Zwizki rzdu, zgody i przynalenoci

Zwizki skadniowe

Zwizkami skadniowymi (zwizkami wyrazowymi) nazywamy poczenia wyrazów, z których jeden jest nadrzdny (okrelany), a drugi podrzdny (okrelajcy).

Zwizek gówny skada si z podmiotu i orzeczenia. Pozostae zwizki w zdaniu nazywamy zwizkami pobocznymi.

- Przykad

- W poniszym zdaniu wystpuje sze zwizków skadniowych:

W pitek bystra Ania byskawicznie rozwizaa trudne zadanie.

Wyraz nadrzdny (okrelany)	Pytanie	Wyraz podrzdny (okrelajcy)	Typ zwizku w zdaniu
Ania	Co zrobia?	rozwizaa	zwizek gówny
Ania	Jaka?	bystra	zwizek poboczny
rozwizaa	Co?	zadanie	zwizek poboczny
zadanie	Jakie?	trudne	zwizek poboczny
rozwizaa	Jak?	byskawicznie	zwizek poboczny
rozwizaa	Kiedy?	w pitek	zwizek poboczny

Wyrazy pozostaj w zdaniach w stosunkach wspórzdnoci (kiedy s od siebie niezalene) lub w stosunkach podrzdnoci (kiedy jeden wyraz jest zaleny od drugiego). Stosunki podrzdne midzy wyrazami w zdaniu (tworzcymi grup podmiotu i grup orzeczenia) wyraane s przez zwizki: rzdu, zgody i przynalenoci (zwizki te zwane s czasem równie skadni rzdu, zgody i przynalenoci).

1. Zwizki rzdu (in. rekcja) oznaczane s za pomoc form przypadków i polegaj na tym, e wyraz podrzdny musi by w takim przypadku (z przyimkiem lub bez przyimka), jakiego wymaga wyraz nadrzdny. W zwizki rzdu cz si:

· Czasownik z rzeczownikiem, np.: Jem obiad. Sucham muzyki. Myl o matce,

· Rzeczownik z rzeczownikiem, np.: Los czowieka. Ulica Moniuszki. Dom bez dachu. Uczenie dzieci,

· Przymiotnik lub imiesów przymiotnikowy z rzeczownikiem, np.: Peen wody. Potrzebujcy pienidzy. Podobny do ojca. Dyszcy zemst.

W poczeniach tych wyraz okrelajcy (podrzdny) przybiera sta form przypadkow, niezalen od zmieniajcych si form fleksyjnych wyrazu okrelanego (nadrzdnego), ale przez niego wymagan.

Jeli chodzi o czasowniki, to czsto okrelony rzd jest sta waciwoci danego czasownika (wie si to z jego znaczeniem lub budow sowotwórcz):

a) najczstsz konstrukcj czasowników przechodnich jest rzd biernikowy (np.: Czyta ksik, pisywa listy, wybiera delegata), przy czym kada konstrukcja biernikowa w zdaniu zaprzeczonym – staje si konstrukcj dopeniaczow, np.: Nie czytam ksiki (nie: nie czytam ksik), nie wybieram delegata.

Obecnie mona zaobserwowa szerzenie si dopenie biernikowych w konstrukcjach zaprzeczonych. Biernik w konstrukcji zaprzeczonej – poprawny jest wtedy, gdy dopenienie zajmuje w strukturze zdania pozycj dostatecznie odleg od orzeczenia (np.: Nie uwaa za konieczne zatrzyma nowin przy sobie. Nie mam obowizku zna to zarzdzenie); nie jest jednake poprawny w dopenieniu bliszym, np. Nie lubi pisa listy (zamiast: listów).

b) Forma zwrotna nadana czasownikowi przechodniemu zmienia jego rzd na dopeniaczowy (przy jednoczesnej zmianie znaczenia lub nacechowania stylistycznego), np.: Trzyma sznur, ale: trzyma si sznura; wyrzec wane sowa, ale: wyrzec si przyjemnoci; pyta matk, ale: pyta si matki.

Czsto dzieje si to przy równoczesnym dodaniu przedrostka do czasownika, np.: Robi co, ale: dorobi si czego; pi co, ale: napi si czego (por. do-, na-).

c) Stay rzd dopeniaczowy maj czasowniki tzw. partytywne, oznaczajce czynno czstkow, nie obejmujc caego przedmiotu (np.: skosztowa zupy, nasypa cukru, dola mleka) oraz czasowniki o ogólnym znaczeniu ujemnym albo przeczcym, np.: zaprzesta dziaalnoci, unika zwady.

Stay rzd dopeniaczowy maj równie liczne czasowniki przedrostkowe, utworzone za pomoc przedrostków do-, na-; np.: Chowa ksik do szuflady, ale: dochowa wiernoci. Piec chleb, ale: napi chleba (por. dopeniacz, dopenienie, biernik).

d) Rzd celownikowy cechuje wiele czasowników o ogólnym znaczeniu "sprzyjania" lub "szkodzenia"; np. Ufa, sprzyja ludziom, grozi, dokucza ssiadom (por. celownik).

e) Czasowniki o znaczeniu "rzdzenia", "kierowania" zwykle cz si z narzdnikiem, np.: Dowodzi wojskiem, kierowa zespoem (por. narzdnik).

Wiele czasowników cechuje rzd bezporedni (bez pomocy przyimka) obok rzdu przyimkowego, np.: Wierzy czemu a. wierzy w co; (por. przyimek).

Niektóre czasowniki zalenie od znaczenia (nieraz równie w tym samym znaczeniu) rzdz rónymi formami dopenienia (rzd dwojaki), np.: Ucieka od czego a. ucieka przed czym; chroni od czego a. chroni przed czym; tskni za czym a. do czego.

Niektóre czasowniki maj rzd podwójny, to znaczy wymagaj dla penoci treci dwóch dopenie, np. Obra szlachcica królem (konstrukcje: obra królem a. obra szlachcica – nie obejmuj caoci informacji).

 

2. Zwizki zgody to zwizki, w których wyraz podrzdny upodabnia swe formy do form wyrazu nadrzdnego, tj. wystpuje w tym samym rodzaju, liczbie, przypadku lub osobie. W zwizki zgody cz si w zdaniu przede wszystkim zasadnicze czony zdania: podmiot i orzeczenie. Orzeczenie zgadza si z podmiotem pod wzgldem osoby i liczby, a w formach czasu przeszego i trybu warunkowego – take pod wzgldem rodzaju; np.: Piotr pisze; uczennice, uczniowie pisz; rodzice pisali; siostry pisay (p. orzeczenie, orzecznik, podmiot).

W zwizki zgody cz si take przydawki przymiotnikowe i rzeczownikowe z okrelanymi przez nie rzeczownikami. Oznacza to, e rzeczownik z okreleniem – wyraonym przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnikowym, liczebnikiem przymiotnikowym, imiesowem przymiotnikowym lub drugim rzeczownikiem – musi by zgodny co do liczby, przypadka, najczciej take – rodzaju; np.: Ulica Marszakowska – na ulicy Marszakowskiej. Tamten dom – tamte domy. Odkryta gowa – z odkryt gow. Pierwsza gwiazda – pierwsze gwiazdy. Matka ywicielka – matce ywicielce (p. przydawka).

W zwizki zgody wchodz te niektóre liczebniki gówne; np. dwa stoy – trzech stoów – z czterema stoami (p. liczebnik).

Wykolejenia w zakresie zwizków zgody s najczciej spowodowane rozbienoci midzy form a znaczeniem czcych si w nie wyrazów. W jzyku polskim obowizuje na ogó zasada zgody formalnogramatycznej, a nie realnoznaczeniowej (p. rodzaj gramatyczny).

Zdarzaj si jednak wyjtki od tej zasady; np. tytuy: Jego Eminencja, Jego Magnificencja itp. wi si z innymi czonami zdania na zasadzie zgody realnoznaczeniowej: Jego Ekscelencja wyjecha (nie: wyjechaa); Jego Magnificencja przyj (nie: przyjta) delegacj.

Czasami ustalenie waciwego typu poczenia w zwizku zgody jest trudne do tego stopnia, e wymaga przeredagowania wypowiedzi, aby unikn konstrukcji racych lub miesznych; np. w zdaniu: "Bawi (bawia) wszystkich dusza towarzystwa, pan Kowalski" – naley tak zmieni szyk wyrazów, eby wyraz dusza, uyty przenonie, nie "ciy" nad orzeczeniem, lecz sta si tylko dopowiedzeniem: Bawi wszystkich pan Kowalski, dusza towarzystwa. A Podobnie zdanie: "Asy wycigu, Jankowski i Królak, ju si wycofay (wycofali)" – lepiej zmieni na: Wycofali si ju Jankowski i Królak, asy wycigu.

Zakócenia powstaj równie przy stosowaniu liczby mnogiej grzecznociowej, np.: Koleanko, czy byycie (zamiast: bylicie) tu wczoraj? (p. liczba gramatyczna).

Wiele kopotów w zakresie zwizków zgody sprawiaj te formy orzeczeniowe przy tytuach i nazwach zawodowych kobiet (p. nazwy i tytuy zawodowe kobiet), oraz skadnia skrótowców (p. skrótowce) i nowych wyrazów zapoyczonych (p. neologizmy).

 

3. Zwizki przynalenoci to zwizki, w których wyraz podrzdny nie ma formalnych cech zalenoci od wyrazu nadrzdnego, lecz czy si z nim tylko pod wzgldem znaczeniowym. O zwizku wyrazu okrelanego z wyrazem okrelajcym decyduje wiec kontekst wypowiedzenia, z formalnych za wzgldów – tylko miejsce tego wyrazu podrzdnego w zdaniu. W zwizki przynalenoci wchodz:

· Przysówki i imiesowy przysówkowe z czasownikiem; np.: Pisa porzdnie. Szed kulejc,

· Przysówki z przymiotnikiem lub z innym przysówkiem; np.: Bardzo adny dzie. Zupenie dobrze to zrobi,

· Rzeczowniki z przydawka rzeczownikow w mianowniku; np. Ulica Podwale, na ulicy Podwale; Powiat Koskie, w powiecie Koskie.

We wszystkich tych poczeniach wyraz okrelajcy nie ma formalnego poczenia z wyrazem okrelanym, a wic nie zmienia si zalenie od zmian wyrazu nadrzdnego.

Wiczenia

Wiczenie 1

Okrel typ nastpujcych zwizków:

a) pia kaw –

b) walczy z wiatrakami –

c) wyspy szczliwe –

d) ufam bezgranicznie –

e) moja sprawa –

f) mierzy wysoko –

g) buka z masem –

Wiczenie 2

Podkrel wyrazy nadrzdne w zwizkach z wiczenia 1.

Wiczenie 3

Wypisz i nazwij wszystkie zwizki skadniowe z poniszych zda.

a) Gwatowny Zbyszko bezmylnie zaatakowa krzyackiego posa.

b) W wiziennej celi modzieniec honorowo odrzuci moliwo ucieczki.

Wiczenie 4

Przyporzdkuj zwizki skadniowe do odpowiedniej grupy.

Zwizek zgody

 

Zwizek rzdu

 

Zwizek przynalenoci

 

Przej szybko, zoy dymisj, zota korona, zeszyt wicze, dysrutowano o polityce, rzecznik opinii, kalendarz cienny, podrcznik do gramatyki, pomilcze troch, rozmawia o wyjedzie, bardzo adny, przej przez most, polityka wiatowa, piuta pyta, przewodnik mejski.

Wiczenie 5

Rozpoznaj zalenoci skadniowe midzy wyrazami. Oznacz je strzakami od wyrazu podrzdnego do nadrzdnego. Do wyrazu nadrzdnego dodaj waciwe pytania. Jeli wyraz nie jest nadrzdny, zamiast pytania wpisz „”. Okrel równie rodzaj zwizku skadniowego. Moesz skorzysta si ze wzoru.

Wyraz 1	Pytanie 1	Strzaka, rodzaj zwizku	Wyraz 2	Pytanie 2	Strzaka, rodzaj zwizku	Wyraz 3
Wzór: wraca	skd?	prynaleno	z wycieczki	jakiej?	zgoda	zagranicznej
kto			czytajcy			ksiki
bohater			opowieci			ludowych
bardzo			dobrze			odpowiada
rankiem			czytywa			gazety
przyglda si			wystawom			sklepowym
pracowicie			spdzi			czas

Wiczenie 6

Ustal, jak czci zdania s wyrazy i opisz poprawne zwizki skadniowe.

A.Pikna pogoda zachcia wczoraj turzstów do spacerów.

Zwizki skadniowe w zdaniu:

· pogoda zachcia – zwizek gówny (podmiot i orzeczenie)

· pikna (jaka?) pogoda – zwizek .............. (..............)

· zachcia (kiedy?) wczoraj zwizek .............. (..............)

· zachcia (kogo?) turzstów zwizek .............. (..............)

· zachcia (do czego?) do spacerów zwizek .............. (..............)

B. Kolega brata niebawem zostanie uczniem liceum.

Zwizki skadniowe w zdaniu:

· kolega zostanie uczniem zwizek gówny (podmiot i orzeczenie)

· kolega (czyj?) brata zwizek .............. (..............)

· zostanie (kiedy?) niebawem zwizek .............. (..............)

· ucznim (czego?) liceum zwizek .............. (..............)

Wiczenie 7