ылыми-техникалы жетістіктерді экономикалы теориясы. 4 страница
Клік шаруашылыын йымдастыруТиеу-тсіру, тасымалдау жмыстарын ксіпорынны клік шаруашылыы атарады. Ал оны йымдастыру дегейі ндірісті техника-экономикалы крсеткіштеріне елеулі ыпал етеді. клік шаруашылыыны йымдастырылуы дрежесі ндірістік циклды затыына жне соны нтижесінде аяталмаан ндірістегі айналым аражаттарыны млшеріне тигізетін сері жоары.Ксіпорынны клік шаруашылыыны міндетіне барлы тиеу-тсіру жне тасымалдау жмыстарын уатылы, сапалы жне немді жргізу керек.Ксіпорында пайдаланылатын клік ызмет крсету аумаына арай: -сырты, ксіпорынны сырты жабдытаушыларымен жне німді ттынушылармен байланысын амтамасыз ететін клік трлері жатады. Мндай тасымалдаулар детте орталытандырылан тасымал ызметтеріні кшімен жне аражатымен жзеге асырылады; -цехаралы, жктерді цехтар арасында тасу жне жктерді бір оймадан екінші оймаа жне ксіпорын цехтарына тасуа арналан клік болып блінеді; -цехішілік, бір цех ішінде ана тасымалдау жмыстарын орындайтын кліктерді айтады.Ксіпорында ндірілетін нім сипатына, оны дайындалу технологиясына арай трлі тасымалдау ралдары олданылады: рельсті жне рельссіз жретін клік, автомобильдер, ковейерлер жне транспортерлер, трлі арбалар, лифттер, лебедкалар, аспалы жолдар, крандар, тасу ралдары жне т.б. Ксіпорындаы тасымалдау жмыстарыны клемі клік ралдарына деген ажеттілік жне жктерді масымалдауды йымдастыру к айналымы мен жк аыныны есебі негізінде жргізіледі.Жк айналымы деп белгілі бір уаыт аралыындаы белгілі бір блімше шеберінде тасымалданатын жкті жалпы санын айтады.Жк аыны деп белгілі бір уаыт аралыындаы тиеу-тсіру пункттеріні арасындаы бір баыттаы тасымалданатын жк саны. Жк аындарыны жиынтыы ксіпорынны жк айналымын атайды.Клік шаруашылыын жетілдіруді басты баыттар келесі; -барлы тиеу-тсіру жмыстары; -тасымалдау жмыстарын автоматтандыру жне механикаландыру; -ол ебегін мейлінше азайту; -жктерді жеткізілу пункттерін автоматты трде белгілеу жйелерін олдану; -теледидар арылы басарылатын клік ралдарын олану.Ксіпорынны клік шаруашылыын йымдастыру дегейі мынадай жалпылама крсеткіштермен сипатталады:А) клік шаруашылыы жмысшыларыны жалпы ндірістік жне осалы жмысшылар санындаы орташа лес салмаы;Б) клік ралдарыны ксіпорынны жалпы ралдары нындаы орташа лес салмаы; В) клік ралдарыны жк ктергіштік уаыты жне таы басалары аныталады
Kлік жйесіндегі экологиялы мселелер Кліктегі ауіпсіздікті арттыру Таяу перспективада болжанатын тасымалдар клеміні жне автомобильдендірілу дегейіні артуын ескере отырып, азірді зінде кліктегі авариялылыты алдын алу жне клік процестеріні ауіпсіздігін амтамасыз ету жнінде тиімді іс-шаралар абылдауды ткір ажеттілігі туындап отыр.Клік ауіпсіздігі саясатын іске асыру масатында мемлекет, бір жаынан, ырытандыруды, рсімдерді оайлатылуын, екінші жаынан, ашытыты, баылау мен алдын алуды амтамасыз етуі тиіс.Клік процестеріні ауіпсіздігін арттыру шін:клік ралдарыны техникалы жай-кйін баылауды тиімділігі мен жйелілігін арттыру;-жол озалысы ауіпсіздігіні белгіленген ережелерін сатауды баылауды тиімділігін арттыру;-кадрлар даярлауды бірыай жйесін ру, клікті барлы трлерінде ауіпсіздікті амтамасыз ету жніндегі -ызметті сйкестілігін растау жне лицензиялау;-азіргі заманы, аса сенімді техника мен жабдыты, диагностикалау жне жндеу ралдарын белсенді енгізу;-клік операторларын ксіби даярлау дегейін арттыру;-жолаушылар мен жк тасымалын йымдастыру жне жзеге асыру технологиялы процестеріні белгіленген талаптара сйкестігін амтамасыз ету;-клік оиаларыны себептерін дер кезінде анытау жне оларды алдын алу мен санын азайту жнінде шаралар абылдау масатында осындай оиалар туралы апаратты жинау, деу жне талдау;-азастан Республикасы халыаралы шарттарыны ережелерін іске асыру жне клік ауіпсіздігі жйесіні ызметін ресурсты амтамасыз ету ажет.-Террорлы актілерді жне ауіпсіз рі здіксіз клік ызметіне зге де заа айшы араласуларды жзеге асырылу ммкіндігін болдырмауа абілетті кліктегі ауіпсіздікті осы заманы жне тиімді жйесі рылуы тиіс. Осындай жйені енгізу тиімді халыаралы практикаа сйкес болуы, жолаушылара ызмет крсету сапасын жасартуы жне оларды конституциялы ытарын сатауы тиіс.-Клікті экологиялы ауіпсіздігін арттыру жне клік процестеріні оршаан ортаа келесіз серін азайту шін осы саладаы мемлекеттік саясат мыналарды амтитын болады:-тиісті мониторинг жйесін зірлеу мен енгізу жне экономикалы ынталандыруды олдану арылы экологиялы талаптара жауап бермейтін автоклік ралдарыны импортын шектеу жне біртіндеп тотату;-транзиттік озалысты оса аланда, клік ралдарыны халыаралы экологиялы ауіпсіздік стандарттарына кшу; СТРАТЕГИЯЛЫ АКЦЕНТТЕР:-техникалы-технологиялы процестерді, уе, жер сті жне су клігі трлеріні ауіпсіздігін амтамасыз етуді баылау жйесін жетілдіру;-клік инфрарылымы мен техникалы ызмет крсету процестеріні сенімділік жне ауіпсіздік дегейін арттыру;-оршаан ортаны ластауды жылжымалы кздеріне ойылатын экологиялы талаптарды атайту, мониторинг жне ы олдану жйесін жетілдіру, жауапкершілікті арттыру.
Кліктегі басару ерекшеліктері жне негізгі принциптері Автомобиль клiгiнi тиiмдi ызметiн бiрiншi кезекте автомобиль жолдарыны желiсi жататын тиiстi инфрарылым амтамасыз етедi. азастан Республикасында автомобиль жолдарыны затыы шамамен 128 мы километрдi райды, соны ішiнде 85 мы километрден астамы жалпы пайдаланымдаы жолдарды лесiне келедi. Жалпы пайдаланымдаы жолдарды рамында республикалы маыздаы жолдарды затыы 18,9 мы километрдi жне жергiлiктi маыздаы жолдарды баруды затыы 66,3 мы километрдi райды. Республикалы автожол желiсiне халыаралы мртебе берiлген шамамен 13 мы километр жол кiредi. Бдан баса 19,5 мы километр жалпы пайдаланымдаы жола арнаулы (оранысты) маыз берiлген. Соы жылдар iшiнде автомобиль клiгi мен автожол саласын басару рылымы бiрнеше мрте айта йымдастырылан.азiргi уаытта Клiк жне коммуникациялар министрлiгiнi рамында Автомобиль жолдары комитетi мен автомобиль клiгi басармасы жмыс iстейдi, олара КК осы секторында мемлекеттiк саясатты іске асыру жне барлы ызмет трлерiн йлестiру мiндет жктелген. Комитет сонымен атар республикалы автомобиль жолдары желiсiн олдау мен дамыту жнiндегi барлы бадарламаларды кiмгерi болып табылады. Автоклiк тасымалдарын жзеге асыратын операторлара, жылжымалы рама техникалы ызмет крсету мен жндеу жнiндегi ызметтерiн сынатын шаруашылы жргiзушi субъектілерге, сондай-а отын-жаармай материалдары мен осалы блшектердi жабдытаушылара барынша iс-рекет еркiндiгi берілген, ол азастанда шаруашылы ызметiн жргiзудi жалпы аидаттармен "жмса" реттеледi. Мысалы, лицензиялау мен сертификаттар жйесi арылы іске асырылатын андай да бiр арнаулы талаптар мен шектеулер жо. Халыаралы дегейдегi ызмет, леуметтiк маызы бар алалы жолаушылар тасымалдары мен жмылдыруа зiрлiгiн амтамасыз ету (жк автоклiгi шiн) оан кiрмейдi. Халыаралы автомобиль тасымалдары азастан Республикасы ол ойан кiметаралы келiсiмдерге сйкес жзеге асырылады. Халыаралы тасымалдарды жзеге асыратын лтты тасымалдаушылара ы беретiн реттеушi жне шетелдiк тасымалдаушыларды ішкi рынока жiберудi шектейтiн рал азастан Республикасыны Клiк жне коммуникациялар министрлiгi айындайтын рсаттар рамы болып табылады. лтты тасымалдаушылара жрдем крсету мен халыаралы автомобиль тасымалдарын дамыту шiн азастан Республикасыны халыаралы автомобиль тасымалдаушылары одаы (азАТО) рылды, ол 1994 жылы Халыаралы автомобиль клiгi одаына (ХАКО) толы мше болды.
Кліктегі кооперациялау мні, оны нысандары мен негізгі крсеткіштері ндірісті кооперациялау – тасымалдау рдісін бірлесіп жзеге асыратын ксіпорындар арасындаы жоспарлы-йымдастырылан ндірістік байланыстарды білдіреді.Кооперациялы байланыстарды ран ксіпорындар здеріні шаруашылы дербестігін сатайды. Кооперациялау тртібінде ксіпорындар дайын німге бірден енгізілетін немесе алдын – ала осымша деуден тетін жинатаушы німдер мен жартылай фабрикаттармен жабдытайды. ндірістегі кооперациялау екі баытта жзеге асырылады: 1) зіні мамандану сипаты бойынша бір-бірінен ндірістік тікелей байланыста болатын ксіпорындар арасында тыыз байланыстарды орнату. Мнда дайын німді растырушы негізгі ксіпорындар мен німні белгілі бір бліктерін дайындауа маманданан ксіпорындар арылы траты жне за байланыстар бекітіледі. 2) бір – бірімен тікелей ндірістік байланыста болмайтын маманданан ксіпорынны біріні бос ндірістік уатын толы пайдалану масатымен зара йымдастырылан ксіпорындарды арасындаы байланыстарды бекіту. Мнда кооперациялы байланыстар уаытша болып есептеледі жне минимальді крделі аржы кірістіріп немесе кірістірмей жаа нім трлерін тез игеру ажет болан жадайда пайда болады. Мндай кооперациялау тиімді деп есептеледі. Себебі ол ксіпорынны бірінде уаытша бос тран уаттарды толы жктеуге кмегін тигізеді. Мамандандыру формаларымен атар кооперациялауды формалары блеміз. Олар: 1)заттай(агрегатты)кооперациялау барысында негізгі ксіпорын мен делдал ксіпорын арасында белгілі бір агрегаттармен оны жабдытау бойынша дайын німді толы комплектілеу шін ндірістік байланыстар орнатылады. Бл форма автомобиль, трактор жне ауыл шаруашылыы машинасы саласында кеінен дамыан;2)блшектей кооперациялау барысында белгілі бір блшектерді дайындауа маманданан делдал ксіпорындар мен дайын німді шыаруа маманданан ксіпорындар арасында ндірістік байланыстар орнатылады. 3)технологиялы кооперациялау барысында маманданан ксіпорындар басаларына белгілі бір жартылай фабрикаттарды немесе олар шін белгілі бір технологиялы операцияларды орындайды. Кооперациялауды территориялы белгісі бойынша ішкі ауданды жне ауданаралы деп блінеді. Ішкі ауданды кооперациялау бір экономикалы аудандаы орналасан ксіпорындар арасындаы ндірістік байланыстарды амтиды. Ал ішкі ауданды кооперациялау р трлі аудандарда орналасан ксіпорындар арасында ндірістік байланыстарды амтиды. Салалы белгісі бойынша салалы немесе салааралы кооперациялау деп блінеді.Салалы кооперациялау барысында нерксіпті бір ана саласындаы ксіпорындар арасында нерксіптік байланыстарды орнатуды сипаттайды. Салааралы кооперациялау ртрлі салалардаы ксіпорындар арасындаы ндірістік байланыстарды сипаттайды.ндірістік кооперациялау дегейі келесідей крсеткіштермен сипатталады: -Кооперациялау коэффициентімен; -Шектес ксіпорындар санымен; -Ішкіауданды жне ауданаралы, ішкісалалы жне салааралы кооперацияланан жеткізілімдер клеміні араатысымен; -Жекелеген ксіпорынды жне бтіндей сала бойынша кооперациялауды орташа радиусымен.
Кліктегі мамандандыру, оны баыттары Мамандандыру, оны баыттары, нысандары мен крсеткіштері.Клікті сырты келбетіні уаыт те келе згеріске шырауы объектілерді рылымдары мен ызметтеріндегі тере сапалы згерістерді серімен тсіндіріледі. Кез келген крделі объектіні (жйені) су рдістері даму рдістерінен ерекшеленеді. Клік жйесі де тек сіп ана оймай, крделі санды-сапалы згерістерге шырап, яни дамып отырады. ндірісті шоырландырудан кейінгі оамды ебек блінісіні келесі бір нысаны – мамандандыру болып табылады. Мамандандыру – ндірістік бірліктердегі нім номенклатурасыны шектелуін білдіреді. Мамандандыру німні біртектілігін жоарылатады жне оны ндірісті оамды йымдастыруды дербес формасы ретінде ана емес, шоырландыруды бір трі, яни біртекті ндірісті шоырландыру ретінде арастырады. ндірісті мамандануы – жеке ебек блінісіні объективті нтижесі ретінде ескілеріні майдаланып жне жааларыны рылуын білдіреді. ндірісті дифференциациясы – бл жеке ебек блінісіні алашы сті жне ндірісті мамандандыруды алашы кезеі болып табылады. Мамандандыруды клікті, ксіпорынды мамандандыру, ксіпорын ішіндегі мамандандыру деп бледі. Клікті мамандандыру біртекті німдері бар немесе біртекті ызметтер крсетіп отыран салалаларды ыдырату мен жаа ндірістерді руды білдіреді, сондай-а осы саладаы ксіпорындар арасындаы ебек блінісін білдіреді. Теміржолдарды бастапы салынуы барысында темір жолдар зындытары бойынша (80-120 км-ден тратын) біртекті тізбектерден жне локомотивтерді айналу тораптары ызметтеріні біртекті сипатынан трды. Бекеттерді жолды дамуы, локомотив паркі, сонымен атар ызмет крсетуші ызметкерлер де ызмет трлеріне арай маманданан жо. Дегенмен мамандандыруды кейбір белгілері клікті кейбір буындарында сол кездері орын алды.Теміржол клігі одан рі арай дамыан сайын оны элементтеріні де мамандануы айыныра кріне бастады, оларды пайдалану-техникалы саралау да одан рі арай жргізіле бастады. Торапты жне аралы бекеттермен бірге маманданан жолаушылар, жк жне сорттау бекеттері бліне бастады. Ксіпорын ішіндегі мамандандыру (ішкі зауытты мамандандыру) – бл белгілі бір технологиялы операцияларды немесе операция топтарыны орындалуымен айналысатын жмыс орындарыны, блімшелеріні, цехтарды мамандануын білдіреді.Белгілі бір территорияда ндірістік мамандандыруды дамуы негізінде территориялы мамандану дамиды, яни нерксіптік тізбектерді, орталытарды мамандануы жзеге асырылады. ндірістік мамандануды тередетілген процесі – кооперациялауды лайту болып табылады. Мамандандыру мен кооперациялау бл нерксіптік ндірісті йымдастыруды бірттас поцесіні зара байланысты, зара толытырушы жатары болып табылады.Клік ндірісін мамандандыруды ш нысаны бар:1мамандандыруды заттай формасы нерксіптік объектіні тек дайын, ттынушыа тікелей барып тсетін аяталан німді шыаруын сипаттайды; 2) мамандандыруды блшектей формасы нерксіптік объектіні дайын німді комплектілеу шін ндірісте рі арай пайдалану шін олданылатын дайын німні жеке бліктерін шыаруын сипаттайды; 3) мамандандыруды технологиялы формасы нерксіптік объектісіні затын деу кезедеріні бірін орындаумен айналысуын сипаттайды (технологиялы операциялар немесе ндірістік процесті кезедері); 4) функционалды мамандандыру шін кмекші немесе ызмет крсету жмыстарыны белгілі бір тріні орталытандырылуы немесе оларды маманданданан ксіпорындарда орындалуы сипаттас. Мндай функционалды мамандандырылан ксіпорындара жндеу жне тара дайындау зауыттары, транспортты-экспедициялы шаруашылы, энергетикалы орталытар, есептеу орталытары т.б. жатады.
Кліктегі мамандандыруды нысандары мен крсеткіштері Мамандандыру – ндірістік бірліктердегі нім номенклатурасыны шектелуін білдіреді. Мамандандыру німні біртектілігін жоарылатады жне оны ндірісті оамды йымдастыруды дербес формасы ретінде ана емес, шоырландыруды бір трі, яни біртекті ндірісті шоырландыру ретінде арастырады. Кооперациялау – ксіпорындар арасында за ндірістік байланыстарды руды білдіреді жне ол жеткілікті жоары шоырландыру барысында жне осы ксіпорында ндірісті траты мамандану жадайында ана ммкін болады. рамдастыру – бл технологиясы жаынан ртектес, біра зара байланысан бірнеше ндірістерді ксіпорын клемінде бірігуі болып табылады. Ол шоырландыруды дамытуды бір жолы болып есептеледі. Сонымен мамандандыруды, кооперациялауды, рамдастыруды дамуы шоырландыруды дамуымен байланысты. ндірісті шоырландыруды абсолюттік жне салыстырмалы мндері бар: 1.абсолюттік шоырландыру – ндірістік бірліктерді лшемдерін сипаттайды. 2.салыстырмалы шоырландыру – ртрлі ауымдаы бірліктерді арасында ндірісті жалпы клемін блуді білдіреді. Салыстырмалы шоырландыру абсолюттік шоырландыру серінен ралады.
Кліктік логистика тсінігі, міндеттері Логистика – клиенттерді немесе корпорацияларды талаптарын анааттандыру шін бастапы нкте мен жеткізу нктелелеріні арасындаы ресурстар аымын басаруды білдіреді. Логистика ымы апарат, тасымалдау, мліктеу, оймалау, аптамалау жне ауіпсіздік сияты раушыларды бірлесуін амтиды.Логистиканы негізгі масаттарыЛогистика кптеген ксіпорындарды негізгі функцияларыны бірі болып табылады. Логистиканы негізгі кздейтін масаттарын жмыс німділігіне жне зіндік на байланысты деп шартты трде блуге болады. Олара жататындар: ыса жеткізу мерзімі, млікті тмен дегейде сталуы жне ндірістік уаттарды жоары дегейде пайдалану.Логистика салалары:1.амтамыз ету логистикасы 2.ндірістік логістика 3.Тарату логистикасы 4.Сатудан кейінгі (after sales) логістика 5.Шыарып тастау (disposal) логистикасы амтамыз ету логистикасы нарыты зерттеу, ажеттіліктерді жоспарлау, жасау немесе сатып алу шешімдері, тапсырыс беру жне тапсырысту баылау сияты рекеттерден трады.ндірістік логистика амтамасыз ету мен тарату логистикасын біріктіреді.Тарату логистикасы негізгі масаты ретінде дайын німдерді клиентке жеткізу болып саналады. Бл з кезегінде тапсырысты деу, оймалау жне тасымалдаудан трады. Тарату логистикасыны ажеті мол, йткені ндіруді уаыты, орны жне клемі ттыну уаыты, орны жне клемінен згеше.Шыарып тастау (disposal) логистикасыны негізгі функциясы болып бизнес рдістері кезіндегі пайда болан оыс-алдытарды шыарып тастауа байланысты логистика нын азайту, ызмет трдерін кбейту болып есептеледі.
Клікті жеке трлеріні технико-экономикалы ерекшеліктері Клік трлері су (теіз, зен), жерсті (теміржол, автомобиль, быр) жне уе кліктеріне блінеді. бырдан баса барлы клік трлері жктер мен жолаушыларды тасымалдау шін пайдаланылады. Бл клік трлері дстрлі клік трлеріне жатады. Клікті дстрлік емес трлеріне пульпа бырлары (йінді жк саталып, сумен бірге быр арылы айдалынады), пневмоклік, магнит жастышасындаы клік жатады.ТЕІЗ КЛІГІартышылытары:Тменгі жк тарифтері; Жоары німділік (кемелерді лкен жк ктергіштігі есебінен) Жмысты здіксіздігі (кніне 24 сааттан); Ауа-райы жадайларына аз туелділігі ; Сраныса икемделе алушылы (теіз кемелерін лемні кез келген нктесіне баыттауа болады); Теіз атынас жолыны шексіз ткізу абілеттілігі. кемшіліктері: Салыстырмалы тменгі жылдамды (жк кемелері шін 18-20 тораптан); озалысты салыстырмалы трде аз жиілігі (тек лкен клемдегі жктерді жне бірден тасымалдай алады); Жктерді мият орау ажеттілігі ТЕМІРЖОЛ КЛІГІартышылытары: лкен ашытытара тез жеткізу; Ауа-райы жадайларына туелсізділігі; лкен жк ктергіштік (3-4 мы т. – бір рам); Салыстырмалы тменгі тарифтер;Жеткізу жолдары болан жадайда жк алушыда осымша олайлы жадайлар туындайды (жеткізуді «есіктен есікке» йымдастыруа болады);р трлі клемдегі жктерді тасымалдау абілеттілігі. кемшіліктері:Жктерді аударуды болуы (вагондарды айта срыптау);Нытап орауды ажеттілігі;рлы шін олайлы жадайларды болуы;Теміржолдарды географиялы орналасуына туелділігі;Жолда составтарды айта руды ажеттілігі.АВТОМОБИЛЬ КЛІГІартышылытары:Маневрлік – клікті талап етілетін жерге шоырландыру ммкіндігі;Жеткізуді жылдамдылыы мен алыптылыы;азіргі заманы жеткізу трлерін йымдастыру ммкіндігі (есіктен есікке);Жктерді аса саталымдылыы;Шаын ашытытара тасымалдау кезінде лкен немділікті болуы;Автоклікті олдану жеткізілімдерді икемділігін тудырадыкемшіліктері:Жол жйелеріне туелділігі;Аз жк ктергіштік;Салыстырмалы жоары тарифтерУЕ КЛІГІартышылытары:Жоары жылдамдыта жеткізу;Жолдарды ысарту;Жкті жолда жоары дегейде саталынуы;Е жоары дегейде ызмет крсету;арапайым трдегі орау;Е тменгі сатандыру шыындары (аз уаытта тасымалдауа байланысты).кемшіліктері:Жоары жк тарифтері;Ауа-райы жадайларына туелділік;лшем мен салмаына шектеу ою;Жерсті ызметтеріне туелділік;уежайларды ксіпорындардан ашы орналасуы.БЫР КЛІГІартышылытары:Ауа-райы жадайларына туелді болмаушылы;Тасымалданатын жкті беруді здіксіздігі;Тменгі зіндік н;Жоары дегейде операцияларды автоматтандыру (ю, айдау, шыару).кемшіліктері:Біржаты тасымалдау;Баса трдегі жкті тасымалдауды ммкін еместігі;рылыны жоары зіндік ны. .ЗЕН КЛІГІартышылытары:зендер арылы жоары ткізу абілеттілігі;Тасымалдауды тменгі зіндік ны, сіресе, лкен жктер мен жылдам жеткізуді талап етпейтін жктерді тасымалдауды тменгі зіндік ны;Кп санды жктерді тасымалдау ммкіндігі;Автожол жне теміржол жйесі дамымаан аудандарда пайдалану ммкіндігі. кемшіліктері: Гидротехникалы рылыстарды салу ажеттілігі;лемні кптеген зендерінде жмысты мерзімді трде жргізілуі;Су жолдарыны табии географиялы орналасуымен санасу ажеттілігі жне оларды жиі трде жк аындарымен сйкес келмеуі. Автомобиль жолдары клік инфрарылымыны е маызды жйесі, онсыз нары жадайында экономиканы ешбір саласы тиімді рекет ете алмайды
Клікті материалды-техникалы базасы Материалды – техникалы ресурстар рамына: шикізаттар, материалдар, комплектеуші бйымдар, сатып алынатын технологиялы рал – жабдытар жне технологиялы, жаа клік ралдары, жк тиеу мен жк тсіру жабдытары, есептеуші техника жне баса жабдытар, сонымен атар сатып алынатын жанар – жаар май, энергия, су т.б. Материалды – техникалы амтамасыз ету бліміні рылымы келесі кешенді ызметтен трады: 1.ресурстарды жеткізу маркетингі; 2.ндірісті ресурспен амтамсыз етуді нормалау жне жоспарлау; 3.запастарды басару; 4. жмыс орындарын ресурстармен амтамасыз ету; 5.ресурстарды тиімді пайдалануды басару; Ксіпорындаы материалды – техникалы ресурстар мен амтамасыз етуді наты формасы: ресурстарды еркешілігін, оны алуды затыына, сыныстарды санына, ресурс сапасы мен баасымен аныталады. Транспортты шаруашылы ксіпорынны материалды аыммен байланыстырушы негізі болып табылады. Транспортты ызмет крсетуді сапасы ксіпорынны алыптылы тиімділігін крсетеді. Жк тасымалдауда жк айналымын ысартады, німні зіндік нын тмендетеді, ебекті німділігін арттыруа келеді.Клік базасы міндеті: 1.техниканы барлы трлеріні авариясыз жне сенімді жмысын амтамасыз ету, оларды дрыс пайдалану, уаытылы сапалы жндеу жне техникалы ызмет крсету; 2.ызмет крсету німділігін арттыру жне оны жетілдіру бойынша жмыстар жргізу; 3.техниканы, жабдытарды барлы трін есепке алуды йымдастыру, сонымен атар ескірген жне амортизациялы мерзімін теген техникаларды есептен шыаруа жаттарды дайындау; 4Механизм тетіктері мен тйіндерін алпына келтіру жне жндеуді демелі дістерін енгізу жне деу, сонымен атар техниканы ызметіні мерзімін кбейту бойынша шаралар олдану, жне оны бос трып алуын ысарту, ндірістік жарааттануды жне аварияны алдын алу, жндеуді сапасын жоарылату. Клік жмыстарын жоспарлау техника-экономикалы, оперативті-ндірістік болып екіге блінеді.Техника-экономикалы жоспарлауа стратегиялы жне жылды жоспар ру жатады, яни жк айналым клемін анытау, клік ралдарына, жаармайа, майлау жне баса да материалдара ажеттілікті анытау, клік ралдарын жндеу,клік ызметіні штаттарын, жктерді тасымалдау шыындарын жне т.б крсеткіштерді анытау арастырылады.Оперативтік-ндірістік клік жмыстарын жоспарлау жне сату жмыстарын жргізу шін клік жне тасымалдау операцияларымен амтамасыз етуге баытталады.
Клікті экономиканы дамытудаы рлі мен маызы Клік- экономиканы алыпты жмыс істеуіні негізі. Ол ендіріс процесін амтамасыз етіп, ксіпорындарды, салалар мен айматарды байланыстырады, сырты сауда жктерін тасымалдап, халыа ызмет керсетеді. Клікті онсыз мір сре алмайтын «шаруашылы азасыны кан тамыр жйесі» деп те атайды. Сондытан жоары дамыан, траты жмыс істейтін клік жйесін алыптастыру - елді сіп-ркендеуіні негізгі жадайларыны бірі. Клік 4 урамдас бліктен трады. Ол - клік ралдары (автомобильдер, кемелер, шактар), жолдар (темір, автомобиль жолдары, бырлар, уе, теіз), ірйымдар (авиациялы теіздік, темір жол компаниялары) жне тиеу-тусіру пункттері (теіз жне «уе» порттары, темір жол стансалары. Сол себепті ол крделі кешен болып есептеледі. Бізді оны кешен деп атауымыз - адамдарды р трлі клік ралдары мен жолдарын (рлы, су, уе) пайдалануына байланысты. Осыан байланысты жеке салалара немесе клік турлеріне блінеді. Клік материалды игілік ндірмейді. Біра ксіпорындар мен йымдарды німдеріні зіндік нына тасымалдау ны кіреді. Сондытан кейде оны материалды ндіріске жатызады. Клікті зіні жмысын екі крсеткішпен елшейді. Бірінші крсеткіш - тасымалданан жктер жне жолаушы. Ол тоннамен немесе адам санымен лшенеді. Бл крсеткіш істелген жмысты толы керсетпейді. Оны тсіну шін есеп шыару керек.
азастан клігі мен трлеріЕл инфрарылымыны маызды раушыларыны бірі клік жйесі болып табылады. Клік елімізді жне бізді аймаымызды шаруашылы салаларыны бір блігі ана болып табылмай, бкіл экономикамызды ойдаыдай жмыс істеуіні маызды шарттарыны бірі болып саналады. Ол елімізді жне айматарды ндірістерін дамытуа территориялы пропорцияларды алыптастыруа белсенді сер етеді. Материалды ндіріс барысында клік халы шаруашылыы салаларыны трлі типтегі тасымалдаулара: айма ішіндегі ішкі ндірістік, салааралы; аймааралы тасымалдаулара, жмыскерлерді тасымалдаулара жне т.с.с. ажеттіліктерін анааттандырады. Клік трлері су (теіз, зен), жерсті (теміржол, автомобиль, быр) жне уе кліктеріне блінеді. бырдан баса барлы клік трлері жктер мен жолаушыларды тасымалдау шін пайдаланылады. Бл клік трлері дстрлі клік трлеріне жатады. Клікті дстрлік емес трлеріне пульпа бырлары (йінді жк саталып, сумен бірге быр арылы айдалынады), пневмоклік, магнит жастышасындаы клік жатады. рбір клік тріні жктерді тасымалдау шін пайдалануа атысты з ерекшелігі бар. рлы клігіні рамына теміржол, автомобиль жне быр жолы кіреді. Автомобиль клігіні те арынды дамуы клікті жылдамдыына рі жкті шалай аудандара жедел жеткізуіне байланысты. Жалпы аланда, дниежзілік жк айналымыны 10%-ы, жолаушы тасымалыны 80%-ы автомобиль клігіні лесіне тиеді. Дниежзіндегі теміржолды жалпы зындыы 1 млн 250 мы км-ге жуы. Теміржолды зындыы жнінен де АШ алда келеді. Біра жолдарды жиілігі Батыс Еуропада те жоары, онда 100 км² жерге 10 км теміржол тиесілі болады. Жк айналымындаы теміржол лесі 15% шамасында. быр клігі соы жылдары мнай ндіруді артуына байланысты жедел арынмен дамуда. зындыы 4,5—5 мы км болатын мнай жне газ тасымалдайтын бырлар Ресей, Канада, АШ жерінде орналасан. быр клігіні лесіне жк айналымыны 10%-ы тиесілі. зен-кл клігі кбінесе жеке елдерді, сондай-а халыаралы жк тасымалыны да бір блігін амтиды. Еуропада Рейн, Дунай, Эльба, Одер, Америкада улие Лаврентий, Парана зендері мен лы клдер ірі халыаралы су жолдары болып саналады. Бізді еліміздегі Каспий теізіні де осындай маызы бар. уе клігі — клікті е жаа жне арынды дамып келе жатан трі. уе клігі кбінесе жолаушы тасымалы мен тез бзылатын (жемістер мен ккеністер) жктерді тасымалдауда лкен маыз алуда. Соы жылдары турбовинтті жне реактивті шатарды енгізілуі уе клігіні тиімділігін арттыруда. Оларды атарында кбінесе халыаралы уе тасымалын амтамасыз ететін "Боинг— 747" (АШ), "Ил—86" (Ресей), "Аэробус" (ГФР— Франция — лыбритания), жылдамдыы 2—3 мы км/са-а жететін "Конкорд" (Франдия — лыбритания) шатары бар. уе клігі е кшті дамыан ел — АШ, ол дниежзіндегі жолаушыларды 50%-ын тасымалдайды. Дниежзіндегі е ірі уежайлар: "О' Хара" (Чикаго), Даллас, Лос-Анджелес, Атланта, "Хитроу" (Лондон), "Ханеда" (Токио) жне т.б.
азастанны клік экономикасыны даму тарихы Клік - экономиканы «ан жргізетін» жйесі. Клікті негізгі міндеті - жк пен жолаушы тасымалдау. Клік- экономиканы алыпты жмыс істеуіні негізі. Ол ендіріс процесін амтамасыз етіп, ксіпорындарды, салалар мен айматарды байланыстырады, сырты сауда жктерін тасымалдап, халыа ызмет керсетеді. Клікті онсыз мір сре алмайтын «шаруашылы азасыны кан тамыр жйесі» деп те атайды. Сондытан жоары дамыан, траты жмыс істейтін клік жйесін алыптастыру - елді сіп-ркендеуіні негізгі жадайларыны бірі. Клік 4 урамдас бліктен трады. Ол - клік ралдары (автомобильдер, кемелер, шактар), жолдар (темір, автомобиль жолдары, бырлар, уе, теіз), ірйымдар (авиациялы теіздік, темір жол компаниялары) жне тиеу-тусіру пункттері (теіз жне «уе» порттары, темір жол стансалары. Сол себепті ол крделі кешен болып есептеледі. Бізді оны кешен деп атауымыз - адамдарды р трлі клік ралдары мен жолдарын (рлы, су, уе) пайдалануына байланысты. Осыан байланысты жеке салалара немесе клік турлеріне блінеді.Клік материалды игілік ндірмейді. азастанны ірі клік кешені бар. Біра онын, шешілмеген мселелері де кп. атынас жолдары жеткіліксіз. Оны жмысын жасарту шін, жасалан атынас жолдарын жасартып, жааларын салу, жк кетергіштік пен жктерді жеткізу жылдамдыын арттыру ажет. Бан контейнерлік тасымалдауды ыпалы бар. Ол арты тиеу-тсіру жмыстарын ысартып, тауар жеткізуді жылдамдатады. Келікте зіндік ебек блінісі алыптасан. Мысалы, авиация толыымен халыа, ал быр желілері - ттастай ндіріске жмыс істейді. Кешенні р саласыны ебек крсеткіштерінде де айырмашылы бар.рлы клігі - бізді елімізде негізгі клік трі болып саналады. Онда темір жол маызды орын алады. Темір жолдар - азастанны бкіл жол жйесіні «аасы» іспеттес. Олар елімізді айматарын бірттас жйеге біріктіріп, климат пен жыл маусымдарына арамастан траты трде жмыс істейді. озалыс жылдамдытары да едуір, сонымен бірге тасымалдау ны да кп емес. Темір жолдар - алыс ашытытарды е олайлы, мбебап клігі. Ол барлы жк трлерін тасымалдауа жарамды, ал «болат» артерияларды кез келген баытта жргізуге болады. Темір жолдар азастанда XIX асыр аяында пайда болды. Оны аумаынан тыш ірі жол - Орынбор-Ташкент жолы тті. Ал негізгі жол желісі кеес кезеінде алыптасты. Оны негізін елді бірнеше бліктерін осатын ірі магистральдар райды. азастан темір жолыны «келбетін» меридиан бойымен баытталан 3 магистраль: Орынбор-Ташкент,Тркістан-Сібір, Трансазастан жне ендік бойымен тетін 2 магистраль: Орта Сібір мен Отстік Сібір бейнелейді. Олар осылып, азастанны «лкен темір жол саинасын» райды. Оан баса да «болат артериялар» келіп тоысады. Темір жол клігі тасымалдайтын жкті 3/4 блігін кмір, кен, мнай жне рылыс материалдары райды. Бл жк аыныны географиясында крінеді. Брінен де Отстік Сібір жне Трансазастан магистральдарыны жмыстары те ауырт. Жолаушы тасымалыны жартысынан астамы салаларды лесіне тиеді. Темір жол клігіні дамуы: 1)жаа жолдар салуды; 2) ткізу абілетін екі есе арттыру шін оларды электрлендіруді;3) жоары жылдамдыты магистральдар салуды; 4) контейнерлік жк тасымалын алыптастыруды арастырады.