ілді анытамасы жне ызметі.
аз.
Я 72
И 84 «аза тілі» Оу ралы – араанды: ЭУ, 2006 – 120 бет.
ISBN 9965–794–05-7
азттынуодаы араанды экономикалы университетіні Кеесі мен ылыми-дістемелік бірлестігі сынан.
сынылып отыран оу-дістемелік рал азастан Республикасыны «Тіл туралы» Заына сйкес мемлекеттік тілді дамыту масатында растырылан.
дістемелік рал азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі бекіткен «аза тілі» - типтік бадарламасы (Астана 2002ж) негізінде жасалан.
аз.яз -72
Пікір жазандар :
Филология ылымыны кандидаты, доцент Ж..Смалов
Филология ылымыны кандидаты, доцент Г.Т.убкірова
| И | 4306020200 |
| 00(05)-06 |
| Ó | Исабекова К.Ж., 2006ж. |
| Ó | араанды экономикалы университеті, 2006 |
ISBN 9965–794–05-7
КІРІСПЕ
аза тілі - азастан Республикасыны трылыты халы-аза халыны жне оны шекарасынан тыс мір сріп жатан азатарды (Ресей, збекстан, ытай, Моголия т.б.) лтты тілі.
аза тілі азастан Республикасыны мемлекеттік тілі болып есептеледі.
аза тілі тркі тілдеріні (солтстік-шыыс арал) ыпша тобына кіреді (татар, башрт, арашай-балар, мы, арайым, ырым татарлары, араалпа, ноай) де, сіресе ноай, араалпа тілдеріне жаын болып табылады.
ыпша аралы Шыыс Еуропаны Солтстік ырымын, Волганы тменгі жаалауы мен Солтстік Кавказды жне азастанды, Хорезмні бір блігін, араалпастанды, збекстанны бір блігін амтиды.
аза жазуы бірнеше рет згеріске шырады. 1929 жыла дейін араб графикасы, ал 1929 жылдан 1940 жыла дейін латын графикасы олданылды. 1940 жылдан бастап азіргі уаыта дейін орыс графикасы олданылуда.
азіргі аза ліпбиі 42 ріптен трады: 15 ріп дауыстыларды табалайды (а, , о, , ы, і, у, , , э, и, ю, я, е, ё); 25 ріп дауыссыздарды табалайды (б, в, г, , д, ж, з, й, к, , л, м, н, , п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, ); 2 ріп жуанды (ъ) жне жіішкелік (ь) белгілерін береді.
аза тіліне ана тн дыбыстар: , , , , і, , , , .
аза тілінде екпін кбіне сзді соы буынына тседі.
аза тілінде дауыссыз дыбыстар жуан дауысты бар буында жуан (ал/ъ); жіішке дауысты бар буында жіішке айтылады (кел/ь).
аза тілінде затты меншіктілігін білдіргенде тек есімдіктер ана емес, сонымен бірге арнайы туелдік жалаулары да олданылады.
Мені бала-м
Сені дптер-і
Оны дптер-і
аза тілінде предлогтар жо. Орыс тіліндегі предлогтарды маынасы аза тілінде кбінесе септеулік шылаулар арылы, сонымен бірге септік жалаулар арылы да беріледі.
Балалар шін
Мрата алдым
аза тілінде егер зат есімні алдында сан есім трса, зат есім кптік жалауын абылдамайды.
Бес студент
(бес студенттер емес)
Он оушы
(он оушылар емес)
аза тілінде сан есімдер мен сын есімдер зат есімні алдында анытауыш ызметінде келгенде сан жаынан згермейді жне септелмейді.
Жасы кітап
Жасы кітаптар
Жасы кітапты
ш оушы
ш оушыа
Екінші блме
Екінші блмені
аза тілінде орыс тіліндегідей род категориясы жо. Сондытан сын есім, реттік сан есім, есімдіктер сйлем маынасына арай орыс тіліне мужской, женский, средний род бойынша аударыла береді.
лкен й
лкен блме
лкен терезе
бізді й екінші кше
бізді мектеп екінші орын
бізді кл екінші сынып
аза тілінде есім сз таптары орыс тіліне араанда жа бойынша трленеді. Есім сз таптарыны жекеше жне кпше трде жіктелуі:
Жекеше
1. Мен оушымын
2. Сен оушысы
Сіз оушысыз
3. Ол оушы
Кпше
1. Біз оушымыз
2. Сендер оушысыдар
Сіздер оушысыздар
3. Олар оушы (лар)
Жіктеу есімдіктеріні жіктеліп тран сз таптарыны алдында труы міндетті емес, йткені жіктік жалаулары оларды ай жата трандыын крсетіп трады.
аза тілінде кім?сраы орыс тіліне араанда тек адамзата ойылады, алан зат есімдерге, оны ішінде жандыларына да текне?деген сра ойылады.
Кім ? - ке
Не ? – Ат
Сын есім заттанан жадайда жа бойынша трленеді, туелдік жалауын абылдайды жне септеледі.
1. жасы 1. Мен жасымын
2. жасыны2. Сен жасысы
3. жасыа 3. Ол жасы
4. жасыны
5. жасыда 1. Мені кріктім
6. жасыдан 2. Сені крікті
7. жасымен 3. Оны кріктісі
аза тілінде есімше зат есімні алдында анытауыш ызметінде келгенде орыс тіліндегідей септік бойынша, санды жаынан трленбейді.
Келген кісі
Келгенкісілер
Келген кісіні
аза тілінде сан есімдер (есептік, реттік) зат есімні алдында анытауыш ызметінде олданыланда сан жаынан трленбейді жне септелмейді.
Бір й
Бірінші й
Бір йде
Бірінші балаа
ілді анытамасы жне ызметі.
Тіл адамзатты оамды міріні барлы саласын, демек леуметтік – экономикалы, саяси-мдени мірін амтиды. Тілді е негізгі 3 ызметі (функциясы) бар.
1. арым-атынас жасау – коммуникативтік функциясы.
2. Ойды жарыа шыару – экспрессивті функциясы.
3. Мра ретінде рпатан – рпаа берілуі – аккумулятивтік функциясы.
Тілді адам, оам мірінде сан салалы ызметі елуге тарта. Олар сбиді тілі шыып, тіл йренуінен басталып, бала баша, мектеп, оу орындары т.б. жаласып, адамдарды кнделікті мірде ауызекі сйлеуі, кпшілік апарат жйесінде ызмет етуі.
Тілді дыбысты жйесін, сздік рамын, сйлемдік рылысын тсіну, айындау, жйелеу шін практикалы пайымдаулар мен теориялы тжырымдар ажет. Тілдік былыстар негізінде жасалан пайымдаулар мен тжырымдар – тіл туралы ылымны, тіл біліміні, яни лингвистика ылымыны негізі.
Тіл білімі, лингвистика, тілді 4 блшегіне сйкес 4 саладан трады. Олар: фонетика (дыбыстар жйесі), лексикология (сз байлыы жйесі), морфология (сздерді байланысу жйесі), синтаксис (сз тіркесі, сйлем жйесі).
 |
Фонетика
Фонетика туралы жалпы тсінік.
Фонетика (гректі фоне – дыбыс деген маынаны білдіретін сзінен алынан) – тіл дыбыстарыны жйесін, жасалуы мен ерекшеліктерін, р трлі сипаты мен бір-бірімен тіркесу задылытарын зерттейтін тіл біліміні бір саласы.
р трлі тілдерді дыбысты жйесі, дыбыстарды сипаты мен саны бірдей, біркелкі емес. Тіл дыбыстарын жасауда (шыаруда) дыбыстау (сйлеу) мшелеріні ызметін артикуляция деп атайды.
Ал белгілі халыты дыбыстау мшелеріні ызметі арылы алыптасан дыбыс шыару дадысын сол тілді артикуляциялы базасы дейді.
Дыбыс пен ріп
Тілді дыбыстау мшелері арылы айтылып, лапен естілетін н дыбыс деп аталады да, оны жазу тілінде белгілейтін шартты белгі ріп деп аталады. Демек, дыбысты айтамыз жне естиміз, ал ріпті жазамыз жне креміз.
ріп-жазуда дыбысты белгілейтін шартты таба.
Тілде ріпті саны дыбыстан кбірек, йткені жеке дыбыс емес, осар дыбыстан ралан немесе баса да шартты белгілерді жазудаы табасы да ріпке жатады.
ріптерді белгілі бір ретпен тізілген жинаын алфавит дейді.
аза тіліндегі алфавит тртіппен тізілген ріптер.
аза тілінде дыбыстар дауыс атысына арай лкен екі топа блінеді: дауысты дыбыстар жне дауыссыз дыбыстар.
Дауысты дыбыстар: , , , , і
Сйлегенде ауаны дауыс шымылдыынан кедергісіз, еркін шыуынан пайда болан дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.