птік жалауы сздерге кптік маына беретін кптік жалаулары арылы жасалады: -лар, -лер, -тар, -тер, -дар, -дер.
Жіктік жалау
Жіктік жалау — іс-рекетті кімге атысты екенін білдіретін грамматикалы категория.
аза тілінде есімдер де, етістіктер де жа бойынша трлене алады. Жіктік жалаулары жаты маына берумен атар, жекеше, кпше маыналарды да бере алады. аза тілінде жіктік жалауды трт трі бар.
1-трі. Зат есім, сын есім, есімдік, алып етістіктері (отыр, тр, жатыр, жр), есімшелер, стеулер.
| Жа | Жекеше | Кпше |
| I | -мын, -бын, -пын, -міи, -бін, -пін | -мыз, -быз, -пыз -міз, -біз, -піз |
| отыр-мын, студент-пін | отыр-мыз, студент-піз | |
| II | -сы -сі | -сыдар -сідер |
| отыр-сы, студент-сі | отыр-сыдар студент-сідер | |
| II (сыпайы трі) | -сыз -сіз | -сыздар -сіздер |
| отыр-сыз, студент-сіз | отыр-сыздар студент-сіздер | |
| III | — | |
| отыр, студент | отыр, студент-(тер) |
2-трі. Ксемшені -а, -е, -й жне -ып, -іп, -п тлалы трлері.
| Жа | Жекеше | Кпше |
| I | -мын, -пын -мін, -пін | -мыз, -пыз -міз, -піз |
| бар-а-мын, кел-е-мін | бар-а-мыз, кел-е-міз | |
| II | -сь -сі | -сыдар -сідер |
| бар-а-сы, кел-е-сі | бар-а-сыдар, кел-е-сідер | |
| II (сыпайы трі) | -сыз -сіз | -сыздар -сіздер |
| бар-а-сыз, кел-е-сіз | бар-а-сыздар, кел-е-сіздер | |
| III | -ды, -ты -ді, -ті | -ды, -ты -ді, -ті |
| бар-а-ды, кел-е-ді | бар-а-ды, кел-е-ді |
3-трі. Натылы ткен ша (-ды, -ді, -ты, -ті) пен шартты рай (са, -се) тлалары.
| Жа | Жекеше | Кпше |
| I | -м | -, -к |
| бар-ды-м, бар-са-м | бар-ды-, бар-са- | |
| II | - | -дар, -дер |
| бар-ды-, бар-са- | бар-ды-дар, бар-са-дар | |
| II (сыпайы трі) | -ыз, -із | -ыздар, -іздер |
| бар-ды-ыз, бар-са-ыз | бар-ды-ыздар, бар-са-ыздар | |
| III | - | - |
| бар-ды, бар-са | бар-ды, бар-са |
4-трі- Етістікті бйры рай тласы.
| Жа | Жекеше | Кпше |
| I | - айын, - ейін - йын, - йін | - айы, - ейік -йы, -йік |
| бар-айын, кел-ейін | бар-айы, кел-ейік | |
| II | - | -ыдар, -ідер -дар, -дер |
| бар, кел | Бар-ыдар, кел-ідер | |
| II (сыпайы трі) | -ыыз, -ііз -ыз, -із | -ыыздар, -ііздер -ыздар, -іздер |
| бар-ыыз, кел-ііз | бар-ыыздар, кел-ііздер | |
| III | -сын, -сін | -сын, -сін |
| бар-сын, кел-сін | бар-сын, кел-сін |
Септік категориясы
Септік жалауы сз бен сзді арасын байланыстырып, оларды зара арым-атынаса тсіреді. аза тілінде 7 септік бар.
| Септіктер | Сратары | Жалаулары | |
| 1. Атау | кім? не? | ||
| 2. Ілік | кімні? нені? | -ны, -ні, -ды -ді, -ты, -ті | |
| 3. Барыс | кімге? неге? айда? | -а, -ге, -а, -ке -а, -е, -на, -не | |
| 4. Табыс | кімді? нені? | -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н | |
| 5- Жатыс | кімде? неде? айда? ашан? | -да, -де, -та, -те, -нда, -де | |
| 6. Шыыс | кімнен? неден? айдан? | -дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен | |
| 7. Кмектес | кіммен? немен? алай? | -мен (менен), -бен (бенен), -пен (пенен) | |
Ілік септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, нді м, н, | я з, ж, нді р, л, й, у | ата, я б, в, г, д |
| Жуан | -ны | -ды | -ты |
| бала-ны | ааз-ды | ат-ты | |
| Жіішке | -ні | -ді | -ті студент-ті |
| ке-ні | ел-ді | студент - ті |
Барыс септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, нді, я з,ж | ата, я б, в, г, д | I, II жа туелдік жалауы | III жа туелдік жалауы |
| Жуан | -а | -а | -а | -на |
| бала-а | ат-а | балам-а | баласы-на | |
| Жіішке | -ге | -ке | -е | -не |
| ке-ге | студент-ке | ке-ме | кесі-не |
Табыс септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты | нді, я з,ж | ата, я б, в, г, д | III жа туелдік жалауы |
| Жуан | -ны | -ды | -ты | -н |
| бала-ны | ааз-ды | ат-ты | баласы-н | |
| Жіішке | -ні | -ді | -ті | -н |
| ке-ні | ел-ді | студент-ті | кесі-н |
Жатыс септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, нді, я з, ж | ата, я б, в, г, д | III жа туелдік жалауы |
| Жуан | -да ааз-да | -та ат-та | -нда баласы-нда |
| Жіішке | -де ел-де | -те студент-те | -нде кесі-нде |
Шыыс септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, я з, ж, нді р, л, й, у | нді м, н, , III жа туелдік жалауы | ата, я б, в, г, д |
| Жуан | -дан | -нан | -тан |
| ааз-дан | аам-нан | ат-тан | |
| Жіішке | -ден | -нен | -тен |
| ел-ден | кем-нен | студент-тен |
Кмектес септік
| Соы дыбыс Буын | Дауысты, нді | я з,ж | ата, я б, в, г, д |
| Жуан | - мен/менен | - бен/бенен | - пен/пенен |
| Жіішке | ел-мен | ааз-бен | студент-пен |
Жаттыу. Мтіннен зат есімдерді тауып, астын сызыыз. Жалауларды ажыратыыз.
Атасы он жасар л баласымен далада келе жатып, баласынан срады:
- Анау рмекшіні кремісі, не істеп жр?
- Кремін, рмек тоып жр.
- Анау мырсаны кремісі?
- Кремін, аузында бір нанны тйіршігі бар, жгіріп кетіп барады.
- Жоары ара, аспанда не крінеді?
- Жоарыда арлыаш жр, аузында кесе тістеген шбі бар.
Сонда атасы айтты:
- Олай болса, шыраым, ол кішкентай жндіктер саан трбие.
рмекші маса, шыбына тза рып жр, стап алан со зіне азы етеді.
мырса бала – шааларына тама аулап, бір нанны тйіршігін тапан со, зі жемей, аузына тістеп, уананнан йіне жгіріп барады. арлыаш балапандарына я істеуге шп жиып жр.
Жмыссыз жрген бір жан жо. Сені де дай таала боса жруге жаратпаан, жмыс істеуге деттену керек, - деді.
(Ы. Алтынсарин).
Тапсырма.
Мтінді оыыз, тсінгеніізді гімелеіз.
ріп пен ліппе
Е ежелгі ріп «О». Бл дыбыс бізді дуірімізге дейін, шамамен 1300 жылдары жасалан.
Финики ліппесіне енгізілген кездегі трін кні бгінге дейін жоалтпай сатаан “О” мен “У” ріптері екен.
Е жаа ріптер 1680 жылдары аылшын алфавитіне осылан. азір лемде 65 ліппе бар. Соларды арасындаы е клемдісі – камбоджа тіліні ліппесі 72 ріптен трады, ал е ыса ліппе – Бугенвиль аралында мір сретін Роток деп аталатын шаын халы тіліні ліппесі. Онда не бары 11 (он бір) ріп бар екен.
(аза кнтізбесінен)
Тапсырма:
1. Мтінді оып, гімелеп айтыдар.
2. Ежелгі ріп ай ріп?
3. Аылшын алфавитіне андай ріптер осылан?
4. Е ыса ліппе ай халы тілінде?
5. Ол неше ріптен трады?
Ана тілі туралы
Тіл – алтын азына.
Тіл артаймайды,
Ешашан ортаймайды.
Ана тілі – дана тілі.
Бала болса да тіл керек,
Дана болса да тіл керек.
Тіл білмеген ткті де білмейді.
Барам десе болашаа,
Тіліді таза сата.
Тіліді білсе,
Білімді білгені.
Тілімді тілім деп рметтесе,
Тілі сені рметтер.
Тіліді тілім деп рметтемесе,
Сені кім рметтер.
Тіліді биіктет,
згеге сйікті ет.
Тапсырма:
1. Наыл сздерді мнерлеп оыыздар, жаттап алыыздар.
2. райсысыны маынасын алай тсінетіндеріізді айтыыздар.
3. Зат есімдерді тауып, септік жалауларын ажыратыыздар.
Адам – ардаты ат
Жанямны лемі
ыыз, аударыыз.
Бізді отбасымыз лкен. Отбасымызда тоыз адам бар. Біз тату трамыз. Атым – Райхан, жмысшымын. ндірісте жмыс істеймін. Отбасымызды басшысы – атам. Мені атам – зейнеткер. Атам – ебек ардагері. жем – зейнеткер. жем жиырма жыл стазды еткен. Ккем – дрігер. Ауруханада істейді. Апам – дрігер. Емханада істейді. Аам – жмысшы, институтта сырттай оиды. пкем - нші. Ол бала кезінен н салуды нататын. Сіілім – студент, педагогикалы институтта оиды. Інім – мектеп оушысы. пкем – трмыста. Оны бала - шаасы бар.