аза тіліне тн дауыстылар: , , , , і.
Дауыссыз дыбыстар: б, в, г, , д, ж, з, й, к, , л, м, н, , п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, , (у)
Сйлегенде ауа кедергіленіп шыатын дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.
аза тіліне тн дауыссыздар: , , ,
I. Дауысты (салдырды) атысына арай
| 1. ата | п, ф, к, , т, с, ш, щ, х, ц, ч | |
| 2. я | б, в, г, , д, ж, з | |
| 3. нді | 1. Мрын жолды | м, н, |
| 2. Ауыз жолды | л, р, й, у |
II.Жасалу орнына арай
| 1. Еріндік | 1. Еріндік | п, б, м, у |
| 2. Ерін мен тіс | ф, в | |
| 2. Тіл | 1. Тіл алды | т, д, с, з, ш, щ, ж, ц, ч, н, р, л |
| 2. Тіл ортасы | й, к, г | |
| 3. Тіл арты | , , , х | |
| 3. Кмейлік |
III. Айтылу жолына арай
| 1. Шыл | п, б, т, д, к, г, , ц, ч, м, н, |
| 2. Ызы | ф, в, з, с, ж, ш, щ, х, , , л, й |
| 3. Діріл | Р |
Буын ндестігі
аза тіліндегі тума сздерді бірыай жуан не жіішке буынды болып келуі буын ндестігідеп аталады. Буын ндестігі задылыы кірме сздерде сатала бермейді (кі-тап, м-а-лім).
Егер сзді алдыы буыны жуан болса, келесі буын да жуан болады.
жуан+жуан
а+аз
ба+ла
Егер сзді соы буыны жуан болса, осымша да жуан болады.
жуан+жуан
ааз+ды
бала+лар
Егер сзді алдыы буыны жіішке болса, келесі буын да жіішке болады.
жіішке+ жіішке
те+ре+зе
е+бек
Егер сзді соы буыны жіішке болса, осымша да жіішке болады.
жіішке+ жіішке
терезе+ге
ебек+ті
Ескерту:
Тбірді соы буыныны жуан, жіішкелігіне арамай, з алпын сатап тіркесетін осымшалар:
-гер, -кер (сауда-гер, айла-кер, іс-кер)
-дар (жара-дар, білім-дар)
жуан +-паз (ас-паз, нер-паз)
жіішке -пен, -бен, -мен (ол-мен, жер-мен)
-хана (ем-хана, ауру-хана)
-ор (жала-ор, жем-ор)
-нікі, -дікі, -тікі (кем-дікі, бала-нікі)
Хдыбысына біткен сздерге жаланатын осымша р уаытта жуан болады.
...х+жуан
цех+та
цех+а
Соы ог, уг, рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, лк, нкт, кль, брь, бль сияты дыбыстар тіркесіне біткен сздерге жаланатын осымша р уаытта жіішке болады.
ог, уг, рк, рг
нк, нг, кс, кт + жіішке
ск, лк, нкт
кль, брь, бль
педагог+ті
парк+ке
Ерін ндестігі
1.Алдыы буында еріндік о, дауыстылары болса, келесі буындаы ыса ыеріндік дыбысына айналады.
о, +ы = о, +
1.1 о+рын = о+рн
+лын = +лн
1.2 той+ды = той+д
тр+ды = тр+д
2. Алдыы буында еріндік , дауыстылары болса, келесі буындаы ыса іеріндік дауыстысына айналады.
, +і = , +
2.1 +мір = +мр
+міт = +мт
2.2 ш+ті = ш+т
кл+ді= кл+д
3. Алдыы буында еріндік , дауыстылары болса, келесі буындаы ыса ееріндік дауыстысына айналады
, +е = , + е
3.1 +ле = +л
к+рек = к+рк
3.2 кр+се = кр+с
кл+се= кл+с
Дыбыс ндестігі
Тбір мен осымша немесе сздер аралыында атар келген дыбыстарды бір-біріне ыпал етіп, ндесіп бейімделіп, бірін-бірі игеруі дыбыс ндестігі деп аталады.
Дыбыс ндестігі задылыыны 3 трі бар:
Ілгерінді ыпал.
ейінді ыпал.
оыспалы ыпал.
1. Ілгерінді ыпал
Тбір мен осымша немесе сздер аралыында атар келген дыбыстарды алдыысыны кейінгі дыбыса ыпал етіп, игеріп ндесуі ілгерінді ыпал деп аталады.
1.Сз дауыстыа немесе ндіге аяталса, осымша я не ндіден басталады.
Дауысты + я
нді нді
Бала+а
Бала+мен
ол+ды
ол+мен
Ескерту:
1) ата сжне шдыбыстары бл заа баынбайды:
бала-сыз, бала-ша
бар-са, бар-сын
бар-шы, ойын-шы
2) Дауысты жне нді л, р, й, ндыбыстарынан кейін згелік етісті т жрнаы жалана алады:
ара-т, арай-т, трлен-т, ызар-т
3)–ар, -кеш,-кнем, -паз, -хана, -тай жрнатары да бл заа баынбайды:
жалаор, арбакеш, пайдакнем, нерпаз, емхана, кетай
2. Сз яа аяталса, осымша янан басталады.
я – я
ыз+дар
ыз+а
Тж+ді
3. Сз атаа аяталса,осымша атанан басталады.
ата+ата
Кітап+тар
Дос+а
Ескерту:
Сз я б, в, г, д дауыссыздарына аяталса, осымша атанан басталады.
Айтылуы
б п
в ф + ата
г к
д т
клуб+а, отряд+тан, Болатов+а, педагог+пен
4. Сздер аралыында алдыы сыары дауысты, я не ндіге аяталып, кейінгі сыары ата , кдыбыстарынан басталса, олар яданып кетеді.
дауысты дауысты
я + , к = я + , г
нді нді
4.1 Біріккен сздер аралыында:
ара+кз = ара+гз
Талды+оран = Талды+оран
бір+атар = бір+атар
4.2 Сз тіркесі сыарлары аралыында:
кз келді - кз гелді
жау айда – жау айда
5. Сз ш дыбысына аяталып, осымша сдыбысынан басталса, с дыбысы шдыбысына айналады.
ш+с... ...ш+ш
аш+са аш+ша
іш+сін іш+шін
6. Алдыы сз атаа аяталып, кейінгі сз я бдыбысынан басталса, ол атаа (п)айналады.
ата+б... = ата+п
6.1 Біріккен сздер аралыында:
Айт+бай = Айт+пай
Жсіп+бек = Жсіп+пек
6.2 Сз тіркесі сыарлары аралыында:
кп бала = кп пала
кеп бер = кеп пер
2. Кейінді ыпал
Тбір мен осымша немесе сздер аралыында атар келген дыбыстарды кейінгісіні алдыы дыбыса ыпал етіп, игеріп ндесуі кейінді ыпал деп аталады.
1. Сз ата , к, п дыбыстарына аяталып, осымша не келесі сз дауысты, нді жне я д, ж, з дыбыстарынан басталса, сз соындаы , к, п янданып , г, б дыбыстарына айналады.
дауысты дауысты
к + нді = г + нді
п я д, ж, з б я д, ж, з
1.1. Тбір мен осымша аралыында:
жрек+і = жрег+і
тара+ым = тара+ым
а+ып = а+ып
ба+ады = ба+ады
шап+у = шаб+у
1.2. Сз бен сз аралыында:
А ешкі = а ешкі
Кк аспан = кг аспан
Жо зат = жо зат
А жауын = а жауын
Ескерту:
1) осымша дауыстыдан басталып, сзді екінші буынындаы ыса дауыстылар тскен жадайда сз соындаы , к, п ата дыбыстары яданбайды.
брік-бркі, халы-халы, алып-алпы, ріп-рпі
2) Еліктеуіш сздерді соындаы к, , п ата дыбыстар янданбайды.
2.Сз ата пдыбысына аяталып, оан ксемшені –ып, -іп жрнаы жалананда, ата п нді у дыбысына айналады.
-ып - ып
п + = у +
-іп - іп
тап + ып= тау + ып
кеп + іп = кеу + іп
3. Сз нді н дыбысына бітіп, осымша не кейінгі сз б, п, м дыбыстарынан басталанда, н ос ерін м дыбысына айналады.
б б
н + п = м + п
м м
3.1 Тбір мен осымша аралыында:
сен+беді = сем+беді
келген + мін = келгем+ мін
3.2 Сз бен сз аралыында:
Бген+бай = Бгем+бай
он бес = ом бес
Жан+пейіс = Жам+ пейіс
Он пара = ом пара
Кен мен жер = кем мен жер
4. Сз ндыбысына бітіп, осымша не кейінгі сз , к, , г дыбыстарынан басталанда, ндыбысы дыбысына айналады.
к к
н + = +
г г
4.1. Тбір мен осымша аралыында:
сн+ой = с+ой
сен+гем = се+гем
тон+а = то+а
4.2. Сз бен сз аралыында:
он асыр = о асыр
Аман+л = Ама+л
Срсен+гл = Срсе+гл
5. Сз я зне ата с дыбыстарына аяталып, осымша не кейінгі сз ата ш дыбысынан басталанда, з, с дыбыстары ш дыбысына айналады.
5.1. Тбір мен осымша аралыында:
сз+ше — сш+ш
таз+ша — таш+ша
ос+шы — ош+шы
ойлас+шы — ойлаш+шы
5.2. Сз бен сз аралыында:
тез шы — теш шы
бос шелек — бош шелек
кз шалды — кш шалды
бас шайау — баш шайау
6. Сз я здыбысына бітіп, осымша не кейінгі сз ата с дыбысынан басталанда, я з ата с дыбысына айналады.
з + с = ...с + с
6.1. Тбір мен осымша аралыында:
жаз+са = жас+са
кз+сіз = кс+сіз
6.2. Сз бен сз аралыында:
кз салу = кс салу
кз сайын = кс сайын
7. Сз я з дыбысына бітіп, кейінгі сз я ж дыбысынан басталанда, з дыбысы ж дыбысына айналады.
з + ж = ж + ж
Боз+жігіт = Бож+жігіт
жз жыл = жж жыл
мз жарыш = мж жарыш
3. Тоыспалы ыпал
Сз бен сз аралыында атар келген дыбыстарды бір-біріне ілгерілі кейінді ыпал етуіні нтижесінде екеуіні де згеріске шырауы тоыспалы ыпал деп аталады.
1. Сз нді н дыбысына бітіп, кейінгі сз ата не к дыбыстарьнан басталанда, н дыбысы дыбысына, , к дыбыстары , г дыбыстарына айналады.
н+ = +
н+к = +
азан+ап = аза+ап
ортан олдай = орта олдай
мен крдім = ме грдім
Есен+келді = Есе+гелді
2. Сз с дыбысына бітіп, кейінгі сз ждыбысынан басталанда, екеуі де ш дыбысына айналады.
с +ж = ш + ш
тас жол = таш шол
ос+жан = ош+шан
бас жа = баш ша