ан плазмасыны протеин емес органикалы заттары. анны азотсыз органикалы жне бейорганикалы заттары.

Олар екі топа блінеді: I топ – азотрамды протеин емес компоненттер. анны протеин емес азоты заттарыны рамына жай жне крделі протеиндерді аралы жне соы алмасуларыны німдері кіреді. Брын протеин емес азотрамдыларды «алды азот» деп атаан (олар протеинді тндыраннан кейін алады). Олар мочевина азотынан (50%), аминоышылдар азотынан (25%), кіші молекулалы пептидтерден, креатиннен, креатининнен, билирубиннен, индиканнан, кейбір баса да азотрамды заттардан трады.

Кейбір бйрек аурулары кезінде, сонымен бірге, протеиндерді массивті ыдырауымен жретін патологияларда (мысалы, ауымды ауыр кюлерде), анда протеинсіз азотты млшері жоарлайды, немесе, азотемия байалады. Біра, жиі трде протеинсіз азотты жалпы млшері емес, протеинсіз азотты жекеленген компоненттері арасындаы атынас згереді. Сондытан, азіргі кезде, плазмадаы азотты жеке компоненттерін анытайды.

«алды азот» тсінігіне кіші молекулалы пептидтерді де осады. Кіші молекулалы пептидтерде жоары биологиялы активтілік крсететіндері де бар (мысалы, пептидтік табиаттаы гормондар).

II топ – азотсыз органикалы заттар. Олара кмірсулар, липидтер жне оларды метаболизміні німдері (глюкоза, пируват, лактат, кетонды денелер, май ышылдары, холестерин жне оны эфирлері) жатызылады.

Плазманы бейорганикалы компоненттері

ан рамында келесі электролиттер болады: бейорганикалы катиондар - Na⁺, K⁺, Ca⁺⁺, Mg⁺⁺; бейорганикалы аниондар - Cl^-, HCO₃^-, PO₄^3-, HPO₄^2-, H₂PO₄^- ; органикалы аниондар.

Электролиттерді ызметі: анны осмосты ысымыны болуын амтамассыз етеді; анны буферлік жйесіні рамына кіреді; анны электролиттері лпа сйытытары мен жасушаларды ионды рамыны тратылыын стау шін ажет.

Плазманы ышылды-сілтілік балансы

Плазмадаы жне жасуша аралы кеістіктегі ион Н⁺ концентрациясы 40 нМ-ге жуы болады. Бл рН-ты 7,40 мніне сйкес келеді. Азаны ішкі ортасындаы рН мні траты болуы керек, себебі, протондар концентрациясыны айын згерістері лімге келуі ммкін. (сур. 2)

рН мніні тратылыы плазманы буферлік жйелері арылы сталынады (схема В). Оларды ышылды-сілтілік балансты ыса мерзімді бзылысы компенсациялайды. рН-ты замерзімді тепе-тедігі протондар ндірілуі мен жойылуы арылы сталынады. Буферлік жйені бзылысы кезінде жне ышылды-сілтілік баланс саталмаан кезде, мысалы, бйрек ауруларыны нтижесінде немесе тыныс алу кезеіні бзылысында (гипо-, немесе гипервентиляция нтижесінде) плазма рН-ы алыпты шектен асып кетеді. рН мніні 7,40-тан 0,03 бірлікке ауытуыны зі азаны лімге келуі ммкін, тмен болса – ацидоз,ал жоары болсаалкалоз деп аталады.

Протондарды шыу кздері.Протондарды шыу кздері екеу: - таамдаы бос ышылдар (мысалы, лимон, аскорбин жне фосфор ышылдары, рН сілтілік болан кезде, ішек трактісінде протондарды бледі) жне таам рамында тсетін протеиндерді ккірт рамды аминоышылдары. Протондар балансын амтамассыз етуге протеиндер ыдыраан кезде тзілетін аминоышылдар метионин жне цистеин лес осады. Бауырда бл аминоышылдарды ккірті ккірт ышылына дейін тотыады. Ол сульфат иона жне протона диссоциацияланады.

Блшыет пен эритроциттерді анаэробты гликолизі кезінде глюкоза ст ышылына айналады, оны диссоциациясы лактат пен протондарды тзілуіне келеді.

Кетонды денелер: -ацетоацетат жне -гидроксибутират – тзілуі (бауырда) де протондарды пайда болуына келеді. Кетонды денелерді арты млшері плазманы буферлік жйесіні арты жктелуіне келіп рН-ты (метаболиттік ацидоз пайда болады, ст ышылынан –лактацидоз, кетонды денелерден –кетоацидоз) дамиды. алыпты жадайда бл ышылдар СО₂ мен Н₂О-а дайін метаболиттенеді жне протонды баланса ыпал етпейді.

Протондарды жойылуы.Бйректерде протондар Nа⁺ ионымен активті алмасып несеп рамына теді. Ары арай, несепте, протондар NН₃-пен жне фосфатпен рекеттесіп буферленеді.

Плазманы буферлік жйесі

Плазманы біршама маызды буферлік жйесі бикарбонатты буфер болып табылады. Ол лсіз кмір ышылынан (рК₁= 6,1) жне оны ышылды анионынан – бикарбонаттан трады (сур.2.). Кмір ышылы Н₂СО₃ зіні ангидриді СО₂ –мен тепе тедікте болады. Екі форма арасындаы тепе тедікті тратануы карбонатдегидрогеназа ("карбоангидраза") ферментімен саталынады. Плазманы траты рН мнінде НСО₃^- жне СО₂ концентрациясы 20/1 атынасындай болады. анда еріген СО₂ кпе альвеолаларында газды фазадаы СО₂-мен тепе тедік жадайда алмасады. Сондытан НСО₃^-/СО₂ –жйесі тиімді ашы буферлік жйе болып табылады. демелі немесе баяу тыныс алу СО₂ концентрациясын згертеді, бл плазма рН-ы згеруіне келеді (тыныс алу ацидозы немесе сйкес трдегі алкалоза). Сондытан, кпелер жылдам жне рекетті трде плазманы рН-на протондарды бліп алу жйесіні атысынсыз да ыпал ете алады.

ан плазмасыны протеиндері, негізінен, эритроциттерді гемоглобиніде протондарды осып алуа абілетті, сондытан оларда рН тратылыын стауа атысады. анны буферлік жйесіні ызметіне фосфаттар да белгілі бір лес осады.

АННЫ НЕГІЗГІ ПРОТЕОЛИТТІК ЖЙЕЛЕРІ

ан плазмасыны рамында бірнеше протеолиттік жйе болады. Бл жйелерді рамында – азаны оранысты жне реттеушілік реакцияларына атысатын протеазалар кіреді. лпалытар мен салыстыранда, плазмалы протеиназалар кеістіктік таралып блінбеген. Сондытан, олар бір бірімен еркін серлесе алады.

Плазмалы протеиназалар белсенуі «гетерогендік катализ» деген жалпы атауа біріктірілген дерістер топтарына жатызылады жне бтен беткейлермен байланысан кезде серлі теді.

анны негізгі протеолиттік жйелеріне жатызылады:

1. анны ю жйесі жне фибринолиз

2. комплемент жйесі – азаны иммунды оранысыны рам бліктеріні бірі

3. кининдік жйе

4. ренин-ангиотензиндік жйе

Бл жйелер ртрлі ызметтерді амтамассыз етеді, біра оларды жмысында протеолиттік жйе ызметіні жалпы принципісаталады. Олар:

1. Олар кпкомпонентті мультиферменттік жйелер, олардаы бастапы реакцияларды німдері келесі реакциялар шін фермент болып табылады.

2. Бл жйелерді кптеген компоненттері протеолиттік ферменттер болып табылады. Олар проферменттер трінде анда айналады жне тек белгілі бір жадайда ана активтенеді.

3. Бл жйелер бірінші ретті лсіз сигналдарды кшейту асиетінде болады. Олар каскадтар принципі бойынша жмыс істейді немесе оларды жмысы ферменттерді активті формалары млшеріні жылдам жоарлауына келеді.

4. Жйелер зін-зі реттеуді о жне кері теріс байланыстар принципі бойынша атарады.

 

АННЫ Ю ЖЙЕСІ ЖНЕ ФИБРИНОЛИЗ

Бл келесі маызды ызметтерді атаратын бірегей жйе: 1) Тамырларда анды сйы кйде стау; 2) Гемостазды стау (кп ан кетуден орау).

Гемостаз - крделі, ферменттік деріс, оны нтижесінде ан йымасы тзіледі. Гемостаза 3 зара байланысты механизм кіреді: 1. Тамырлы-тромбоцитарлы механизм; 2. Коагуляциялы механизм; 3. Тромб ретракциясы.

Тамырлы-тромбоцитарлы механизм тамыр заымдалан со алашы минутта активтенеді. Тамыр заымдалан аймата тромбоциттер жинаталады жне жараатты жиектеріндегі эндотелийлерге жабысады. Тромбоциттер адгезиясыны екі механизмі кездеседі: 1) Заымдалан эндотелий мембранасыны беткейі о зарядталан алыпа ауыса бастайды. Сондытан, оан беткейлері теріс зарядталан тромбоциттер жабысады. 2) Тамырдарды заымдалуы бос Виллебранд факторыны тзілуіне келеді (алыпты жадайда ол VIII фактормен ассоцияцияланан болады). Виллебранд факторы субэндотелиальді рылымдар мен тромбоцит бетіндегі протеиндер арасында кпірше байланыстарды тзеді.

Тромбоциттерді адгезиясы оларды активтенуіне келеді. Активтелген тромбоциттер серотонинді, катехоламиндерді, АДФ-ті секреттейді. Серотонин тамыр тарылтырушы сер береді. АДФ серінен тромбоциттер ймеленіп жиналады жне борпылда тромбоциттік тыынды тзеді. Ол арылы ан плазмасы те алады. Осы мезгілде ан плазмасында тзілетін тромбин тромбоциттерді рецепторларына сер етеді жне оларды ыдырап тыыз массаа айналуын амтамассыз етеді. Бл тзілген тромбициттік тыын ан плазмасын ткізбейді.

Коагуляциялы механизм тамыр заымдалан со бірнеше минуттан кейін активтенеді. Коагуляция дерісі - бл сйы ан плазмасыны фибрин протеині негізінде тыыз гельге айналуы болып табылады. Тзілген гельді тйіршіктер тромбоциттік тыынды ныыздап кшейтеді.

Тромб ретракциясы – йыманы фибрин талшытары жне тромбоциттік тромбостенин есебінен сыылуы. Ретракция есебінен йыманы тыыздалуы жне жараат жиектеріні тартылуы теді.

анны ю жйесі немесе гемокоагуляция – бл кпкомпонентті жйе, оны рамына протеиндер, фосфолипидтер, жасуша мембранасыны сынытары жне кальций ионы кіреді.

анны ю жйесіні компоненттерін «факторлар» деп атау абылданан. Факторлар лпалы, плазмалы, тромбоциттік болып блінеді. лпалы жне плазмалы факторлар рим цифрасымен, ал тромбоциттіктер – араб цифрасымен белгіленеді. Егер фактор активті болса, онда цифраны жанына "а" ріпі ойылады. Мысалы, активсіз он екінші факторды активтіге айналуы келесі трде белгіленеді: фXII ----> фXIIa

анны ю жйесіні кптеген протеиндері ферменттік активтілікті крсетеді. анны юыны барлы факторлары, фXIII-ден басасы, сериндік протеиназа болып табылады, олар шектеулі протеолиз реакциясын катализдейді.

анны ю реакциясында барлы протеин-ферменттер алашыда субстрат ролінде болады, сонан кейін фермент ролінде. анны юына атысатын протеинтарды арасындаферменттік активтілік крсетпейтіндері де болады. Олар ферменттік реакцияны спецификалы трде кшейтеді. Олар параферменттер деп аталады. Параферменттер - фV жне фVIII.

анны юыны кптеген факторлары активсіз профермент кйінде синтезделеді. Айналымдаы анда протеолиттік жйені проферменттері: VII фактор (проконвертин), IX фактор (Кристмас факторы), Х факторы (Стюарт факторы) жне П фактор (протромбин).

Проферменттер активтеледі жне оларды сері анны юыны тікелей реакциясыны жруіне немесе ан йымасыны негізі болатын фибриногенні фибринге айналуына баытталады.

Фибринні тзілуі ш этапта теді. Алашыда мембранамен байланысан протеазалар комплексі мен протеиндік факторлар тзіледі, ол протромбиназалы асиетті крсетеді.

Сонан кейін, протромбиназалы комплекс протеин-алызат протромбинді тромбинге айналдырады.

Тромбин, з кезегінде, фибриногенге фермент трізді сер етеді де оны фибрин-мономерге айналдырады.

Мономерді фибрин-полимерге полимерленуі жне фибрин-полимерде клдене байланыстарды тігілуі XIII факторды серінен жріп тромбты фибриндік блігі алыптасады.

Протромбиназалы комплексті тзілуі – фибриногенезді те крделі жне за этапы болып табылады.

Ол лпа заымдалуына жауап ретінде – юды сырты каскады (механизмі) немесе плазма компоненттеріні полианиондармен жанасуына – юды ішкі каскады (механизмі) ретінде де атарылады.

Сырты (немесе тамырдан тыс) механизм сырты (лпалы) факторларды атысуымен босатылады. Ішкі механизм (немесе тамырішілік) – шыу кзі анны зі, плазма, анны формалы элементтері, ферменттері болатын факторларды атысуымен босатылады.

Сырты каскадты активтелуі кезінде мембраналы аралы ызметін тамыр абыралары атарады, ал ішкі каскад реакцияларында – анны формалы элементері мембранасыны фосфолипидтері атарады.

Екі каскад та негізгі бір этапта - Х факторды активтелуінде бірігеді.(Сур.2).

 

ЮДЫ СЫРТЫ МЕХАНИЗМІНІ БАСТАПЫ СТАДИЯЛАРЫ

юдысырты механизмі босатылуы (басталуы) шін бастапы сигнал: - анмен жанасушы лпаны немесе тамыр эндотелийі болуы ажет. Бл жадайда жасуша мембранасы ыдырайды. Жасушалардан лпалы тромбопластин (фIII) босатылады. Сырты механизмні протромбин активтенуіне дейінгі барлы реакциялары жасуша мембранасыны липопротеиндік сынытарынан тратын матрицада теді.

лпалы тромбопластин – бл мембраналы фосфогликопротеид. Ол анны стимулденбеген формалы элементтерінен баса барлы мембранада болады. Ол те гидрофобты, сондытан алыпты жадайда ана тспейді.

лпалы тромбопластинні теріс зарядталан фосфолипидтеріне уникальді ди--карбоксилглютамин ышылы алдыын стайтын кальций-бекітуші айма есебінен VII фактор байланысады.

Активті фVIIa лпалы липидтермен жне кальций ионымен комплекс тзеді. Бл комплекс протеолиттік активтілікке абілетті жне Х факторды активтенуін жргізеді.

Активті Xа фактор - протеолиттік активті, сондытан протромбинді ыдыратып активті алыпа (тромбин) келеді. (сур.1).

 

Сурет 1. ан юыны сырты жне ішкі механизмдері схемасы

 

 

ЮДЫ ІШКІ МЕХАНИЗМДЕРІНІ БАСТАПЫ СТАДИЯЛАРЫ

юды ішкі механизміні бастапы стадиялары "жанастырушы фаза" немесе “жанастырушы стадия” деп аталады. Коллагенмен инициацияланады, алыпты жадайда ол ан тамырларыны ішкі беттерінде болмайды.

Заымдалан тамырды беткейінде, рамында коллаген болатын, ан плазмасыны сашы полижйесіні ш протеинінен тратын: - жоары молекулалы кининогеннен, прекалликреиннен жне XII фактордан тратын комплекс здігінен жиналады.

Оларды зара серлесуі нтижесінде XII фактор фXIIа-а айналады. Ол прекалликреин мен XI фактора фермент ретінде сер етіп, оларды калликреин жне XІа-а айналдырады.

Калликреин осымша трде XII фактор порциясын протеолиттік активтенуге тсіріп дерісті кшейтеді.

ХІа протеолиттік жолмен IX факторды активтендіреді. Соысы антигемофильдік глобулин (парафермент VIIIa жне Cа²⁺) атысуымен Х факторды Ха фактора айналдырады.

Фосфолипидтік аралыты а тромбаны алыптасушы жасушалары жасай алады.

Активті Ха тормбоциттерді бетінде протромбинді (плазманы фІІІ жне Va-факторы атысуымен) тромбинге дейін ыдыратады.

Тромбин тромбоциттерді активтелуіне, V, VIII и Х факторларды агрегациясына, шектеулі протеолизіне мыты кері кшейткіш ыпал береді, біра оны негізгі ызметі ф І-ді (фибриногенді) фибринге айналдыру болып табылады.

Ол фибриндік жіптерді тігетін XIII факторды да активтендіреді жне ретракцияны орындалуын босатады.

Фибринні мономерлері спонтанды трде агрегацияланып ерігіш фибрин-полимерді «жмса» реттелген полимерлік рылымын тзеді. Нтижесінде фибрин-полимерді ан компоненттерін ттуы (стап алуы) теді – тромб (йыма) алыптасады немесе тзіледі.

Бастапыда йыма борпылда жне жмса болады, фибрин-полимер молекулалары арасындаы байланыстар лсіз (ковалентсіз). Біра, сонан кейін активті фXIIIa (фибриназа) серінен фибрин-полимерді мыты ковалентті байланыстары тзіледі. Глутаминні карбоксилдік топтары мен лизинні аминотоптары арасында молекуларалы байланыстар тзіледі: - ерігіш фибрин-полимер ерімейтін фибрин-полимерге айналады.

Фибринні жіптері тзілген со оларды жиырылуы (ан йымасыны ретракциясы) теді, оан АТФ жмсалады.

Тромб тзілуі дерісі траты трде сериндік протеиназаларды ингибиторы антитромбин ІІІ арылы баыланады. Мнан баса, матрицадаы ан юыны кптеген реакцияларыны жруі амтамассыз етеді: 1) дерісті жоары тиімділігін; 2) дерісті шоырлы туін – ю дерісі тек заымдалу орнында ана жреді (бл дессиминирленген тамырішілік ю дерісін (ДТ-синдром) болдырмайды.

анны ю жылдамдыы тек анны ю жйесіні ызметіне ана туелді емес, сонымен бірге анны юын болдырмайтын табии антикоагулянттарды болуына да туелді.

Фибринолиз – бл фибрин-полимерді жеке пептидтерге ыдырауы, ол плазмин арылы катализденеді.

Плазмин - сериндік протеиназа, фибринді, фибриногенді жне т.б. гидролиздеуге абілетті. Плазминні зі плазминогеннен плазминоген активаторысері арылы тзіледі. Плазминогенні лпалы активаторы фибринмен жанасана дейін активсіз болады. Фибринмен жанасанда, ол, плазминогенді активтендіруге абілеттенеді. Фибрин плазминмен гидролизденгенде плазминогенні активаторы зіні активтілігін жоалтады.

аннны ю жйесі каскадты реакциялар болып табылады, ал фибринолиз ферменттері бл каскадтан тыс болады. Маынасы: - фибринолиз жйесі жне анны ю жйесі бізді азамызда траты жмыс істейді, біра те баяу жылдамдыта. алыпты жадайда, адамда, ю жне фибринолиз дерістері тепе тедікте болады. Бл азаны ртрлі заымдаушы факторларды серіне арсы жауап болуына траты дайындыын амтамассыз етеді. Азаны жарааттануында анны ю жйесіні ызметін те жылдам кшейтіле алады. Бл кезде фибринолиз жйесі плазмин активтілігін тез жоарлата алмайды, сондытан ол фибринді гидролиздеуге лгермейді. Осыны нтижесінде гемостаз атарылады.

ЮА АРСЫ ЖЙЕ НЕМЕСЕ АНТИКОАГУЛЯНТТАР

Табии антикоагулянттар лпаларда синтезделеді жне ана тседі де анны ю жйесіні активтенуін тежейді. Олара гепарин, антитромбин-IIIжнеa-2-макроглобулин жатызылады.

Гепарин кейбір факторларды активтенуін болдырмайды, біра олара тікелей сер етпейді. Гепарин антитромбин-III-ті активтендіруге абілетті. Жоары теріс заряды боландытан ол антитромбин-III-ті катионды блігімен байланысады. Нтижесінде антитромбин-III-ті конформациясы згереді. Ол сериндік протеиназаны инактивтендіруге абілетті болады.

a-2-Макроглобулин – протеазаларды эндогендік ингибиторы, сонымен бірге анны ю жйесіні ызметіне жне фибринолизге (тромбин, плазмин) атысатын кптеген ферменттерді де.

Протеин С жйесі параферменттерді жмысын баылайды. Протеин С– бл гликопротеин, рамында карбоксиглутамин ышылы болады, оны синтезі К витаминіне туелді. анда профермент трінде болады, тромбинмен активтеледі. Активті протеин С фV жне фVIII-ді шектеулі протеолиз жолымен фVa жне фVIIIa –а айналдырады. ан плазмасында протеин С –ны эндогендік ингибиторы бар.

анны ю жйесі барлы кезде жмыс істейді деп есептеледі: бір мезгілде фибриндік йыманы тзілуі жне ерітілуі теді, ол анны ю жйесі мен фибринолиз жйесіні ызметтері теесетіндігіне байланысты болады.

Сурет 3-те протеиназаларды активсіз алызаттары шебермен, активті ферменттері боялан оршаулармен, осымша факторлары тікбрыштармен крсетілген.

АНННЫ ФОРМАЛЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІ БИОХИМИЯСЫ