урсты жмысты міндеттері. 2 страница

Коммерциялы йымны ы абілеттілігіне болатын мндай шектеулерді рылтай жаттарынан туындауыны маызы зор.

Азаматты кодексті 37-бабында айтыландай, зады тла за мен рылтай жаттарына сйкес жмыс істейтін з органдары арылы азаматты ытара ие болып, зіне міндеттер алады.

Зады тланы органы зады тланы сыныстарымен есептесіп, оны жзеге асырады жне оны з кілеттілігі шегіндегі рекеті зады тланы рекеті болып табылады. Зады тла шінші тлаларды алдында зады тланы органы рылтай жаттарында белгіленген з кілеттілігін асыра пайдаланып абылдаан міндеттемелері бойынша жауап береді (АК-ті 44-бабыны 4-тармаы). Біра зады тла органыны жарыдаы талапты бзып жасаан ммілесін жарамсыз деп тани алады. Егер мміле жасаан екінші жа мндай ы бзушылыты білсе немесе білуге тиісті болса жне оны длелдесе онда мндай ммілені жарамсыз деп тануына болады.

Азаматты кодексті 34-бабыны 2-тармаына сйкес коммерциялы йым болып табылатын зады тла мемлекеттік ксіпорын, шаруашылы серіктестік, акционерлік оам, ндірістік кооператив нысандарына рыла алады.

азастан Республикасы Президентіні 1995 жылы 17-суірде шыаран «зады тлаларды мемлекеттік тіркеу туралы» за кші бар Жарлыы жне Азаматты кодексті 43-бабына сйкес зады тланы тран жерінен тыс орналасан жне оны міндеттеріні брін немесе бір блігін, соны ішінде кілдік міндетін жзеге асырушы ошау блімшесі филиал болып табылады. Ал зады тланы тран жерінен тыс орналасан жне оны мдделерін орау мен кілдігін жзеге асыратын оны атынан ммілелер мен зге ыты рекеттер жасайтын ошау блімшесі кілдік болып табылады. Филиалдар мен кілдіктер зады тла болмайды. Блара здерін ран зады тланы млкі беріледі жне оны бекіткен ережелері негізінде жмыс істейді. згеше нысандаы зады тлаларды филиалдары мен кілдіктеріні басшыларын зады тла укілдік берген орган таайындайды жне оны сенімхаты негізінде жмыс істейді. Сйтіп филиалдар мен кілдіктер басшылары (филиал мен кілдікті зі егтес) зады тланы кілі ретінде рекет етеді. Филиал немесе кілдік басшысыны кілеттілігі филиалды немесе кілдік ережесімен емес, оан берілген сенімхат ретінде айындалады. Филиалдар мен кілдіктер басшыларыны ммілелері зады тла атынан жасалады жне ондай ммілелерден туындаан міндеттемелік жауапкершілікті млікті брін зіне еншілейтін зады тла ктереді. Азаматты кодексті 42-бабыны 4-тармаына сйкес филиалдар мен кілдіктер за жаттарында белгіленген тртіппен тіркеледі жне оларды ран зады тланы жарысында крсетілуге тиіс[10].

Филиалдар мен кілдіктерді ыты ережесінде айтарлытай айырмашылы жо. Біра, егер филиал зады тланы міндетіні барлыын не блігін, оны ішінде кілдікті де міндетін жзеге асыратын болса, онда кілдік зін ран зады тланы мдделерін орауа тиісті жне оны атынан ммілелер мен баса да ыты рекеттер жасай алады.

Сондай-а, зады тлаларды екі трге жіктеуіні е баянды критерийі атысушылар арасында табысты блінуінде екендігін атай отырады. Егер де зады тла за немесе рылтай жаттарына сйкес атысушылар арасында табысты блуге ылы болса, кезекті дивидендтерді тленетіндігіне немесе тленбейтіндігіне арамастан коммерциялы болып танылуы тиіс. Зады тла рылтай жаттарына немесе занама кшіне сйкес дивидендтер тлеуіне ылы болмаан жадайда коммерциялы емес болып танылуы керек. Сондай-а оны барлы табысы, егер ол болан ретте, жарылы масаттарды жетілдірілуіне баытталуы тиіс [11]

Зады тла млкі негізделетін меншік нысанына байланысты зады тлалар мемлекеттік жне мемлекеттік емес болып ажыратылады. Мемлекеттік зады тла ретінде млкі лестерге немесе акциялара блінбейтін жне меншік ыы бойынша бірттас мемлекетке тиесілі йым танылады. Зады тлаларды баса трлері мемлекеттік емес болып есептеледі.

Занамада сондай-а, шетел зады тласы деген тсінік кездеседі. азастан Республикасынан тыс жерлерде шетелдік мемлекеттерді задарына сйкес рылан зады тлаларды (компанияларды, фирмаларды, ксіпорындарды жне т.б.) шетелдік йымдар деп тсінген жн.

Зады тлаларды келесі трлеріне еншілес жне туелді йымдар жатады.

Жарылы капиталыны (шыарылан жарылы капиталыны) басым блігін баса зады тла алыптастыран не оларды арасында жасалан шарта сйкес (не згедей трде) негізгі йым осы йымны абылдайтын шешімдерін айындай алатын зады тла еншілес йым болып табылады (АК-ті 94-6. 1-т).

Еншілес мемлекеттік ксіпорын болып з млкі есебінен баса мемлекеттік ксіпорынмен рылан зады тла болып танылады.

Егер акционерлік оамны дауыс беруші акцияларыны жиырма проценттен астамы, баса (атысушы, басымыра) зады тланікі болса, ол туелді оамдеп танылады (АК-ті 95-б. 1-т).

Зады тлалар жне оны млкіне атысты рылтайшыларды (атысушыларды) ытарына байланысты зады тлаларды келесі топтара бліп ажыратуа болады:

а) рылтайшыларыны (атысушыларыны) млікке міндеттемелік ыы бар (салым ретінде енгізілген млікті алуына ы, тарату квотасына ы, дивиденд алуа ы) зады тлалар. Олара: шаруашылы серіктестіктер, ндірістік жне ттыну кооперативтері жатады.

) рылтайшыларыны (атысушыларыны) млікке меншік ыы жне зге затты ыы бар, сондай-а млікке шаруашылы жргізу ыы жне жедел басару ыы арылы ие зады тлалар.

б) млікке рылтайшылары мліктік ыы жо задытлалар: оамды йымдар, оамды орлар, діни бірлестіктер[12].

Кесте 1. Зады тлалар трлері мен йымды-ыты нысандары

1.3 Зады тлаларды айта ру, тарату жне тіркеу мселелері

айта ру дегеніміз зады тланы ытары мен міндеттеріні мирасорлыа туіне байланысты тотатылу тсілі болыл табылады. айта круды бес трі бар (АК-ті 45-бабы): осу, біріктіру, блу, бліп шыару, згерту. Задарда айта рудын баса да нысандары кзделуі ммкін. айта ру ерікті трде немесе ытиярсыз жргізілуі ммкін. Ерікті кайта ру зады тланы млік меншік иесіні немесе рылтай жаттары бойынша айта руа кілеттігі бар зады тланы органыны шешімі бойынша жзеге асырылады. Біра мынадай жйтті ескеру керек, яни зады тланы жекелеген трлері шін жаттарыны императивті (бйры) нормасы зады тланы наты органдарыны зыретіне атысты келіп, оны айта руа байланысты абылдаан шешімге сйкес болады. Азаматты кодексті 79-бабына сйкес атысушыларды жалпы жиналысыны айрыша зыретіне жауапкершілігі шектеулі серіктестікті айта ру немесе тарату туралы мселені шешу жатады. Тиісінше зады тланы айта ру оны млкіні меншік иесіні (укілетгі органны) немесе за жаттарымен укілдік ететін органны шешімімен, немесе рылтай жатымен немесе зада аралан жадайларда сот органдарыны шешімімен жзеге асырылады. Зады тланы айта ру жніндегі шешім детте оны жоары органымен абылданады. Мысалы, Ресейді Азаматты кодексінде зада аралан ретте, зады тланы айта ру зыреті мемлекеттік органны келісімімен жргізіледі. Аталан норма брінен брын монополияа арсы заны ережелерін басшылыа алады.

Ытиярсыз айта ру за жаттарында кезделген реттерде сот органдарыны шешімі бойынша жзеге асырылуы ммкін (АК-ті 45-бабыны 3-тармаы). Сйтіп, Азаматты кодекс зады тлаларды ытиярсыз таратуды сот тртібімен ана реттейді.

Атаратын ызметіні масатына байланысты зады тлалар коммерциялы жне коммерциялы емес болып екі трге блінеді. Коммерциялы зады тлалар деп басты масаты пайда табу болып табылатын, ксіпкерлік ызметпен айналысатын йымды айтамыз. Коммерциялы йым болып табылатын зады тла мемлекеттік ксіпорын, шаруашылы серіктестік, акционерлік оам, ндірістік кооператив нысандарында ана рылуы ммкін. Коммерциялы емес зады тла болып негізгі масаты пайда табу болып саналмайтын жне здеріні табысын атысушылар арасында блмейтін йым танылады. Ксіпкерлік ызметті олар йымны рылан масатына байланысты жзеге асыра алады. "Коммерциялы емес йымдар туралы" Р-ны Заы бойынша коммерциялы емес йым ретінде акционерлік оамны рылатындыын байаймыз: мысалы, коммерциялы емес акционерлік оам нысанында зейнеткерлік ор, ор биржасы рылуы ммкін.

Тжірибе жзінде коммерциялы жне коммерциялы емес йымдарды жіктеу иыныра болып келеді. Ю.Г. Басин зініылыми ебегінде бан себеп болып, біріншіден, коммерциялы зады тлаларды рыланнан кейін сіресе бірінші жылдары здеріні табыстарын материалды базаны дамытуа, технологияны жетілдіруге жне т.б. масаттара жмсауы; екіншіден, кейбір коммерциялы емес зады тлаларды белсенді ксіпкерлік ызметті жзеге асырып, пайда табуы саналады деп жазан.

Азаматты ы ылымы зады тланы мынадай белгілері бойынша айындайды:

1) йымдасанды бірлігі;

2) мліктік ошаулыы;

3) дербес мліктік жауапкершілігі;

4) азаматты айналыма з атынан атынасуы.

айта ру дегеніміз зады тланы ытары мен міндеттеріні мирасорлыа туіне байланысты тотатылу тсілі болып табылады. айта руды бес трі бар (АК-ті 45-бабы): осу, біріктіру, блу, бліп шыару, згерту. Задарда айта руды баса да нысандары кзделуі ммкін. айта ру ерікті трде немесе ытиярсыз жргізілуі ммкін. Ерікті айта ру зады тланы млік меншік иесіні немесе рылтай жаттары бойынша айта руа кілеттігі бар зады тланы органыны шешімі бойынша жзеге асырылады. Біра мынадай жйтті ескеру керек, яни зады тланы жекелеген трлері шін жаттарыны императивті (бйры) нормасы зады тланы наты органдарыны зыретіне атысты келіп, оны айта руа байланысты абылдаан шешімге сйкес болады. Азаматты кодексті 79-бабына сйкес атысушыларды жалпы жиналысыны айрыша зыретіне жауапкершілігі шектеулі серіктестікті айта ру немесе тарату туралы мселені шешу жатады. Тиісінше зады тланы айта ру оны млкіні меншік иесіні (укілетті органны) немесе за жаттарымен укілдік ететін органны шешімімен, немесе рылтай жатымен немесе зада аралан жадайларда сот органдарыны шешімімен жзеге асырылады. Зады тланы айта ру жніндегі шешім детте оны жоары органымен абылданады. Мысалы, Ресейді Азаматты кодексінде зада аралан ретте, зады тланы айта ру зыреті мемлекеттік органны келісімімен жргізіледі. Аталан норма брінен брын монополияа арсы заны ережелерін басшылыа алады[13].

Ытиярсыз айта ру за жаттарында кзделген реттерде сот органдарыны шешімі бойынша жзеге асырылуы ммкін (АК-ті 45-бабыны 3-тармаы). Сйтіп, Азаматты кодекс зады тлаларды ытиярсыз таратуды сот тртібімен ана реттейді.

Ытиярсыз тарату тртібі Азаматты кодексті 45-бабыны 3-тармаында айындалан, енді оны сзбе-сз келтіре кетелік: «Егер зады тланы млкін меншіктенуші, ол укілдік берген орган, рылтайшылар немесе зады тланы рылтай жаттарында айта руа укілдік берілген органы зады тланы айта руды сот органыны шешімінде белгіленген мерзімде жзеге асырмаса, сот зады тланы басарушысын таайындайды жне оан осы зады тланы айта руды жзеге асыруды тапсырады. Басарушы таайындалан кезден бастап зады тланы ісін басару жніндегі кілеттік соан ауысады. Басарушы сотта зады тланы атынан рекет етеді, блу балансын жасайды жне оны зады тланы айта ру нтижесінде туындайтын рылтай жаттарымен бірге сотты бекітуіне береді. Аталан жаттарды сотты бекітуі жаадан пайда болан зады тлаларды мемлекеттік тіркеуі шін негіз болады».

Зады тла, біріктіру нысанында айта рылатын реттерді оспаанда, жаадан пайда болан зады тлалар тіркелген кезден бастап айта рылан деп есептеледі.

Зады тланы оан екінші бір зады тланы біріктіру жолымен айта ран кезде, зады тлаларды мемлекеттік регистрінде біріктірілген зады тла ызметіні тотатыландыы туралы жазба жасалан кезден бастап оларды біріншісі айта рылан деп есептеледі.

Зады тлаларды осан кезде оларды райсысыны ытары мен міндеттері ткізу жатына сйкес жаадан пайда болан зады тлаа ауысады.

Зады тланы екінші бір зады тлаа біріктірген кезде біріктірілген зады тланы ытары мен міндеттері ткізу жатына сйкес соысына ауысады.

Зады тланы блген кезде оны ытары мен міндеттері блу балансына сйкес жаадан пайда болан зады тлалара ауысады.

Зады тланы рамынан бір немесе бірнеше зады тлаларды бліп шыаранда, блу балансына сйкес оларды райсысына айта рылан зады тланы ытары мен міндеттері ауысады.

ткізу актісі мен блу балансына (оларды мазмны, бекіту) ойылатын талаптар АК-ті 47-бабында аралан. Оны 1-тармаындаы ережені маызы зор, яни ткізу актісі мен айыру балансында айта рылан зады тланы барлы несие берушілері мен борышорларына атысты, барлы міндеттемелері бойынша соны ішінде талаптар дауласан міндеттемелер бойынша да ыты мирасорлыы туралы ережелер болуа тиіс[14].

айта рылан зады тланы млкі (ытары мен міндеттері) жаадан рылан зады тла тіркелген немесе рылтай жаттарына згерістер енгізілген тста, егер за жаттарында немесе айта ру туралы шешімінде згеше кзделмесе, мирасорына теді. АК-ті 47-бабында зады тлаларды айта ру нтижесінде жаадан пайда болан зады тлаларды тіркеуден бас тартуда екі негіз аралады: олар, атап айтанда:

1) рылтай жаттарымен бірге тиісті ткізу актісіні немесе блу балансыны тапсырылмауы;

2) оларда айта рылан зады тланы міндеттемелері бойынша ыты мирасорлыы туралы ережелерді болмауы.

Осы айтыландардан баса, тіркеуден бас тарту АК-ті 42-бабыны 5-тармаы бойынша жзеге асуы ммкін.

АК-ті 48-бабында зады тланы айта ру кезінде оны несие берушілері ытарыны кепілдігі туралы айтылан:

1) айта ру туралы шешім абылдаан орган бл туралы айта рылатын зады тланы несие берушілеріне жазбаша трде хабарлауа міндетті;

2) блінген жне бліп шыарылан кезде айта рылатын зады тланы несие берушісі осы зады тла борышоры болып табылатын міндеттемелерді мерзімінен брын тоталуын жне келтірілген залалды орнын толтырылуын талап етуге ылы;

3) егер блу балансы айта рылан зады тланы ыты мирасорын анытауа ммкіндік бермесе, жаадан пайда болан зады тлалар, сондай-а рамынан баса зады тла блініп шыан зады тла айта рылан зады тланы міндеттемелері бойынша оны несие берушілеріні алдында орта жауапты болады.

Зады тлаларды мемлекеттік тіркеу тртібі Азаматты кодекстен баса, азастан Республикасы Президентіні 1995 жылы 17-суірде шыаран «зады тлаларды мемлекеттік тіркеу туралы» за кші бар Жарлыымен[15] жне азастан Республикасы ділет министрлігіні зады тлаларды мемлекеттік тіркеу туралы Ережесімен реттеледі.

Зады тлаларды айта тіркеу негіздері Азаматты кодексті 42-бабыны 6-тармаында келтірілген. Зады тла мынадай жадайларда:

1) акционерлік оамны жарылы капиталыны жне жарияланан жарылы капиталыны млшері азайанда;

2) атауы згергенде;

3)шаруашылы серіктестіктеріндегі жне жабы акционерлік оамдардаы атысушыларды рамы згергенде айта тіркеледі. рылтай жаттарына баса згерістер мен толытырулар енгізілген ретте зады тла бл туралы тіркеуші органды бір айлы мерзімде хабардар етеді.

Зады тланы руды жне айта йымдастыруды азастан Республикасыны занамалы актiлерiнде белгiленген тртiбiн бзу, рылтай жаттарыны азастан Республикасыны занамалы актiлерiне сйкес келмеуi, табыстау актiсiн немесе блу балансын сынбау не оларда айта йымдастырылан зады тланы ы мирасорлыы туралы ережелердi болмауы не бiр айлы есептiк крсеткiштен арты салы берешегiнi болуы, сондай-а егер iс-рекет етпейтiн зады тла рылтайшы болып табылса жне (немесе) егер зады тланы рылтайшысы жне (немесе) басшысы iс-рекет етпейтiн зады тлаларды рылтайшысы жне (немесе) басшысы болып табылса жне (немесе) рекетке абiлетсiз немесе рекет абiлетi шектелген жне (немесе) хабарсыз кеткен деп танылса жне (немесе) айтыс болан жне (немесе) ылмыс жасааны шiн азастан Республикасы ылмысты кодексiнi 192, 216, 217-баптары бойынша сотталса жне (немесе) жеке басын куландыратын жоалан жаттар сынылса, зады тланы мемлекеттiк тiркеуден жне айта тiркеуден бас тартуа кеп соады.
Дiни бiрлестiктi мемлекеттiк тiркеуден жне айта тiркеуден бас тартуды осымша негiздерi «Дiни ызмет жне дiни бiрлестiктер туралы» азастан Республикасыны Заында белгiленедi.
Филиалды (кiлдiктi) есептiк тiркеуден жне айта тiркеуден бас тартуа филиалды (кiлдiктi) руды азастан Республикасыны задарында белгiленген тртiбi бзылан, есептiк тiркеуге сынылан жаттар азастан Республикасыны задарына сйкес келмеген жадайларда жол берiледi.
Зады тланы мемлекеттiк тiркеуден немесе айта тiркеуден, филиалды (кiлдiктi) есептiк тiркеуден немесе айта тiркеуден бас тартылан жадайда, тiркеушi орган осы Заны 9-бабында кзделген мерзiмде оан сынылан жаттарды азастан Республикасы за актiлерiнi талаптарына сйкес келмейтiндiгiне сiлтеме жасалан длелдi жазбаша бас тарту жатын бередi.
Зады тлаларды, оларды филиалдары мен кiлдiктерiн мемлекеттiк (есептiк) тiркеуден немесе айта тiркеуден ткiзу шiн тленген алымды айтару азастан Республикасыны Салы кодексiнде кзделген реттерде жргiзiледi.