ануарлар мінез-ылытарын сипаттау.

Жоспар:

 

1.1.Мінез-лы эволюциясы

 

1.2.Мінез-лыты шыу тегі, факторлары,

 

1.3Мінез-лыты алыптастырудаы ынтаны ролі

 

1.4.орытынды

 

1.5.олданылан дебиеттер тізімі

 

Жануарларды мінез зерттеу бойынша ылыми баыттар 18 асырда натуралистерді жмысынан бастау алады, мысалы Уайт (1720-1793) жне Леруа (1723-1789), біра жануарларды мінез лын зерттеу бойынша баытты негізін салушы Чарлз Дарвин (1809-1882) болып саналады. Дарвин этологияны дамуына ш баыт бойынша сер етті. Біріншіден, оны табии жолмен срыпталу теориясы жануарларды мінез лын эволиюциялы трыдан арауа негіз болды. Бл заманауи этиологияны маызды аспектісі болып табылады. Екіншіден, Дарвинні инстинктке деген кзарасы дстрлі этологияны негізін алаушыларды кзарасыны дамуына негіз болды. шіншіден, Дарвинні мінез лыты баылауындаы адамдар мен баса жануарларды эволюциялы бірліктегі ерекшеліктеріне негізделген.

Жануарларды мінез лын дстрлі жолмен психологтар зерттеді, ол шін зертханалы жануарларды пайдаланды. Бл жадайда тжірибелік жануарларды алынатын апаратты баылауа толы ммкіндік туады. Психологияды баыт тума пайда болан, яни реакция тжірибесіне туелсіз мінез лыты есепке алмады. Сондай а жануарды зіне тн табии ортаа бейімделуіні негізінде жатан мінез лыны зертханалы жадайда крініс бермеуі есепке алынбады. Осы екі ателікті зоологтар дарвиннен кейінгі кезеде орнын толтырды, олар адарды мінез лын эволюциялы кзарас бойынша зерттей бастады.

Е басты здгеру жануарларды мінез лын белгілі бір трді анатомиялы жне тым уу ерекшеліктері табии срыпталу барысында алыптасатын белгілерді бірі ретінде арастырылуында болды. Зоопсихолог эволюционистер инстинкті мінез лы, рефлекске, яни оздырыштара жай жауап ретінде ана емес, одан крделі туа пайда болан бадарламалармен аныталады деген пікірді ала тартты. Олар рецепторлы механизмдерді белгілі бір инктинктті рекетті туызатын дм сезу, кру, сипап сезу т.б. атысатын рылымдармен байланысты екенін жне оларды жзеге асыру шін крделі озалыс координациясы ажет екенін анытады. Инстинкттік жауапты туызатын орта стимулы рефлекторлы реакцияны туызатын орта стимулынан крделі екенін анытады. детте ол оптикалы, дыбысты, химиляы оздырыштарды осылуымен байланысты. Жануарды белгілі бір инстинктті рекетін жасау шін оны ішкі жадайына сай келетін мотивация ажет деген гипотеза пайда болды. Механикалы кзарас трысынан инстинктті реакцияны тсіндіретін теория сынылан болатын.

Жануарларды мінез лыны биологиялы негізін зерттейтін азіргі ылым этология деп аталады. Оны негізін алаушысы Нобель сыйлыыны лауреаты Конрад Лоренц (1903-1989) пен Николас Тинберген (1907-1989). 1930 жылы австрия зоологы К.Лоренц з теориясын сынды. Оны пікірі бойынша жануарларды инстинкті Фиксацияланан рекеттерді кешені ФК деп аталатын туа пайда болатын тым уалаушылыты негізін райды. Мндай ФК ртбір жануар трінде те кп болуы ммкін, жне оны кпшілігі тек осы трге ана тн болуы ммкін. Трге тн сипаттар сіресе жынысты мінез лыа тн, йткені анатомиялы, физологиялы жне цитологиялы белгілермен атар олар жануарларды зіні спариваниесін амтамасыз ету шін пайда болан.

Лоренц ФК физиологиялы жне озалу сияты орталы жйке жйесіні жіберетін реакцияларыны нтижесі деп болжам жасады. Ол рбір ФК шін арнайы орталы болады деп тжырымдады, онда рекетті арнайы потенциалы жинаталады. Бл белгілі бір мінез лы актсін жзеге асыруа деген тенденция немесе склонность ретінде арастырылуы ммкін. Ол ашан жзеге асырылан кезде потенциалды андай да бір блігі жмсалады деген ортынды жасады. Бл потенциалды здіксіз ызмет етуіне андай да бір кш тосауыл жасайды. Бл механизм жеткілікті стимуляция болмаан жадайда мінез лыты здіксіз орындалуын ескертіп ана оймай, сонымен атар арнайы рекет потенциалыны біртіндеп жиналуына ммкіндік береді.

Сонымен Лоренц теориясы бойынша сырты оздырыш сигнал, мысалы дыбыс, иіс, немесе кру тума пайда болан механизмді активтендіруге абілетті рсат ететін сипаттамасыны болуы. Бл активацияны нтижесі ФК болып табылады. Мысалы, жмыс бал арасы тоза жинауа деген арнайы рекет потенциалы алыптасанда ана фуражировкаа шып кетеді. Белгілі бір глді тсі, иісі жне трі ара шін кру жне химиялы оздырыштарды сигналы болып табылады да, ФК іске осылады, сйтіп тоза жинауа кіріседі.

Лоренц зерттеген инстинктті мінез лыты кпшілігі трлі даратарда тзілетін немесе жіберілетін ФК серияларымен оамды зара байланысты, яни белгілі бір реттілікпен жзеге асып, андай да бір арнайы ызметті жзеге асуына келеді. Мысалы, бір дараты бір ФК оны партнері шін оздырыш сигналы болып табылады жне оны сйкес ФК туындауына ыпал етуі ммкін. Мндай рекеттер крделі сондай а кеде жаласпалы ритуала, яни биологиялы маызды нтижеге келеді, мысалы рытану сияты. Мндай ФК зара туындауы балытар (колюшек) мен старды (йрек) некелесуіне мрынды болады.

Жануарларды мінез лы бойынша азіргі зерттеулерде алашы этологотарды аперіне кірмеген концепциялар мен баыттарды ке спектрі олданылады. Оларды маыздыларыны бірі келесілер:

Мінез лы филогенезі. Дстрлі этологияа жаын траныны бірі филогенетикалы, яни жануарларды мінез лыны эволюциялы аспектісі. Жануарларды азба алдытарын жануарларды мінез лын анытауда пайдалану тек жанама орытынды береді. Олара рылымды жне инстинкттік эволюциясы арасында зерттеу жргізу практикалы трыдан ммкін емес.Дегенмен этологтар жануарларды жаын туыстарыны арасында салыстырмалы зерттеу жргізу нтижесінде белгілі бір орытындылар жасауа болады деп есептейді. Бл баыт мынадай екі баыта негізделген. Біріншідер, жануарларды бір трінде басаларына араанда инстинкт тез эволюциялануы ммкін, екіншіден, инстинктті мінез лыты жеке аспектісі бір трде баса трге араанда жылдам эволюциялануы ммкін. Нтижесінде бір біріне токсономиялы жаын трлерде кейбір прогрессивті, сондай а примитивті мінез лы белгілерін байауа болады. Бірінші баытты зерттей отырып баса трлерге тн эволюциялы трыдан дамыан кейбір белгілерді байаауа болады, жне этоклин деп аталатын мінез лыты филогенетикалы дамуыны тенденциясын зерттеуге болады.

Осындай салыстырмалы талдауларды нтижесінде эволюция барыында пайда болан бал арасыны биін жайлы апарат алуа ммкіндік берді. Бл би арылы бар арасы баса жмыс араларына оны азыыны кзі жайлы апаратты, сондай а оны ара ашытыы жайлы апаратты бір біріне тасымалдауа ммкіндік береді. Ал кейбір примитивті тропикалы аралар мндай апаратты азы кзі мен колония арасында алдыран белгілер арылы береді, оларда би болмайды. Коммуникацияны осындай арапайым тсілдерін зерттей отырып зоологтар бал арасыны крделі биіні маынасын тсінуге ммкіндік алды.

Коммуникация. Коммуникация деп адамдар арасында тіл арылы байланысты тсінсе, жануарларда дыбысты сигналдар алмасуын айтады. Жануарларда коммуникациялы рекет белгілі бір дараты те маызды апаратты жеткізу, ал басаларында оан адекватты реагировать ету сияты тума абілетіні арасында жзеге асырылады. Мны мысалы ретінде кміс тсті шаалаларды з балапандарымен общениесін айтуа болады. Жаа ана жарып шыан балапан ата анасыны тмсыыны маындаы ызыл даты шоиды. Бл реакция ересек шааланы аузындаы асын балапанына салуа стимул болады. Бл жерде сигналды оздырыш арылы апаратты екі жаты алмасуын круге болады.

Жануарларды коммуникациясында тек есту, кру жне сезу ана емес, сонымен атар химиялы стимул да маызды орын алады. Олар сула немесе ауалы ортады таралып, сезу жне дм сезу рецепторлары арылы абылданады. Химиялы рамы ртрлі заттарды блінуі арнайы ке спектрлі апаратты тасымалдануына ммкіндік береді.

Кптеген химиялы сигналдар з даратарын зіне кіл аударуы шін ызмет атарады. Жануарлар арылы блінген мндай химиялы заттар з тріні даратарыны мінез лын згерту масатында блінеді, оларды срты рекетті гормоны деп арастырады. Оларды феромондар деп атайды.

Феромондар жануарлар мірінді маызды рл атарады, сіресе тменгі сатыдаы дыбыс сезу немесе кру абілеті дамымаан жануарларда. Оптикалы жне акустикалы оздырыштара араанда химиялы сылыстар суда да ауада да, жарыта да, араыда да бірдей рекет ете береді. Тіпті олар жануарлар рекетін тотатан со да біршама уаыт саталып тра береді. Сйтіп феромондар трлер арасындаы жмысы шін аса пайдалы болып табылады.

Кейбір химиялы сигналдар траралы арым атынаста маызды рл атарады. Мысалы, скунстар арылы блінетін жаман иісті сйыты адамдарды, иттерді, жне баса да ас дшпандарын орыту шін пайдаланады. Глді сімдіктерді керемет иісі тозадаыш жндіктерді зіне тартады. Бл тр арасындаы химиялы коммуникацияны бір трі болып табылады. Даратарда баса трді кілдеріні кілін аудару шін блінетін заттар алломондар деп аталады.

Экологиялы бейімделу. азіргі этологиялы зерттеу баыттарыны бірі трді экологиясымен байланысты мінез лыты бейімделуін зерттеу, яни оны оршаан ортамен арым атынасын зерттеу. Бл шін жануарларды зіні табии ортасында баылау ажет.

рбір жануарды адамдар сияты белгілі бір тіршілік аумаы, мамандыы болады, ол оны экологиялы мекен жайы жне экологиялы нишасы деп аталады.

Ниша дегеніміз анатомиялы, физиологиялы жне мінез лыты бейімделуіні зара рекетіні жиынтыы. Трді нишасына тіршілігі бірдей баса трді болуы лкен сер етеді. азіргі уаытта дамып келе жатан этологияны баыттарыны бірі экологиялы нишасы бірдей трлерді мінез лы адаптациясын зерттеу. Мндай трлерді олданатын ресурстарын алу шін бсекелстік кезінде табии жадайда андай механизмдер іс рекет ететінін білуге тырысуда.

Мінез лы онтогенезі. Дараты іс рекеті дниеге келген стінен бастап дамып, сосын жеке мір сру шін пайдалы адаптациялы дады алады. Бл баытты писхологиялы жне этологиялы дістерді кмегімен зерттеулуде. Мінез лыты онтогенезін зерттеу алымдара тума инстинкт, оамды рекет ету барысында жре пайда болан дады немесе мінез лыты ерекшелігін білуге ммкіндік береді.

Импринтинг тсінігі. Бл тсінікті Лоренц балапандарды онтогенезін зерттеу барысында алыптастыран болатын. Бл кейбір стара тн, мысалы аздара. Оларды балапандары мірінде алаш крген объектті ата анам деп соларды соынан еріп жре береді. Балапандарда мндай импринтинг адамдара, немесе жаны жо заттара да ояна береді.

орытынды:

 

Адамны психикалы функцияларыны ерекшелігі сол олар оамды-тарихи тжірибені игеру процесі стінде дамып отырады. Адамны дамуы дегеніміз осы тжірибені игеру процесі болып саналады.

Адамны жоары формалардаы психикалы іс-рекеті жанама сипатта болады. Адамдар ежелден-а ебек рекеті, оыту процесінде т. б. белгілі бір мліметтерді жеткізу жне сатау ралы ретінде ерекше заттарды шартты бейнелеулерде, белгілерді пайдаланып келген. Белгілер мен сз адамдарды іс-рекеті мен оларды оыту процесін днекерлейді. Демек, бл кралдарды пайда болуы, дамуы, соны ішінде мдениетті де дамуы, алдымен, психиканы тарихи даму процесін сипаттайды. Бл ралдарды игеру жеке дара даму процесін анытайды. Адамзат тарихында іс-рекетті жзеге асыру ралдары ана дамып оймай, осы ралдарды, оамды тжірибені кейінгі рпаа жеткізуді ерекше жолы да алыптасып, дамып, крделене тсті. Бл ерекше жол - оыту, ол оамды тжірибені беруді баытталан жне йымдастырылан дісі болып табылады.

дебиеттер тізімі

1.Ілешева Р. Медициналы психология / Кмекші оу ралы.- Алматы: Санат, 1994.- 88 б.

2.бішев . Философия: Оулы: Жоары оу орындары студенттері мен аспиранттара арналан / Жауапты ред. .Н.Нысанбаев.- Алматы: Б.ж., 2001.- 264 б.

3. Бап-баба С. Психология негіздері [Мтін]: оу анытамалы олданба / С. Бап-баба.- Алматы: [За дебиеті], 2007.- 106 б.

4.Бап-Баба С.Б. Жалпы психология: Жантану негіздері.-2002.- 275 б.

5. Бап-Баба С.Б. Жантану негіздері: Жоары оу Оу ралы.- Алматы: За дебиеті, 2004.- 304 б.