абылай ханны сйегiн тапты, бл сйектi Абылай хандiкi екенiн “блтартпай длелдедi”, осы сйектер арылы Абылай ханны жаа портретiн жасады. алымдарымызды длелдеуiнше, Абылай ханны бойыны биiктiгi 157 см екен, аузында бiр тiс жо, кемиек крiнедi... Осы алымдарымызды длелiн, болжамын, оларды зерттеуiн, тексеруiн, тiрлiгiн, рекетiн зiiздi рiптес iнiiз, азаты крнектi жазушысы Тынымбай Нрмаамбетов бге-шiгесiне дейiн, егжей-тегжейлi жоа шыарды. Бл жнiнде Т.Нрмаамбетов бiр маала, екi маала емес, ттас бiр кiтап жазды. Ол кiтап жарыа да шыты. Т.Нрмаамбетовтi кiтабын зейiн оя оып шытым. Шын мнiнде, сйек Абылай хандiкi емес екен. Мны жазушы ешбiр тарихшы, ешбiр алым, ешбiр зерттеушi уж айтара алмайтындай етiп длелдеген. Длелдерi – ны, темiрдей. Жне бл мселенi Т.Нрмаамбетов з тарапынан мейлiнше тере зерттеген.