арлы білім кітапта.

Кітап – сені шын досы, мірлік серігі. “Мектепте оу керек, ал мектептен шыан со, одан да кп оу керек”,-дейді Д.Писарев.

Кітап арылы сан адамнын жрегін кресі. Алуан адамнын жан сырын білгеніді алаш срап білетін алым досы да – кітап. Кітап – кп аылды йылан кзі.

(. Трманжолов)

Хабарлы сйлем

Айтылу масаты хабарлау, суреттеу, баяндауды білдіретін сйлемні трін хабарлы сйлем дейміз.

Мысалы: Кн екейді. Отстіктен аырын ана майда жел білінді. Екейген алтын кнні лебі денеге жібек торындай жмса тиді. ( С.С.)

Хабарлы сйлем интонациялы жаынан ктерікі басталып, бседеп бітеді. Сйлем соында жазуда нкте (.)ойылады.

 

Сраулы сйлем

Жауап алу масатымен срай айтылан сйлемді сраулы сйлем дейміз.

Мысалы: ани, сен айда асыып барасы?

Сраулы сйлемдер мынадай жолдармен жасалады.

1. Сйлемде срау есімдігіні олданылуы арылы. М: От неге жапайсындар? От айда, отын айда? (. Мстафин)

2. ма, ме, ба, бе, па, пе, ша, ше шылауларыны олданылуы арылы. М: Жерім жаман ба? Мен жаман ба? Келесі бе?

3. –ой, -ой, - ау, -еу шылауларыны, , сір сияты ощау сздерді, болар, шыар, айтеді, білемін деген кмекші сздерді срау жоспары? ия, осы.

4. Срау интонациясы арылы. М: - Япырай, ие бермей кетпесе?

 

Бйрыты сйлем

Біреуге бйыру, тілек-тініш ету масатында айтылан сйлемді бйрыты сйлем дейміз.

Бйрыты сйлемде интонация біркелкі бола бермейді: бірде хабарлы сйлем интонациясымен айтылса, бірде лепті сйлем интонациясымен айтылады да, соан сйкес сйлем соында нкте (.) я леп белгісі (!) ойылады.

М: Крек-шоттарын ала келсін. Бар! Шап. Жиып кел тегіс!-деді.

(М.уезов)

 

Лепті сйлем

Айтушыны кіл кйін (уану, ренжу, зеку, аяу, кіну т.б.) білдіретін сйлемді лепті сйлем дейміз. Лепті сйлем ерекше уенмен, дауы ыраымен айтылып, сйлем соында леп белгісі (!) ойылады.

М: нанбай атты зекіп алып:

- Ж, тотат! – деді.

- Мынау зі аттанар емес! Бас салып, арап тр ой! – деп алды.

(М.уезов)

рмалас сйлем

Екі я одан да кп жай сйлемнен ралып, крделі бір ойды білдіретін сйлемді рмалас сйлем дейміз.

рмалас сйлемні рамындаы жай сйлемдер бір-бірімен з ара мынадай жолдармен байланысады:

1. Интонация арылы іргелес байланысады.

М: Байжанны оны круі бірінші рет еді: орта бойлы, тртбатау, толыша, сарылт ділеу, ырыты алымдап алан жігіт екен.

(С.М.)

2. Жалаулыты шылаулар (кейде септеулік шылаулар) арылы байланысады.

М: нанбай кзеуден ерте айтып кеткен со, зге елді брі де дадыдан тыс кземді ерте алып кшіп еді.

(М. уезов)

3. рмаласты рамындаы жай сйлемні (кбіне алашысыны) баяндауышы тиянасыз тлада келіп, келесі жай сйлеммен ласып, рмаласа байланысады.

М: рымбайды оуа кетуі шын болса, ол з ісін ойламаан жерден істеген екен.

(Б. Майлин)

рмалас сйлемдер байланысу тсілдеріне арай ш трге блінеді: салалас рмалас, сабатас рмалас жне аралас рмалас.

рмалас сйлем рамындаы жай сйлемдер з ара те дрежеде байланысып, райсысыны баяндауыштары тиянаты тлада жмсалса, ол салалас сйлемболады.

М: Бйры на осылай болса керек, резервтегі кшті брі осы араа тгілді.

(Ба.)

рмалас сйлем рамындаы жай сйлемдерді бірі екіншісіне баына байланысып, баынан сыарыны (кбіне алашысыны) баяндауышы тиянасыз тлада келеді. Ондай рмаласты сабатас рмалас сйлемдейміз.

М: аланы клемі лкен боланмен, кп этажды йлер сирек болатын.

(З. абдолов)

Кемінде ш жай сйлемнен ралып, олар бір-бірімен салалысып (баынбай, те дрежеде)та, сабатасып (бірі екіншісіне баынып) та байланысатын рмаласты трін аралас рмалас сйлемдейміз.

М: азір ол игілікті стіне барлы матауын йер еді, аузына сзі рыр тспей, тілі кмекейіне жабысып аландай крмеліп алыпты.

(. Мсірепов)


Шылау

Жалаулы шылаулар

зара те тран сздерді ( бірыай мшелерді), сйлемдері (салалас сйлемдер) байланыстырып, соларды арасындаы грамматикалы атынасты білдіріп тран шылаулар жалаулытардеп аталады.

 

Трлері Жалаулытар
І. САЛАЛАСТЫРЫШ
1.Ыайласты мен (бен,пен, менен), да (де, та, те), жне, рі, м
2.Талаулыты лде, біресе, я, бірде, болмаса, не, немесе, й, мейлі
ІІ. САБАТАСТЫРЫШ
1.арсылыты яки, біра, алайда, йтсе де, йткенмен, йтпесе, йткенде, дегенмен, онда да, сонда да, сйтсе де
2.Себепті себебі, йткені, неге десе, не шін десе
3.Салдарлы Сондытан, сол себепті, сол шін десе
4.Шартты егер, егер де, алда-жалда
5.Айындаыш яни, демек
6.стастырыш ал ендеше, ендеше, олай болса, онда

 

Септеулік шылаулар

Атаушы сздер арасындаы мезгілдік, масатты, себептік атынастарды білдіріп, байланыстырушылы ызметте жмсалатын кмекші сздер септеулік шылаулар деп аталады.

Септеуліктер белгілі бір септік жалаудаы сзбен тіркесіп, оны грамматикалы маынасын натылап, толытыра тседі.

 

Мегерілетін септіктер Септеуліктер
1.Атау арылы, туралы, жайында, жайлы, жнінде,сияты, секілді, бойы, бойда, бойынша, шін, бойымен, сайын, рлы, шамалы, шаты, аралы
2.Барыс дейін,шейін, тмен,арай, арап, арсы, салым, тарта,жуы, таяу
3.Шыыс бері, кейін, со, брын,бетер, грі, рі,блек,зге
4.Кмектес атар, бірге, абат, оса

Демеулік шылаулар

здері тіркесетін сздерге осымша рек стейтін, маыналарын кшейте тсетін кмекші сздер демеулік шылаулар деп аталады.

 

Трлері Демеуліктер
1.Сраулы ма ( ме,ба, бе,па, пе), ше тау ма? барасы ба? жо па? сен ше?
2.Кшейткіш -а, -ау, -ай, да (де, та, те), шы (ші) сен-а, солай-ау
3.Натылы ой (ой), ды ( ді, ты, ті) ойан-ды, екен ой
4.Шектік ана (ана), -а, тек жасы-а, сонда ана, тек ана
5.Болымсызды тгіл, трсын, трма ол тгіл, былай трсын
6.Кіл-кй -мыс (-міс), екеш болыпты-мыс, айтты-мыс

 

Сраулы шылаулар

аза тіліндегі (ма? ме? ба? бе? па? пе?) сраулы шылаулары орыс тіліндегі ли частицасына сйкес келеді жне ешашан тсіріліп айтылмайды.

 

Соы дыбыс Буын Дауысты, нді р, л, й, у я з, ж жне нді м, н,   ата жне я б, в, г, д  
Жуан ма? ба? па?
Жіішке ме? бе? пе?

 


 

Соы дыбыс Буын   Дауысты жне нді р, л, й, у я з, ж жне нді м, н, ата жне я б, в, г, д
Жуан л ма? барды ма? ыз ба? барды ба? завод па? алыс па?
Жіішке терезе ме? келді ме? теіз бе? келді бе? ит пе? кшік пе?

 

Одаай

 

Сйлеушіні шындыа, болмыса атысын кіл-кй, сезім арылы білдіретін сздер одаай деп аталады.

Одаайды атап крсету ызметі жо. Оан арнайы грамматикалы категория тн емес. Кмекші сздердегі грамматикалы маына стеу ызметі де одаайда кездеспейді.

 

Трлері Мысалдар
I. Маынасына арай 1. Кіл-кй па, плі, ап, па-па, оо, о, пай-пай, ту, тте, ттеген-ай, тйірі, тге, и-и, мссаан, ойпыр-ай, беу, пішту
2. Ишарат Тйт! Соп-соп! Кне! Ж! Текке! рі! лди-дди! Мо-мо! Кс-кс! укім-укім! Шре-шре!
3. Трмыс-салт Ассалаумалейкум! Уааликумусслам! Хош! айыр! Рахмет! п! Лббай! Жркімалла!
II. Тласына арай 1. Негізгі о, ой, й, ей, е,
  2. Туынды брекелді, тір-ай, япырмай, ассалаумалейкум, мссаан, ттеген-ай

Еліктеу сздер

Трлі дыбыстара еліктеуді немесе былыстар мен имыл-озалыстарды бейнелеуді білдіретін сздер еліктеу сздер деп аталады.

Еліктеу сздер маыналы жаынан еліктеуіш сздер жне бейнелеуіш сздер болып екіге блінеді. Жанды, жансыз заттар шыаран трлі дыбыстарды беру шін олданылатын сздер дыбыстарды беру шін олданылатын сздер дыбысты еліктеуіш сздердеп аталады: тарс-трс, ырр, са, ар, сарт-срт, салдыр-клдір, арш-рш.

Заттарды, былыстар мен имыл-озалыстарды трлі сын-мипаты, рекеттері кру абілеті арылы абылданып айтылатын сздер бейнелеуіш сздер деп аталады:жалт, алт, селк,зып,блк, ма-ма, алт-лт, желп-желп.

Трлері Мысалдар
І. Маынасына арай 1.Еліктеуіш тарс,ар,ар,сарт,са,салдыр-клдір
2.Бейнелеуіш зып,блк,алт,селк,желп
ІІ. Тласына арай 1.Негізі дрс,ар,лып, морт,сол
2.Туынды томп-а,елп-е,орб-а, бр-ала,соз-ала
ІІІ. рамына арай 1.Дара шалп,сарт,сырт,клбе,сопа,айа
2.Крде а) ма-ма,гр-гр,дір-дір ) арс-рс,был-сыл,жар-жр

 


Дние жзіндегі аза халыны саны

 

 

Елдер Саны
1 . азастан 2. збекстан 3. Ресей 4. Трікменстан 5. ырызстан 6. Украина 7. Тжікстан 8. Беларусь 9. Грузия 10. Молдова 11. зірбайжан 12. Армения 13. ытай 14. Моолия 15. Ауанстан 16. Тркия 17. Иран 18. АШ 19. ФРГ 20. Канада 21. Франция 22. Пакистан 23. Англия 24. Литва 25. Эстония 26. Швеция 27. Австралия 28. Араб елдері 29. Латвия 30. Австрия 31. Аргентина 32. ндістан 33. Израиль 7 985 000 1 500 000 800 000 90 000 40 000 15 000 12 000 5 000 1 000 3 000 3 000 1 000 1 500 000 157 000 30 000 15 000 10 000 1 000 5 000 7 000 2 000 3 000 2 000 1 000 1 000 1 000 1 500
БАРЛЫЫ 12 187 400

 


ГЛОССАРИЙ

№ п/п Новые понятия Содержание
Приветствие амандасу, слемдесу. Национальные традиции приветствия – уважительное отношение к старшим. Виды привет-ствий – трі: жмыста, кшеде. (Ассалаумаалайкум...Уаалйкумассалам... Слеметсіз бе. Аман ба.Слем.)
Прощание оштасу. Виды прощания: ош болыыз ! Жолыыз болсын !айта кріскенше! айта кездескенше!
Приказ, повеление бйры рай. В повседневной речи: айт, оы, тыда (повелительное наклонение). Вежливая форма: шаырыыз, дайын-даыз.
Извинение кешірім срау. /Кешіре гр (ііз) ші, апу ет (ііз) ші, тінем./
Благодарность алыс. (Рамет, алыс айтамын ризамын.)
Поздравления, пожелания ттытау, тілек айту. / Мерекемен, тілеймін./
Приглашение, предложение шаыру, сыныс. (ош келдііз, шаырым келеді, кездеселік, барайы.)
Желание, намерение тілек,ой білдіру. (Білгім келіп еді, жасы болар еді, ойым бар.)
Недовольство, возмущение наразылы, ашыну. (Маан намай-ды,...разы емеспін.)
Знакомство танысу. (Танысуа рсат етііз, таны-сайы.)
Представление себя при знакомстве Мені аты – жнім, туан жерім, лтым, жерім, лтым, мамандыым. азір...ме-кен жайым.
Встреча кездесу (Халііз алай? Не хабар бар? Кіл кйі алай?)
Совет кеес беру. (...кеес етер едім...жасы болар еді..., дрыс ой деймін.)
Предостережение сатандыру/ Кешігіп алып жрме (-із)./

 

 

Согласие, одобрение Малдану, птау. (Мен келісемін. арсы емеспін, жарайды, жасы. Сіздікі бден дрыс.)
Неопределенный ответ екі шты жауап.(Ммкін, блкім, крермін.)
Отказ, возражение, запрещение келіспеу, арсылы білдіру, тыйым салу. (олымнан келмейді, келіспеймін, арсымын, ммкін емес.)
Сожаление, сочувствие кініш, ниет білдіру. (кінішке орай, жаным ашиды.)
ызметте служба, работа
Бизнес адамы человек бизнеса
Сіз андай жмыс істей-сіз? Где Вы работаете?
Байаймын, сіз оны азір кре алмайсыз. Ол бос емес. Боюсь, сейчас Вы его не увидите. Он занят.
Сізге андай кмегім бар? Чем могу я вам помочь?
Жанямны лемі мир моей семьи
й – ішііз туралы айтып беріізші. Расскажите о своей семье.  
ара шаыра дом моих предков
Жеті ата моя родословная
Туысты атаулар родство по-казахски
лкенге, кішіге тіл ату слова-обращения к старшим и младшим
Отбасы баыты балада. . Счастье семьи в детях
Бізді отбасымызды салт дстрі традиции моей семьи
Бос уаыт свободное время
Кнделікті тіршілік жне мейрамдар будни и праздники
азаты дастарханы Дастархан
онаа шаыру приглашение в гости
Туан кн день рождения
Шілдехана праздник рождения ребенка

 

Тсау кесу первые шаги ребенка
да тсу обряд сватовства
Беташар представление невесты
лысты лы кні Наурыз - праздник весеннего
равноденствия
Мінез жне портрет характер и портрет
Ауызша суреттеу словесный портрет
Отбасы суреттер семейный альбом
лгілі отаасы хороший семьянин
Бізді кезімізді батыры герой нашего времени
Адамнын сырткы сулулыы мен ішкі слулыы внешняя и внутренняя красота человека
Досыа арап сені кім екеніді айтам. Скажи, кто твой друг, и я скажу, кто ты.
Сізді таламыыз ан-дай Ваш вкус
Біз ай жерде трамыз айда барамыз? Где мы живем и куда ходим?
Мені алам Мой город
Оу орны учебное заведение
Мражай Музей
Мейрамхана Ресторан
Халыа ызмет ету салалары Сервис
Мейманхана Гостиница
Денсаулы – зор байлы! Здоровье – залог богатства!
Емханада В поликлинике
Ауруханада В больнице
Дріхана Аптека
Дрігерді абылдауында на приеме у врача
Саяхат поездка, путешествие
Біз алай демаламыз? Как мы отдыхаем?
Демалыс кнім мой выходной день
Іс сапар Командировка
Саяхатты гімелеу рассказ о поездке

азаша-орысша сздік

А  
Аббаттандыру Благоустройство
Абоненттік блім Абонентный отдел
Аарту Просвещение
Аартушылы Просветительство
Адам, тла Лицо; личность
Адамгершілік Человечность
Ажырамас, бірттас Нерасторжимый
Аза Траур
Азамат Гражданин
Азаматтык Гражданский
Азшылы Меньшинство
Азы-тлік Провиант; продовольствие
Ай-кнтізбесі Лунный календарь
Айбынды, алып Монументальный
Айдар Рубрика
Айлы Месячник
Айлыаы Оклад
Айма Регион, зона
Аймааралы Межзональный
Айналым Оборот
Айналым тізімдемесі Оборотные ведомости
Айып, айыптау Обвинение
Айыппл Штраф
Айырбас, ауыстыру Обмен
Айырбас (валюта) Конвертация (валюты)
Айырбас н Меновая стоимость
Акт; кесім Акт
Акционерлік оам Акционерное общество
Аау Дефект
А-ара фильм Черно-белый фильм
Аиат Истина
Асйек Аристократия
Аша белгілері Денежные знаки
Аша реформасы Денежная реформа
Ашасыз есеп айырысу Безналичный расчет
Аы Плата
Аыл-парасат Разум
Аылы Платный
Ала; аудан Площадь
Аладау Тревога
Аладаушылы Озабоченность
Алап; жиым, йім Массив
Аластау Изгнание
Алауызды Рознь
Алая, жылпос Махинатор
Алаяты, улы-смды Афера
   
ділдік Объективность
діс Метод: способ
діскер Методист
діснама Методология
кім Аким
кімшілік Администрация; акимат
лем Мир
леуметтік Социальный
ліпби Алфавит
ліппе Букварь
гіме, сз Разговор
гімелесу Собеседование
  Б  
Баыт, бадар Направление
Байра Флаг
Баылау Контроль; наблюдение
Баж Пошлина
Бажсыз, алымсыз Беспошлинный
Байнаныс, атынас Связь
Байланыс блімшесі Отделение связи
Балама Альтернатива, эквивалент
Бап Статья
Барабарлык Адекватность
Бас ріп Заглавная буква
Бас кітап Главная книга
Басарма Правление
Баскару Управление
Басосу Саммит
Баспалда Лестница
Баспасз Пресса, печать
Баспахана Типография
Басылым Издание
Бсекеге абілетті Конкурентоспособный
Бсекелес Конкурент
Бсекелестік Конкуренция
Бейбітшілік Мир
Бейберекеттік, ретсіздік Хаос
Бейнехана Видеотека
Бескндік Пятидневка
Болашаты жоспарлау Перспективное планирование
Болжал Гипотеза
Болжам Прогноз
Болмыс Бытие
Бопса Шантаж
Блшек сауда баасы Розничная цена
Блінбес, ажыраысыз Неотьемлемый
Біліктілік Квалификация
Бірауыздан Единогласно
Бірлесу Объединиться
Бірлестік Альянс; объединение
  В  
Валюта баамы Валютный курс
Валюта коры Валютный фонд
Валюта тратылыы Стабильность валюты
  Г  
Гриф, белгі Гриф
Глдесте Венок
   
алам Вселенная
аламды Глобальный
алым Ученый
имарат Здание
  Д  
Дадарыс Кризис
Даму Развитие
Дана Экземплер
Даыл Проспект
Дарын Талант
Дарынды Талантливый
Дйексз Цитата
Длел, уж Аргумент
Дреже Степень
Дріс Лекция
Дріскер Лектор
Делдал Брокер; маклер; посредник
Дербес есепшот Лицевой счет
Дербес іс Персональное дело
Дерек Факт
Дрыс шешім Корректное решение
Дние Мировоздание
Дниежзілік Всемирный
Дниетаным Мировоззрение
Дыбысхана Фонотека
Діл Менталитет
Дін Религия
Діни аида Заповедь
Діни наным Вероисповедание
Діни ілім Вероучение
  Е  
Егемендік Суверенитет
Ел Страна
Елес Иллюзия
Елші Посол, посланник
Енжарлы Пассивность, апатия
Еншілес ксіпорын Дочернее предприятие
Ебек орау Охрана труда
Ереже Правило
Ерекшелік Специфика
  Ж  
Жабды Оборудование; принадлежность
Жад Память
Жазира Оазис
Жал, жалдау Аренда
Жала Клевета
Жанжал Конфликт
Жары Устав
Жарааз Афиша
Жарлы Указ
Жарна Взнос
Жекешелендіру Приватизация
Желі Линия, сюжет
Жйелеу Систематизация
Жылжымайтын млік Недвижимое имущество
Жіктегіш Классификатор
Жіктеу, топтастыру Классификация
  К  
Кезе Период; этап
Келіссз Переговоры
Келісім Соглашение
Кеесші Советник; консультант
есе Канцелярия, контора; офис
Кепілгер Гарант
Кесене Мавзолей
Кесте График, расписание; таблица
Кешен Комплекс
Кші-он Миграция
Курс, баам Курс
Кібісе жыл Високосный год
Кіріспе Введение
   
аламаы Гонорар
арар Резолюция
арын Темп
арыз Заем
иял Фантазия
оам Общество
уат Мощь; ток
уын Погоня
  М  
Малмат Сведение
Маала Статья
Маусым Сезон
Млімет Сводка
Мртебе Статус
Мердігер Подрядчик
Мердігерлік Подряд
Мрагер Наследник
Мрагат Архив
  Н  
Наыл Афоризм
Нары Рынок
Нарыты атынас Рыночные отношения
Несие Кредит, ссуда
Нсау Инструкция, указание
  О  
Оралман Репатриант
Отбасы Семья
Отбасылы ор Семейный фонд
   
кіл Представитель
кілдік Консульство; представительство
кімет Власть
лшем Мера
лшем бірлігі Единица измерения
ркениет Цивилизация
  П  
Пікір Мнение, отзыв
Пікір жарыстыру Дебатировать
Пікірлес Единомышленник
Пікірсайыс Дискуссия
Р
Ресми Официально
Рухани азына Духовная ценность
Рсатнама Виза
Рсаттама Пропуск
  С  
Салтанат Торжество
Салтанатты рсім Церемония
Салтанатты шеру Кортеж
Салы Налог
  Т  
Тілашар Разговорник
Тілмш Переводчик
Тілші Корреспондент
Тіркеу Регистрация
Тіркеуші Регистратор
  У  
Уде Обещание
Уж, длел Мотив
Учаске, телім Участок
   
лтты мраат Национальный архив
лтты табыс Национальный доход
ран Лозунг
рпа Поколение
   
лес Доля, довольствие
ндеу Обращение
стеме Надбавка, прибавка
стеме баа Наценка
  Х  
Хабар Известие
Хабарландыру Объявление
  Ш  
Шебер, ісмер Мастер
Шеп Рубеж
Шетел Зарубежье
Шешім Решение
Шыарма Сочинение
  Ы  
Ыпал Влияние
Ымыра Компромисс
  І  
Іскерлік хат Деловое письмо
Ішкі саясат Внутренняя политика

 


МАЗМНЫ

 

1. Кіріспе

2. аза тілі – мемлекеттік тіл

3. Адам – ардаты ат.

4. Мезгіл. Уаыт.

5. Туан жер – алтын бесік.

6. Туелсіз азастан.

7. аза халыны салт-дстрі.

8. лы адамдар мірі.

9. Маманды лемі.

10. азастан Республикасыны Ата Заы.

11. Іскерлік лемі.

12. Ресми абылдауда.

 

 


ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР

 

1. Бектров Ш.К., Бектрова А.Ш. аза тілі. – Алматы: Рауан, 1994-400б.

2. Бектров Ш.К., Сералиев М. аза тілі. – Алматы: Білім, 1994-224б.

3. Жалмаханов Ш.Ш. аза тілі: Загерлерге арналан. – араанды, 2002-285б.

4. Исаев С.М. аза тілі. – Алматы: айнар, 1993-173б.

5. Кзекова З., арасова Т. аза тілі. – Алматы: Раритет, 1999-172б.

6. лмаамбетова Б., Елемесова Ж. аза тілін йренушілерге кмек. - Алматы: айнар, 1995-205б.

7. Мусинов А. аза тілі. – Алматы: айнар, 1995 – 205б.

8. Мурзалина Б. аза тілі: Для интенсивного обучения. – Алматы: Ана тілі, 1998-264б.

9. Тймебаев Ж.. аза тілі: Грамматикалы анытаыш. – Алматы: ылым, 2004-107б.


 

 

Баспаа ол ойылды ____________

Клемі –

Тапсырыс N_____ Таралымы – 100 дана

араанды экономикалы университетіні баспаханасында басылан.

араанды аласы, Академиялы кшесі, 9.

Тел: 44-17-29.