елекцияны ауыл шаруашылыын арындатудаы маызы.

азіргі кезенен 15 – 20 жыл брын жаа сорт шыару шін 12 – 15 жыл уаыт ажет болатын, ал кейде 18 – 20 жыла дейін. Демек атарылан жмыс ыса мерзімде нтиже бермейтін. Мндай жадай азіргі заманауи селекция талаптарына сай келмейтін. Селекция дерісіті арындату ажеттігіне Н.И.Вавилов 1934 жылы аса кіл блген. Ол ыс мезгілінде кнтзбелік жыл бойы ыса мерзімде будандармен жмыс істеуді наты шараларын атап крсетті. Айта кетер бір жайт, ыса сабаты жазды бидай сорттарыны селециялы Н.Борлауг жылына екі рет сеуіп кбейтіп жылдамдатылан мексикалы бадарлама бойыншша жргізді. Бірінші нім Сонор аласыны маында теіз дегейінен 40 м биіктікте, алыпты себу мерзімінде себіліп желтосан айында алынды. сімдіктерді суі ыса кн жадайында жреді. Келесі рпа алу шін тым отстік Толука аласы маында теіз дегейінен 2600 м биіктікте таулы жерде егіледі. Егін мамыр айында себіліп, кнні затыы зарады. Бл жерде 1000 – 1200 мм жауын – шашын тседі, теіз жаалауына араанда едуір суы. Жыл сайын екі рет нім алу кезінде осы аймата таралан р трлі тат ауруларына тзімді линияларды срыптау жргізуге ммкіншілік туады. Осылайша кн затыына реакция бейтарап, экологиялы иілімді жне кптеген аурулара тзімді, бидай шін сапасы жаынан жаа комбинация, яни жоары німді сорттар алыптасты. Бидайды кдімгі лгілеріне кпшілік, за кндік сімдіктер атарына жатады.Академик П.П.Лукьяненконы айтандай, «жасыл революцияны» е нды нтиже, ол рине Н.Борлаугты жаа дістемемен жмыс істеу. Бл тжірибе селекциялы жмыстарда кеінен олдану ажет. Климаты оырсалын айматарда орналасан селекциялы мекемелер жылы климатты аудандарда селекциялы жмыстар жргізуге мдделі. Мндай жадайда, селекция дерісіні жылдамдыы екі немесе ш есе артады. Бл тжірибе ауылшаруашылы даылдарыны перспективалы сорттарымен будандарыны німділігін леуетін анытау шін тропитерде алыптасатын жадайды олдану репродукция блімшелеріні осымша селекциялы дерісті ысаруына ммкіндік береді. Фитотрондар жне баса да техникалы рылылаар селекция дерісіні алашы кезеін ана детуге ммкіндік береді, сондытан бл діс те радикалды болып есептеледі. Селекция жмыстарыны ортынды кезедерінде е маызды мселе сортсынауды ткізу, ол тек лкен аладарда жне далалы жадайда жргізіледі. Бл кезеде сортсынау ткізу дістемелеріні жетілдірілген нсасын пайдалану арылы да, дер кезенде экологиялы сынаудан ткізу жолымен де уаытты немдеу болады. Соы онжылдытарда селекцияны даму тжірибесі, селекцияда генетикалы аидаларды олдануды селекциялы дерісті дрыс йымдастырумен штастырылып, жмыс клемі жеткілікті млшерде болан жадайда ана лкен жетістіктерге ол жеткізуге болатындыын крсетті.

 

72. сімдіктер селекциясыны биологиялы негіздері

Мдени сімдіктерді кпшілігі тымымен кбейеді, сондытан оларды жынысты кбею дерісін білу, тымуалаушылыты теориялы негізін тсінуге ммкіндік береді. Организмдер кбеюіні материалды негізі жасуша жне оны рлымды элементтері. Ол организмдерді дамуыны белгілі бір кезеінде іске асырылады да, трді саталуын жне оны рпатан рпаа нды белгі, асиеттерін сатауа ммкіндік береді. Организмдерді кбею жолдары кп боланымен, оларды брі негізгі екі топа блуге болады:

- Жыныссыз – вегетативті жне спора арылы кбею;

- Жынысты – аналы жне аталы гаметаларды осылуы арылы.

Жануарлар мен сімдіктерді басым кпшілігі жынысты жолмен кбейеді. Жабыы тымдылар , глді сімдіктер деп аталады. Жабы тымды сімдіктер трлеріні 250 мынан – 300 мык дейін жетеді. Жабы тымдыларды ерекше мшесі – аналыты болуы, сол топтаы сімдіктерге тн асиет, аналыты тйінінде тымбршік дамиды. ратану дерісінде гаметалар осылып зиготатзеді. рытананнан кейін тйіннен жеміс пайда болады, ал тымбршіктен тым тзіледі, олар шашылана дейін жеміс ішінде орналасады. сімдікті кбею дерісі екі кезенен трады: диплоидты кезе немесе спорофит кезеі жне гаплоидты немес гаметофит кезеі. Спорофит– жеке сімдік, диплоидты – кезеде сімдік жасушаларында хромосомалар рамы екі еселенген болады. Диплоиты кезе– жмырта жасуша рытананынан немесе гаметаларды осылуынан бастап тым алыптасып, сімдік барлы даму кезедерінен тіп, генеративтік мшелері толы тзілгенге дейін жаласады. Гаплоидтыкезе мейоздан бастап гаметаларды осылуына дейін созылады. Глді тозаабында микроспораларды тзілу дерісі микроспорогенездеп, ал тйінні тым брлерінде мегаспораларды тзілуі мегаспорогенездеп аталады, микроспора жне мегаспоралар гаплоидты. Микроспоралар жне мегаспораларды тзілуімен сімдіктерде спорофитті диплоидты кезеі аяталып, гаметофит дамуыны гаплоидты кзеі басталады да, ол тозааптарда тоза тйіршіктеріні жне тйіндерде ры жасушаларыны тзілуімен аяталады. Аталы тозаны аналы аузына барып тсу тозадану деп аталады. Тозадануды екі тсілі бар: здігінен жне айас. здігінен тозадану кезінде бір глді тозаы сол глдегі аналы аузына барып тседі.

ратану– айталанбайты деріс, бір рет рытанан жмырта жасушасы екінші рет рытанбайды. Жан – жануар мен сімдік бір жмырта жасушасына тоза тйіршіктері мен сперматозоидтар кп млшерде келетіндігіне арамастан, рытану, детте, бір тоза тйіршігіні жне бір сперматозоидты атысуымен ана іске асырылады. рытануды мндай трін моноспермиялырытану деп атайды. Ол жануарлар мен сімдіктерді басым кпшілігіне тн. Алайда біратар жануарлар мен сімдіктерде жмырта жасушаны цитоплазмасына бірнеше сперматозид пен тоза ттікшелер енуі ммкін. Бл былыс полиспермиялырытану деп аталады. Полиспермия, яни ры алтасына бірнеше тоза ттікшелеріні енуі, ызылшада, матада, арамыта, темекіде жне баса сімдіктерде кездеседі.

сімдіктері вегетативтік кбеюі тамырды, сабаты, жапыраты бліктері арылы жзеге асырылады. Бір жасушалы сімдіктерде (балдырлар, бактериялар) вегетативтік кбею жасушаны те екіге блінуі арылы жреді, ал колониялы жне кп жасушалы сімдіктерде талломдарыны бірнеше бліктерге блінуі арылы жреді. Вегетативтік кбею табиатта здігінен жретін табии жне адамны атысуымен жзеге асатын - жасадыдеп екіге блінеді. Табии вегетативтік кбею сімдіктерді регенерациялы асиетіне, ал екіншісі трлі дістермен олдану арылы вегетативтік кбейтуге негізделген.

Жабы тымды сімдіктерде сімдіктерде вегетативтік кбею тамырды сабаы, жапыраты бліктері жне бршіктері арылы жзеге асады. олда,яни жасады кбейтуді бірнеше жолы бар. Соны бірі телу дісі.Телу дегеніміз бір сімдікті бршікті блігін екінші сімдікті денесіне ластыру. Телуді кейде транспланитация деп атайды. Теліді жзден астам трлері белгілі. Оларды кп олданылып жргендері – жынысты телу, кесінділеп (алемшелер арылы) телу жне кзшелеп телу.

Соы жылдары сімдіктерді вегетативтік жолмен жылдам кбейту жне тымуалушылы асиеттерін траты сатап алу масатында ошауланан лпалар, сімдік мшелерін микроклоналды кбейту дісі олданылып жр. Бл діс in vitroжадайдында сімдіктерді ыса мерзімде ажет млшерде кбейту ммкіндік береді.