ылыми-техникалы жетістіктерді экономикалы теориясы. 2 страница

Жндеу шаруашылыын йымдастыру Жндеу шаруашылыыны негізгі міндеттеріне: -негізгі ндірістік орларды жндеу жне олара техникалы ызмет крсету жмыстарын жргізу; -ксіпорынны зі дайындаан немес жаадан сатып алынан рал-жабдытарын орнату; -олданылатын рал-жабдытарды модернизациялау; -осымша бліктерді жне тйіндерді дайындау, оларды сатау жмыстарын йымдастыру, жндеу жне техникалы ызмет крсету жніндегі барлы жмыстарды жоспарлау; -жндеу жмыстарды тиімділігін арттыру жнінде шаралар ын дайындау жатады.Ксіпорынны жндеу шаруашылыыны рамына: -бас механик блімі; -жндеу-механикалы цехы; -майлау жне эмульсиялы шаруашылы; -рал-жабдытар мен блшек бліктер оймасы кіреді.рал-жабдытарды жоспалы трде алдын ала жндеу жйесі рал-жабдытарды жндеу, баылау, ктуге байланысты шаралар жиынтыын амтиды.Осы жйені рамына рал-жабдытарды кту, жндеуаралы ызмет крсету, мерзімді жндеу операциялары кіреді. рал-жабдытарды кту техникалы олдану ережелерін сатау, жмыс орнында ебек тртібін олдау шін срту, майлау, жмыстарын жргізу кіредіЖндеуаралы ызмет крсету жмыстары рал-жабдытарды кйін баылау шін жмысшылар оларды пайдалану тртібін адаалау арылы механизмдерді з уаытында реттеу, бзылан са бліктері мен блшектерін жндеу жмыстарын жргізіп отыруы тиіс. Мндай жмыстарды жндеу ызметіні кезектегі жмысшылары орындайды. Олар ралдарды здіксіз ызмет етуін амтамасыз ету шін тскі зілісте немесе жмыстан тыс уаытта тазалап, ктіп, сртіп жне жндеуді са трлерін орындап отырады.Агрегаттарды жмыс істеуін алпына келтіру шін орындалатын аымды жндеу жндеуді клемі жаынан е арапайым трі болып саналады. Оан машинаны жеке блшектері мен бліктерін, тйіндерін алпына келтіруге баытталан жндеу, алмастыру жне жинау жмыстарын жатызуа болады.Орташа жндеуді аымды жндеуден айырмашылыы ауыстыруа арналан блшектерді саны мен клеміні кбірек болуымен ерекшелінеді.Крделі жндеуге агрегатты кез келген бліктерін ауыстыра отырып толы алпына келтіру жмыстарын жргізу жатады. Крделі жндеуді йымдастыруды орталытан жргізу дрежесіне арай ш трге блуге болады:А) орталыта жргізілетін жндеу жмыстары бойынша жндеуді барлы трлерін жндеу-механикалы цехтар з кшімен жргізеді;Б) жан-жата жргізілетін жндеу жмыстары цех механигіні басшылыымен цехты жндеу ызметкерлеріні кмегімен атарылады;В) аралас трі орталытандырылан жне орталысыздандырылан жндеу жмыстарыны р трлі комбинацияларына негізделеді.Жндеу циклы дегеніміз барлы алдын ала бекітілген жндеу жне техникалы ызмет крсету жмыстарын аныталантртіп бойынша рал-жабдытарды е тмен айталанып пайдалану мерзімін айтады.Жндеу аралы мерзім дегеніміз екі кезекті жоспарлы жндеу арасындаы рал-жабдытарды е тмен айталанатын пайдалану мерзімін айтады.Байау аралы мерзім дегеніміз жоспар бойынша екі атар келетін кезекті жндеу жне байау арасындаы рал-жабдыты жмыс істеу мерзімін айтады.Жндеу мерзімі дегеніміз рал-жабдыты жндеуде тран уаытын айтады.

Жмыс уаыты ол жмыс уаытыны жоспарлау. Жмыс сааттарыны нормасын арты істеу пайда болан кезде жмыс графигі есептік кезе шегінде баса демалыс кндерін беру арылы тзетіледі.- ндіріс жадайлары бойынша демалуа жне таматануа зіліс беру ммкін емес жмыстарда жмыс беруші ызметкерге жмыс уаытында демалу жне таматану ммкіндігін амтамасыз етеді. Крсетілген сааттар (таматану уаыты) жмыс уаыты ретінде есепке алынады жне азастан Республикасыны ебек занамасында кзделген жмыс сааттарыны нормасына енгізіледі. Мндай жмыстарды тізбесі, демалуа жне таматануа арналан орын жымды шартта белгіленеді. - Тулік бойына здіксіз жмыстармен, сондай-а ндіріс жадайлары бойынша азастан Республикасыны ебек занамасына сйкес жмыс уаытыны белгіленген кн сайыны затыы сатала алмайтын баса жмыстармен айналысатын ызметкерлер шін жмыс беруші ызметкермен келісу бойынша есептік кезеі - бір ай, тосан, жарты жылды, жыл болатын жмыс уаытыны жиынты есебін енгізеді. Бл ретте есептік кезедегі жмыс сааттарыны нормасы бес кндік ыры саатты жмыс аптасы кезінде жмыс уаытыны тегерімін негізге ала отырып, белгіленеді. -Апта сайыны демалыс кндерін жинаталан трде: 1) алыса атынайтын жолаушылар поездарыны жне айта отырызу жргізілмейтін вагондарды поезд ызметкерлері (жолаушылар вагондарыны жолсеріктері, жк пен багажды абылдап-тапсырушылар, электр механиктер, жолаушылар поездарыны бастытары мен механик-бригадирлері) шін - 2 аптадан арты емес кезе шін, ал тур бойынша есепке алан кезде - тіпті бір айдан да артыа созылса да турды бкіл уаыты шін;2) ызметтік жне арнаулы вагондарды (баылау-лшеу жне сынау-тексеру вагондары, техникалы насихаттау вагондары) жолсеріктері жне траты жмысы жолда тетін ызметкерлер шін - бір айдан арты емес кезе шін, ал сапарды затыы бір айдан арты боланда – сапар кезеі шін. 3) рефрижераторлы поездарды (секцияларды) бригадирлері шін - сапар уаыты шін беруге жол беріледі.- Жмыс уаытын тосанды есепке алуа бкіл тосана арналан жмыс істеу жне демалуды бекітілген графигі боланда ана рсат етіледі. -Жмыс сааттарыны айлы нормасынан асырмай ауысымдарды жмыс уаыты затыыны аптасына 40 сааттан асуына жол беріледі.Мерзімнен тыс жмыстар рбір ызметкер шін тулік ішінде екі сааттан, ал ауыр жмыстарда, зиянды (аса зиянды) жне/немесе ауіпті ебек жадайларындаы жмыстарда – бір сааттан аспауы тиіс. Мерзімнен тыс жмыстарды жалпы затыыны айына он екі сааттан жне жылына жз жиырма сааттан асуына жол берілмейді. Мерзімнен тыс жмыстарды жмыс беруші жмысты жаа режиміне кшірілетін жым мшелеріні келісуімен ызметкерлермен келісу бойынша белгілейді.

Жк тасымалы жне оларды жобалау Республикада ндiрiлетiн жне тасымалдауа сынылатын негiзгi тауар нiмдерi кмiр, р алуан тау кендерi, асты, мнай жне т.с.с болып келетiн жаппай йiлмелi жне йылмалы жктер. Бл жадай, елдi рлыiшiлiк орналасуын ескере отырып, КК рамында темiржол клiгiне маызды рльдi амтамасыз етедi.Темiржол клiгi: -бiршама тмен тасымалдар нында жоары тасымалдау абiлетiмен; -тасымалдарды жоары тратылыымен; -клiк аындарын едуiр тарту кезiнде ана телетiн темiржол рылысы кезiнде кп капитал жмсалумен сипатталады.азастан Республикасында темiржол клiгiнi лесiне халыаралы атынастаы негiзгi жк айналымы мен жолаушылар айналымы келедi. атынас трлері бойынша е кп дрежеде ысаруа транзиттік тасымалдар мен импорт (тиісінше 17,9 жне 9,6 ретке) шырады, экспортты жк тасымалдары 3,1-ге, ал республикаішілік 2,2 ретке ысарды. Салыстырмалы талдау крсеткендей, КК жмысыны негізгі крсеткіштеріні сапалы баыты жалпы ішкі німні ЖІ згеру сипатына сйкес келеді . рі КК жмысыны барлы крсеткіштері ЖІ-ні згеруіне шамалы кідіріспен жауап айтарады. Соы жадай экономиканы демелі суі кезінде міндетті трде ескеруді талап етеді. Жеткілікті дамымаан клік жйесі бл жадайда елеулі іркілу факторы болады.

Жктерді тасымалдаудаы клік технологиясын жетілдіру1. Жк тасымалдау технологиясы Жктерді автомобильдермен тасымалдау келісім арылы жзеге асады. Келісім автотраспортты ксіпорнымен немесе жк жнелту йымымен жне ш жаты(АКК жк жнелтуші жне жкалушыны арасында) келісім болуы ммкі. Жылды келісімде тасымалдауды клемі, тасымалдау реті, жкті жнелту жне абылдау бойынша жмыс режимі, тасымалдау кезідегі жкті сапсы жоалтпайтындыы, арту-ьсіру жмыстарыны орындалу реті, тасымалдаулар ші есептеулер реті, сондай- а жк аымыны рационалды маршруты мен схемасы аныталады.

Жктерді тасымалдауды йымдастыру жне басару Жктерді тасымалдауды йымдастыру жне басару. Клік - тірі азаны анды жйесіні рлін ойнауда. Автомобильдік клік жолаушылар мен жк тасуа е олайлы болып саналады, йткені ол те оай жне лкен ептілікке, отынны салыстырмалы арзан нына ие; ол жайлылыпен жне арзан баамен лкен ашытытара жеткізе алады. азіргі кезде жк тасымалдайтын автокліктер тауар тасымалдау шін ажет болып табылады, автомобильмен тасымалдау сияты кліктік ызметтер ерекше сраныса ие болуда. Бл з жгін республиканы ай аласына болсын, ТМД, Еуропа елдеріне жне т.б. жедел жне сапалы тасымалдауды барынша тартымды трлеріні бірі болып табылады. АК-ні ндіргіш процесі жк пен жолаушыларды бір жерден екінші жерге кшіруден трады, ол автомобильдік тасымалдар деп аталады. Автомобильдік тасымалдарды орындауды процесін 4 кезеге блуге болады: жоспарлау, йымдастыру, баылау мен шыл басару, есеп пен жмысты нтижелерін талдау. Соны ішінде йымдастыру тріне тоталса. йымдастыру трі арылы: орталыталанды, ол тасымалдаушы немесе арнаулы фирма тасымалды йымдастырушы болан кезінде орын аладаы; орталыталмаанды, ол р жк алушы жк тасушы з бетінше амтамасыз ететін жадайда орын алады. Жк тасымалдау процесі технологиясы дегенді адамдарды оны дйекті жне зара байланысты кезедер мен операциялара блу жолымен барынша біралыпты орындалатын жне масаты жоары тасымалдау тиімділігіне ол жеткізу болып табылатын наты тасымалдау процесін іске асыру тсілі деп тсіну ажет. андай да болмасын жк тасымалдау процесіні технологиясы ш белгіні сипаттайды: тасымалдау процесін блу, йлестіру жне кезеділік, іс-имылды натылыы.

Инвестиция. Инвестиция трлері. Инвестициялар – капиталды ел ішіндегі жне шетелдегі экономикаа за мерзімді жмсалымы. аржы инвестициясы (баалы ааздарды сатып алу) жне наты инвестиция (капиталды нерксіпке, ауыл шаруашылыына, рылыса, т.б. жмсалымы) трлеріне блінеді. Е жалпы т.рде инвестициялар деген – бл пайданы алу жне оны леуметтік нтижеге жету масатында ксіпкерлік ызметіні немесе баса ызмет тріні объектілеріне салынатын ашалай аражат, лестік жарналар, технологиялар, машиналар, т.б. Инвестициялар ыса мерзімді жне за мерзімді крделі жмсалым трінде пайдаланылатын аржы ресурстары болып крсетіледі. Инвестицияларды масатына арай екі трі бар: 1) капиталды райтын; 2) интеллектуалды. Капиталды райтын инвестициялар - бл ндірістік жне ндірістік емес аржылы емс активтерді суіне баытталан инвестициялар, яни кірісті лайтуды амтамасыз ететін инвестициялар. Интеллектуалды инвестициялар – маманндарды дайындауа, оларды біліктілігін ктеруге, тжірибе алмасуа, лицензияа, ноу-хау жне т.б. аражатты салу. азіргі кезде интеллектуалды инвестицияларды е кп таралан трлері: жоары жне орта арнаулы білім алуа мемлекеттік жне жеке несиелер болып табылады.Инвестициялар меншік нысанына арай екіге блінеді:1) мелекеттік инвестициялар; 2) жеке инвестициялар. Мемлекеттік инвестициялар бюджеттік аражат есебінен немесе мемлекеттік кепіл негізінде алынан несие аражаты есебінен жзеге асырылады.Жеке инвестициялар жеке немесе зады тлаларды есебінен жзеге асырылады.Сонымен бірге инвестицияны ке таралан трлері:1) шетелдік инвестициялар;2) лтты инвестициялар.Мндай блінуді негізгі – инвестицияны инвесторды елінде немесе зге мемлекетте жзеге асырылуы болып табылады.

Инновациялар. Инновациялы инфрарылым. Инновация– бл ашанда сезгілікті тауар ндірісі сіміне келетін, пайда мен бсекеге абілеттілікті крт лайтатын идеялар тоысы мен бизнес, яни, ылыми-техникалы прогресс жетістіктеріні нтижесі болып табылатын жаа технология. Бл процесс негізгі капиталды жааруын амтиды. Инновациялы инфрарылым – инновациялы ызметті жзеге асыру шін ажетті жмыстарды орындайтын жне ызмет крсететін йымдар жиынтыы болып табылады. Дниежзілік тжірибе бойынша кптеген ылыми – техникалы саласы дамыан мемлекеттерде инновациялы инфрарылымды алыптастыру жне олдау мемлекет тарапынан жргізіледі. Инновациялы инфрарылымны негізін инновациялы орлар, венчурлы орлар, технологиялы бизнес инкубаторлар, технопарктер жне т.б. йымдар райды. азастанда 2005 жылы лтты инновациялы жйені алыптастыру жне дамыту бойынша бадарлама абылдананы белгілі. Елімізде инновациялы жйені трт элементі: ылым, инновациялы инфрарылым, инновацияларды аржыландыруа арналан инфрарылым, сондай-а ндіріске инновацияларды енгізуші компаниялар. Инновациялы инфрарылым субъектілері орындайтын негізгі функцияларды тізбесі: инновациялы даму субъектісін йымды-ыты алыптастыру процесіне жрдемдесу жніндегі ызметтер; бизнес-ызметтерді кешені; апаратты-коммуникациялы амтамасыз ету; жалпы пайдалану – зертханалы, ндірістік жабдыына ол жеткізуді амтамасыз ету; білім беру ызметтер кешені; технологиялар трансфертті; кілдік ызметтер.

Ксіпкерді йымды – экономикалы трлері. Ксіпкер – ксіпкерлік ызметпен айналысатын, ксіпорын ру шін аражат іздеп табатын жне сол тапан аражатымен ксіпкерлік туекелдікке бас тігетін адам. Ол мемлекеттіркеуден тіп, тіркеу туралы кулік алады. Ксіпкер ызметті зада тыйым салынбаан кез келген трлерімен, атап айтанда, коммерциялы делдалдыпен, сауда жасаумен, сатып алумен, кеес беру ызметімен жне баса ызметтермен, баалы ааздара байланысты операция жасаумен айналыса алады. Ксіпкер з ызметін жзеге асыру шін рылуы занамалы актілерге айшы келмейтін ксіпорындарды кез келген трлерін руа; мемлекет ксіпорындарды жне меншікті баса нысандарына негізделген ксіпорындарды млкін, згедей млік пен мліктік ытарды толы немесе ішінара сатып алуа; зады негізде алынан з млкімен шаруашылы жргізуші баса субъектілерді ызметіне атысуа; зады тлалар мен азаматтарды млкін келісім бойынша пайдалануа; занамада белгіленген келісімшарттар талабымен ызметкерлерді жмыса абылдауа жне жмыстан босатуа; ебекаы тлеуді нысандарын, жйелерін, млшерлерін жне жалданып жмыс істеушілер табысыны баса да трлерін дербес белгілеуге; шаруашылы ызметті бадарламасын з бетінше жасауа, жеткізушілер мен ттынушыларды тадауа, баа мен тарифтерді белгілеуге; банк мекемелерінде шоттар ашуа; есеп айырысу, несие, касса операцияларыны барлы трлерін жзеге асыруа; ксіпкерлік ызметтен алынан, салытар мен бюджетке тленетін баса да тлемдерді тлегеннен кейін алан пайданы (табысты) еркін билеуге; млшеріне шек ойылмайтын кез келген жеке табыс алуа; мемлекет жне леуметтік амсыздандыру мен сатандыру жйесін белгіленген тртіппен пайдалануа; зіні ытары мен мдделеріне нсан келтірген мемлекет жне баса органдарды рекеті жнінде белгіленген тртіппен шаымдануа; занамада белгіленген тртіппен сырты экономикалы атынастара атысушы болуа; занамада белгіленген тртіппен валюта операцияларын жзеге асыруа ылы. зіні ызметін заи тла рмай жзеге асырушы ксіпкер зіні осы ызметпен байланысты міндеттемелері бойынша занамаа сйкес ндіріп алуа жатпайтын мліктен баса барлы млкімен жауап береді. жымды-экономикалы ксіпкерлік формалары:1. Концерн – кп салалы іс-рекетпен ерекшеленетін нерксіп саласындаы корпорацияны ке тараан формасы. 2. Ассоциация – экономикалы дербес ксіпорындарды ерікті бірлестігі. Ассоциацияны негізгі масаты ылыми-техникалы, ндірістік, экономикалы жне леуметтік міндеттерді бірігіп шешу. 3. Консорциум – ірі аржы операцияларын істеу шін біріккен ксіпкерлерді бірлестігі. 4. Синдикат – бір саланы ксіпкерлерін тауар сатуа біріктіру. 5. Картель – тауар, ызмет крсету баасы, нары аудандарын блу, ндіріс млшері, патент айырбастау жнінде келісім. 6. Трест – белгілі бір тауарды ндіру бойынша белгілі бір трдегі монополисттік бірлестік. Ксіпкерлік істі жаа йымдастыру-экономикалы формасы ретінде аржылы-нерксіптік топтар ызмет етеді. Олар нерксіптік, банкілік, сатандыру жне сауда капиталдарды, сонымен атар ксіпорындар мен йымдарды аыл-ой потенциалыны бірлестігі болып табылады.

Ксіпкерлік ызмет, оны трлеріКсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамны белсенділігі жне іскерлігі. «Ксіпкерлік» деген ым мірде экономикалы белсенділікке олданылады. Антогонисттік оамда, ол адамды анауы, ал ксіпкерлер табы анаушы тап болады. Экономикалы белсенділік – бл барлы энергетикалы процесс тауар ндірісімен айырбас арылы табуымен байланысты. ндірісте, айырбаста шектелген белсенділігін емес, адамдарды жан-жаты белсенділігін (іскерлігін) талап етеді. Сондытан экономикалы белсенділік, іскерлік еріксіз немесе еркін болуы керек. Ксіпкерлік – ежелден келе жатан адамдарды іскерлік белсенділігі, абілеті. Ал оны дамуы орта асырдан басталады: кпестер, саудагерлер, олнершілер. Ксіпкерлікті алашы дамуында ксіпкер рал жабдытара иелік ете отырып, здері сол ксіпорында олдап жмыс істеген. Бл тауарлы ндірісті бастапы жабайы трі. Ксіпкерлікті трлері: 1. Атаратын міндетіне арай ксіпкерлікті манадай трлері болады: ндірістік, коммерциялы, аржылы жне консультациялы. 2. Меншік трлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге оамды рылымдар меншігі 3. Меншіктер саны бойынша ксіпкерлік іс жеке адамны немесе коллективті (жымны) рамы болуы керек. 4. Ксіпкерлік формасы бойынша екіге блінеді: 1) жымды праволы; 2) жымды экономикалы.

Ксіпорын табысы мен пайдасы, трлері. Экономикалы тиімділік. Ксіпорын – оамдаы ебек блінісі жйесіндегі ошауланан дербес ндірістік-шаруашылы бірлік, яки заи тла ыы берілген шаруашылы жргізуші субъект; Ол леуметтік ажеттіліктерді анааттандыру жне пайда алу масатымен ебек жымын пайдалана отырып, нім (тауар) ндіреді, жмыстарды орындайды, ызметтер крсетеді жне ндіріс рал-жабдыы мен баса да млікке меншік нысандарына арамастан заи тла ретінде жне шаруашылы есеп принципіне сйеніп рекет етеді. Аралас ксіпорын–меншік нысандары алуан трлі ксіпорын, оны ызметі бірлескен ызметті жзеге асырушы серіктестерді лесплды жарналарына негізделген. Бірлескен ксіпорын – екі не одан кп елді заи тла ытары бар рылтайшыларыны (фирмаларыны, компанияларыны, т.б.) млкін біріктіру негізінде рылан ксіпорын. Оларды наты нысандары: ндірістік ксіпорындар, сауда фирмалары, енгізбелік, сервистік жне баса йымдар. Венчурлік ксіпорын – ылыми-зерттеулермен, инженерлік талдамалармен, жаалытар ашумен жне енгізумен, соны ішінде ірі фирмаларды тапсырыстары жне мемлекеттікосалы келісімшарттар бойынша жаа енгізілімдер жасаумен айналысатын шаын ксіпорын. Унитарлы ксіпорын – зіне бекітілген млікті меншіктенуге ыы жо коммерциялы йым. жымды ксіпорын – мемлекеттік ксіпорынды нын тлеп алан жадайда немесе млікті ебек жымы зады жолмен сатып алан жадайда рылатын шаруашылы бірлік. Пайда– тауарлар мен крсетілетін ызметтерді сатудан тскен табысты осы тауарларды ндіру мен сатуа немесе ызмет крсетуге жмсалан шыыннан асып тсуі. Пайда – ксіпорын мен ксіпкерлерді шаруашылы ызметі аржылы нтижелеріні аса маызды крсеткіштеріні бірі. Пайданы алынуын немесе оны алынбауын екі нрсе алдын-ала айындайды, олар: німді ндіру мен ткізуге (жмыстарды орындауа жне ызметтер крсетуге) жмсалан жалпы шыын жне негізгі ызметтен тыс жмсалан шыын. детте, табыс негізгі ызметтен алынан табыс пен негізгі ызметтен тыс ызмет трінен алынан табыс болып блінеді. Ксіпорынны негізгі ызметінен алынан табыс німді ткізуден (жмыстарды орындаудан, ызмет крсетуден) тскен табыстарды, сыйаыны, дивидендті, роялтиді, жалгерлік аыдан тскен табыстарды, т.б. амтиды. Негізгі ызметке жатпайтын ызметтен алынан табыстарда, мысалы, негізгі рал-жабдыты сатудан алынан табыс, баалы ааздарды айта баалаудан немесе за мерзімді активтерды балансты нын кбейтуден алынан табыс, т.б. амтылады. Пайда біратар трлерге блінеді: жалпы (балансты) Пайда деп аталатын толы Пайда, ол німді ткізуден, жмыстарды орындаудан, ызмет крсетуден, ткізуден тыс операциялардан алынан Пайданы (алынан жне тленген айыпплдар, сімплдар, трасызды айыптары арасындаы айырма, жала берілген мліктен тленетін жалгерлік аы, т.б.) жне салытар мен аударымдар тлегеннен кейін алан таза Пайданы амтиды. Табыс- жалаы, зейнетакы, рента, жрдемаы, алимент, аламаы трінде алынан кез-келген аша сомасы. Белгіленген календарлы кезе ішіндегі ашалай тсімдердін аысы.Экономикалы тиімділік - экономикалы ызметті, экономикалык бадарламалар мен шараларды нтижелілігі, яни экономикалы жйені атарымына жмсалан шыын мен осы атарымнан алынан нтижені ара атынасы трысынан осы жйені сипаттамасы. Салыстырмалы лшемдермен бааланады, яни шыынны нтижеге атынасы — шыынны бір лшеміне шаккандаы нтиже. Экономикалы тиімділік алынан экономикалы пайданы, нтижені осы нтижені алуа септігін тигізген факторлар, ресурстар шыынына атынасымен сипатталады.