азастанны нарыты экономикаа ту кезедері.

азастанны нарыты экономикаа туі оамны барлы салаларына з серін тигізіп, жааша йымдастыру, ызмет ету баыттары мен кптеген трмысты мселелерді туындатты, сонымен атар трын й саласы мен шаруашылыы ызметтері де кптеген згерістерге шырады, бл азастан Республикасындаы трын й нарыыны дамуына келіп, халыты трмыс тіршілігін нарыты баыта брды. Р-сы нарыа туді екінші бадарламасында тпелі кезедегі экономиканы инерциялыы ескеріліп, ескі оміршілдік-кімшілдік басару элементін жаа нарыты атынастара жайлап ауыстыруа бет-брыс жасалды; азастанны леуметтік баытталан аралас нарыты экономикаа туі ТМД елдеріндегі сияты эволюциялы-реформаторлы сипат алды. Нарыты экономикаа туді азастандаы басты міндеттері: мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу жне жекешелендіру; азастанды ксіпкерлерді леуметтік жігіні алыптасуы; нарыты инфрарылымыны алыптасуы, басты нрсе – тауар мен ор биржасы жне баса да ртрлі нарыты рылуы; бсекелестік пен ксіпкерлікті дамыту масатымен экономиканы монополиясыздандыру; бааны бейтараптандыру, сраным мен сыным негізінде рынокты сипаттаы бааа кшу; экономиканы аржы-экономикалы тратануы; тпелі кезеде масат емес, леуметтік баытталан аралас экономиканы руды ралы. Нарыа ту масат емес, леуметтік баытталан аралас экономиканы руды ралы. Экономика адам шін емес, экономика адам шін болуы керек.

аржы ызметі жне мні.Нарыты атынастар жадайында аржы негізінде трт ызмет атарады: блу, реттеу, ынталандыру, баылау. Мемлекет лтты табысты едуір блігін оамды шаруашылыа, леуметтік-мдени шаралара, мемлекетті басару мен оранысты дамытуа баыттауын аржыны блу ызметі атарады. аржыны реттеу ызметі экономикалы дамуды реттеуді мемлекетті сырттай тсілімен жргізгенінде пайда болады. аржыны ынталандыру ызметі ксіпорынны экономикалы дамуын ртрлі ынталандыранда жзеге асады. аржыны баылау ызметі блінген аражаттарды масатты пайдалануын жйелі трде тек сру арылы жзеге асады. р тлаа аржы терминіні наты мнін білген жн, біріншіден, аржы ыыны олдану саласын анытау шін, екіншіден, ы саласынан іргелес ашалы атынастарын райтын заттар саласын блу шін ажет. аржы – аша аражатыны орталытандырылан жне орталытандырылмаан орларын ру жне пайдалану процесіндегі экономикалы атынастарды жиынтыы. аржыны рлі кпжаты, крделі жне ртекті. Негізгілері: німді блу жне айта блу, орын толтыру орын ру, амортизациялы жне айналым аржылары орларын тымды, рі немді пайдалануды ынталандыру: лтты табысты блу жне айта блу арылы ебек аы жне леуметтік сатандыру орларын, енді бір блігін айналымнан алынатын салы ретінде бюджетке тсіру.

оамды ндіріс процесінде жне Р ндіргіш кштерді орналастырудаы клік маызы.азастан Республикасыны клік кешені негізгі сипаттамалары мен крсеткіштері осымшада келтірілген темір жол, автомобиль, су, авиация, сондай-а технологиялы клікті баса да трлерін біріктіреді. Еркін нары атынастарына кшу клік кешені ызметіні негізгі крсеткіштерінде крініс тапты. Мселен, 1990 жылдан бастап 1999 жыла дейінгі кезеде клікті барлы трлерімен жк тасымалдау 2,5 есе, жк айналымы - 3,5 еседен аса, жолаушылар тасымалы - 5 есе ысарды. Соы екі жылда осы крсеткіштерді су рдісі байалып отыр. лтты экономикада клік кешені рліні траты суі байалады. Егер 90-жылдарды басында азастан Республикасыны ішкі жалпы німіндегі клік пен байланысты лесі 8,9% дегейінде бааланса, онжылдыты соында ол 13,3% дейін сті. Бл ретте, клік кешені лес салмаыны сімі, негізінен, елді экономика рылымындаы кейбір салаларыны лесі крт тмендеуінен орын алды. Экономиканы ырытандыру мен клік кешеніндегі рылымды згерістер еркін кліктік ызмет крсету рыногыны дамуына жне азастанны дамып келе жатан нарыты экономикасына кірігуге келді, нормативтік ыты база, сондай-а клікті басару жйесі згерді. Ішкі (кбіне автомобиль жне авиация клігінде) жне салааралы (кбіне автомобиль жне теміржол, теміржол жне су клігі арасында) бсекелестік, сондай-а клік ызметін крсету рыноктарын игерудегі шетелдік тасымалдаушылармен бсеке клік жйелеріні белгілі бір млшерде зін-зі сатауын амтамасыз етеді. кіметтік сырттан арыз алуды, сондай-а басымды белгілеу - республика экономикасыны наты секторына шетелдік инвестицияларды тарту арылы жергілікті атарушы органдарды арыз алуын шектеу енгізілген. Барынша монополиядан шыару жне бсекелестікті ынталандыру автоклікте жзеге асырылды: мемлекеттік меншікте автоклік ралдарыны 5% кем паркі алды. Су клігі туралы айтса, онда мемлекетті меншігінде су жолдары мен навигация ралдары ана алды, алан объектілер акционерлендірілді немесе толы жеке меншікке берілді. Тіркелген 48 авиакомпания жзеге асыратын уе тасымалдары рыногында чартерлік тасымалдарды оспаанда, азастанды тасымалдаушыларды арасында бсекелестік іс жзінде жо, себебі таяу жне шет елдерге траты рейстерді орындау ыы тек бір авиакомпанияа - лтты тасымалдаушыа берілген.
Темір жолдаы институционалды згерістер (клік кешеніні баса секторларына араанда) анарлым баяу арынмен жрді.Дегенмен, институционалды згерістер жк жне жолаушы клік аынын халыаралы айта блуді жаа экономикалы жадайында клік инфрарылымыны отайлы жмыс істеуін амтамасыз етпейді. Жктерді экспедициялау жне мултимодальды тасымалдар жеткілікті дамымаан.

оймалау жйесін ру жауабы жок

Р автомобиль клігіні азіргі жай-кйі мен даму келешегі Автомобиль саласыны азiргi Т автомобильдi осалы блшектерi мен блшектерiн шыарушылардан, автомобильдi зiрлеп шыаратын (дизайн) жне жинайтын ксiпорындардан, сондай-а дистрибьюторлардан трады. Бл ретте машиналар жинайтын ксiпорындар тiзбекке негiзiнен е жоары осылан нды алу нысанында барынша зор ыпал етедi. Машина жасау кешеніні рылымы те крделі. Оны крамына ш топа біріктірілген 30-а жуык салалар кіреді: 1)машина жасау (машиналар мен крал-жабдытар шыару); 2)металл деу (металл конструкцияларындаярлау, машиналар мен рал-жабдытарды жндеу); 3)«кіші металлургия» (машина жасау зауыттарында металл балыту). Жалпы нім шыарудаы машина жасау кешеніні лес салмаы.Машина жасау кешені - шаруашылыкты р трлі салаларына рал-жабды, елді кораныс жадайы шін кару-жара, халыа ажетті тауарлар (мысалы, автокліктер теледидарлар, кір жуатын машиналар) шыарумен айындалады. Ебек німділігі мен барлы экономиканы ылыми-техникалы жаынан ала басуы, елді кауіпсіздігі оны даму дегейімен тыгыз байланысты.Машина жасау кешені баса да салааралык кешендермен тыыз ндірістік байланыста болады. Ол жылу электр кешені (ЖЭК) німдерінсіз жмыс істеуі ммкін емес, сондай-а ЖЭК машина жасаудан энергетикалы, тау-кен ндірісі машиналарын жне баса да рал-жабдытар, р трлі машиналар алады. Машина жасау кешені металлургия балытан металды пайдаланып, оан техника, шикізат (мысалы, металл сыныы) жеткізеді. Машина жасау шін кеп млшерде химиялы тауарлар (пластмасса,синтетикалы талшы пен каучук, бояу) жмсалады. Оларды ендіру, керісінше,машина жасау нерксібінсіз ммкін емес. 1. азастандаы е алаш крылан машина жасау ксіпорнына 1909 ж. Верный (Алматы) аласында орналаскан тым сепкіш машинасын жатызуа болады. 2. Металл деу нерксібіні е бір ерекше ксіпорны - скемен аласындаы азастан Республикасыны Монеталар сарайы. Ол 1992 жылы лтты валюта - тегені енуіне дайындыа байланысты лбі металлургия зауытыны бір цехыны негізінде рылан. Монеталар сарайы монеталар соады, азастан Республикасыны ордендері мен медальдарын, тс белгілер мен скери кызметкерлерді айыру белгілерін, шекей бйымдар шыарады. 3. ны 20 млн долларды райтын «Азия-Авто» зауыты скеменде 2003 жылы салынан. Бл зауытта автоклік дайын кйінде келген блшектерден растырылады. Оны ресейлік «АвтоВАЗ («Ниват») зауыты, чехиялы «Шкода-Ауто» («Шкода») жне америкалы серіктестігіні отстік кріс филиалы «Дженерал Моторс» («Шевроле») зауыттары «Шкода» маркалы автоклігін растыруа кшуде.Зауытты жобалау уаты - жылына 15 мы, 2008 ж. 3271 автоклік растырылды: оны 2358- «Лада», 593 - «Шевроле» жне 320 -«Шкода». Бл еліміздегі е ірі автоклік растыратын ндіріс. 4. азастанда барлыы 30-дай р трлі растыру ндірісі жмыс істейді. Оларды кбі «Газель» автомобильдерін (микроавтобустар, самосвалдар, рефрижераторлар) троллейбустар, автобустар, ауыр жк таситын «КамАЗ» автокліктері, коммуналды техника шыаратын Алматы аласында орналасан. Орал аласында ресейлік «Ростауылмаш» зауытыны «Нива-Эффект» комбайнын шыарады. 5. Жоспарлы экономика кезінде азастанда німдері КСРО-ны баса еш жерінде шыарылмайтын бірнеше ерекше зауыттары болды.Оларды ішінде «Атбеауылмаш» (кой ыратын машинкалар шыаратын), Алматы электротехника зауыты (жер асты тзды суларын тщыландыратын кондырылар), «Целиноградауылмаш» (жер кабаттарын йіндісіз деу ралдары, дестелегіш жне ар тотатыштар) зауыттарын айтуа болады. 6. Кп уаыта дейін азастанны ауыр машина жасау нерксібінде жетекші орында Алматы ауыр машина жасау зауыты болды.Зауыт лі кнге дейін жмыс істеуде. Зауыт німдері - алюминий,мыс сым темірлері, быр, прокат ралдары, металлургия, химия нерксіптеріне жне атом реакторларына арнап крделі прокатты рал-жабдытар шыарылады, олар - ТМД жне шетелдерді кптеген зауыттарында пайдалануда. 7. Жоспарлы экономика кезеінде республика аумаындаы кораныс-нерксіп кешені рамында 50 жоары технологиялы зауыт жмыс істеді. Бл зауыттар скери техника, ару-жара жне о-дрі шыаран. Соларды арасындаы жетекші зауыттар Петропавл (орта ашытыа ататын зымырандар, бл зымырандар ядролык зарядтарды тасымалдай алатын КСРО мен АШ арасындаы келісім бойынша каруды бл трі жойылды), Алматы (скери теіз флотына арналан торпедо), Орал (атыш ару-жара), Зырян (зымыран техникаларына арналан микросызбалар) алаларында орналасты. азіргі кезді зінде де осы аталан 50-ге тарта кораныс зауыттар азастан жне ТМД елдеріні ораныс кшіне арнап, німдер шыаруда. 8. 2009 ж. Астана каласында америкалы «Дженерал электрик» компаниясы мен ірі тепловоз растыратын зауыт пайдалануа берілді. Ол бгінгі кнге сай азастандыктар жне шетел нарыы шін ДЭ «Эволюция» маркалы 150 тепловоз шыаратын болды.

Р уе клігіні азіргі жадайы уе клiгi жолаушылар мен жктердi жоары жылдамдыта жеткiзумен згешеленедi. Бiрата оны ызмет крсетулерi ауа райы жадайларына арай лкен зiндiк нымен, сондай-а тасымалданатын жктi клемi мен салмаыны шектелуiмен сипатталады. азастан Республикасында бiлiктi уеайлатарымен 21 уежай жмыс iстейдi, оны 20 уежайы республикалы, 1 - облысты маыздаы уежайа жатады. Оларды 8 республикалы, 8 коммуналды, аландары жеке меншiкте.Кптеген уежайлар шiн тасымалдар клемiнi болмауы сипатты, оларды уежайлар тарифтердi сiру арылы орнын толтыруа тырысады. Мндай iс-рекеттер тасымалдар клемiнi одан рi тмендеуiне келедi. азастанды авиакомпаниялар орындайтын тулігіне ша-шу саныны лаюы тек Алматы жне Астана алаларыны уежайларында байалады. алан уежайларды ша-шу саныны траты тмендеу рдісі бар.

Р кеден тарифі Кеден тарифі – елді кеден аумаы арылы ткізілетін тауарлара олданылатын кеден баждары млшерлемесіні жинаы, яки тауарларды топтары бойынша елге келінетін жне елден кетілетін тауарлардан алынатын баждарды тізбесі. Онда тауарларды атаулары, салы салу бірлігі жне баж млшерлемесі мазмндалады. Баждан баса кеден алымдары да мазмндалады. Кеден тарифітері елді кіметі занамалы тртіппен белгілейтін дербес кеден тарифі, халыаралы келісімдерге сйкес мемлекеттер белгілейтін конвенциялы (келісімшартты)кеден тарифі трлеріне блінеді. Кейбір елдер (Канада, ндістан) кеден тарифіні екі трін де бірге олданады, яки бір елдерге дербес тарифті, екінші бір елдерге конвенциялы тарифті олданады. азастанда кеден тарифіні ралу жне олданылу тртібі, сондай-а, ел шекарасынан алып ткізілетін тауарлара баж салу ережелері “Кеден тарифі туралы” Зада белгіленген, бл заны кші елді бірыай кеден аумаында олданылады. Кеден тарифі елді сырты экономикалы ызметіні тауар номенклатурасына сйкес жйелендірілген тауарлара олданылады. Кеден тарифі баж млшерлемесін, млшерлеме трлерін, оларды белгілеу тртібін; маусымды жне ерекше баждарды сипаты мен олданылу тртібін; тауарды кедендік нын есептеу дістері мен олданылу тртібін; тауарды шыан жерін анытау аидаттарын; тариф жеілдіктері мен артышылытарын айындайды. Ішкі рынокты мемлекттік реттеу ралы болып табылатын кеден тарифіні негізгі масаттары: экспортты рылымын отайландыру; елді экспорты мен импортыны клемін, резиденттеріні валюталы кірістері мен шыыстарын тымды арасалмата стау; елді ндірісі мен ттынымы рылымында дерісті згерістерге жету шін жадайлар жасау; лтты экономиканы лемдік рынок жадаятыны олайсыз ыпалынан орау; елді лемдік экономикаа тиімді трде интеграциялау шін ажетті жадайларды амтамасыз ету. 1. Мемлекеттік сауда саясатыны тсінігі, баыты, жабдытары мен сипаты. Мемлекеттік сауда саясаты – бл ішкі нарыа шетелдік тауарларды келуін реттеу саласындаы, сондай-а бл мемлекетті тауарлары шетелдік нарыа жетімді болуын амтамасыз ететін саясат. Сауда саясаты негізінде тауарлар саудасы мен ызметтер саудасын арастырады.лтты жне лемдік нарытарды арасындаы зара арым-атынас жадайын сауда саясаты анытайды. Белгілі мемлекетті сауда саясаты з бейнесін сауда режимінде табады. Сауда режимі – бл лтты жне лемдік нарыты арым-атынасын алыптасытру шін олданылатын шаралар жиынтыы.Мемлекеттік сауда режиміні сипаты кедендік тарифті орташа дегейін, сондай-а санды шектеулерді интенсивтігілі мен орташы дегейін есептейтін агригалды крсеткіш ретінде аныталады.Импортты кедендік салымыны орташа дегейі 10% тмен, ал санды шектеу импортты 25% басып, тіркеу сипатына ие болатын мемлекетті сауда режимі салыстырмалы трде ашы болып танылуы ммкін. Мемлекеттік халыаралы саудаа араласу масштабына байланысты протекционистік сауда саясаты жне еркін сауда саясаты деп айырамыз (жабы экономикадан ашы еркін сауда саясатына кшу жадайын сырты сауданы либерализациялау деп аталады).Еркін сауда – еркін нары кштері сраныс пен сынысты, негізінде дамитын сырты саудаа мемлекетті минималды араласу саясаты. Протекционизм – тарифтік жне тарифтік емес ралдарды олдану арылы ішкі нарыты шетелдік бсскеден сатау шін олданылатын мемлекеттік саясат. Бндай шектеулерді сауда кедергісі деп атайды.2. Кедендік тарифті мазмны. Кеден баждарыны жіктелуі.Сырты сауданы реттеудегі е ке олданылатын рал болып кеден тарифтері табылады.Кедендік тариф – бл кедендік шекара арылы жылжитын тауарлара олданылатын кедендік баж ставкаларныны жйелендірілген жиынтыы. Кедендік тариф тсінігі кп жадайда, кедендік баж тсінігімен сйкес келедіКедендік баж мыналара жіктеледі:Импортты, экспортты, транзиттік, маусымды, антидемпингтік, компенсациялы, автономды, конвенционды, преференциялы, спецификалы,адвалорлы, рама. Кедендік тариф рамына арай арапайым жне крделі болып блінеді. арапайым кедендік тариф р тауара олданылатын бірттас ойылым негізінде рылан. Крделі кедендік тариф бірнеше салым ойылымына байланысты белгілі мемлекетті тауарына олданылатын максималды, аралы преференциалды.

Р клігіні экономикалы иыншылытары КСРО-ны ыдырауы мен кімшілік-міршілдік басарудан еркін нарыты арым-атынаса кшуден туындаан экономикалы дадарыс азастан Республикасыны клік кешені (КК) ызметіні негізгі крсеткіштерінде крініс тапты. Брыны кеестік мемлекеттер арасындаы шаруашылы байланыстарыны зілуі мен экономикалы белсенділікті едуір тмендеуіні салдары тасымал ызметі клеміні барлы крсеткіштер бойынша ысаруы болып табылды. азастан Республикасыны Статистика жніндегі агенттігіні 1990 жылдан бастап 1999 жыла дейінгі кезедегі мліметтері клікті барлы трлерімен жк тасымалдауды 2,5 еседен аса; жк айналымы - 3,5-ке; жолаушыларды тасымалдау - 5,0 ретке ысаранын куландырады. Осы крсеткіштерді динамикасын 1 жне 2-суреттерден байауа болады. атынас трлері бойынша е кп дрежеде ысаруа транзиттік тасымалдар мен импорт (тиісінше 17,9 жне 9,6 ретке) шырады, экспортты жк тасымалдары 3,1-ге, ал республикаішілік 2,2 ретке ысарды. Салыстырмалы талдау крсеткендей, КК жмысыны негізгі крсеткіштеріні сапалы баыты жалпы ішкі німні ЖІ згеру сипатына сйкес келеді.рі КК жмысыны барлы крсеткіштері ЖІ-ні згеруіне шамалы кідіріспен жауап айтарады. Соы жадай экономиканы демелі суі кезінде міндетті трде ескеруді талап етеді. Жеткілікті дамымаан клік жйесі бл жадайда елеулі іркілу факторы болады. Алайда бааны, сiресе, жаар-жанармай материалдарына суi, инфляциялы процестер мен іс жзiнде екiден астам жыл ішiнде згертiлмеген тасымалдара арналан тарифтер "азастан темiр жолы" РМК темiржол клiгiнi негiзгi ралдары мен жылжымалы рамын жмыса жарамды жай-кйiнде стау жнiндегi барлы бадарламаларды едуiр ысартуа мжбр еттi. Темiржол клiгiн жеткiлiксiз инвестициялау (1998 жылы - 12,7 жне 1999 жылы - 7,6 млрд. теге) жолды нормативтiк жндеулерiн орындамауа кеп сотырады. Сйтiп, соы жылдары крделi жндеу 75% аспайтын, ал орташа жндеу ажеттiден 60% аздау клемде орындалуда. Темiр жолдар мен жасанды рылыстарды (3508 кпiрлердi 16%-ны 1999 жылы ауiптi аауы болды) пайдалануды осындай тжiрибесi оларды тез тозуына кеп сотырады. Автоклiк саласы едуiр дрежеде мемлекет иелiгiнен алу мен жекешелендiруге тап болды. азiргi уаытта автоклiк ралдарыны бкiл паркiнi шамамен 84% азаматтарды жеке меншiгiне, 11% экономикалы ызметтi барлы трлерi зады тлаларыны жеке меншiгiне жне 5% мемлекет меншiгiне арады Кптеген уежайлар шiн тасымалдар клемiнi болмауы сипатты, оларды уежайлар тарифтердi сiру арылы орнын толтыруа тырысады. Мндай iс-рекеттер тасымалдар клемiнi одан рi тмендеуiне келедi. азастанды авиакомпаниялар орындайтын тулігіне ша-шу саныны лаюы тек Алматы жне Астана алаларыны уежайларында байалады. алан уежайларды ша-шу саныны траты тмендеу рдісі бар. азастан Республикасында 48 авиакомпания траты жне чартерлік негізде уе тасымалдарын жзеге асырады. Тек 38 авиакомпанияны з уе кемелері паркі бар, алан компаниялар з ызметін жала алан техникамен жзеге асырады.

Р клік стратегиясы Клік жйесін кешенді дамыту жне оны алдына ойылан масаттар мен міндеттер мемлекеттік клік саясатыны клікті рбір трі шін те дрежеде маызды мынадай негізгі баыттарын атауа ммкіндік береді: - клік ызметін мемлекеттік реттеу жйесін жетілдіру; -клік инфрарылымын алыптастыру жне дамыту;-клік ызметтері нарыын дамыту; -клік жйесін ірлік дамыту -клік процестеріні ауіпсіздігін арттыру; -азастанны транзиттік леуетін пайдалану тиімділігін арттыру -клік саласындаы инновациялы даму; -клік саласындаы ылыми жне кадрлік леуетті арттыру. азіргі жадайда клік азастан экономикасында маызды рл атарады Республиканы алалары мен елді мекендерін зара байланыстыра отырып, клік мемлекетті ауматы жне кімшілік ттастыын амтамасыз етуде, оны ораныс абілеттілігі мен ауіпсіздігінде негізгі рл атарады. Стратегия елдер арасындаы сіп отыран сауда байланыстарын пайдалы, сенімді жне ол жетімді транзиттік баыттармен амтамасыз етуге баытталан. Стратегия шеберінде негізгі кліктік магистралдар мен байланыстырушы баыттарды меридианды жне ендік орналасуыны жаартылан моделі олданылатын болады.Стратегия олданыстаы жне жаа «тзетуші» клік жолдары мен инфрарылымды объектілерді клік ралдарыны барлы трін бір мезгілде жаарта отырып, жаырту мен руды кздейді. Мнай-газ саласыны ерекшелігін ескере отырып, быр клігін дамыту олданыстаы Каспий теізіні азастанды секторын игеруді мемлекеттік бадарламасы3 жне азастан Республикасыны газ саласын 2015 жыла дейін дамыту тжырымдамасы4 шеберінде жзеге асырылады. Стратегия мемлекеттік клік саясатыны 2015 жыла дейінгі басым баыттарын белгілейді жне клік жйесіні кешенділігі мен бірттастыын амтамасыз етуге жне тиісті салалы бадарламаларды зірлеу шін негіз алауа тиіс саяси-экономикалы жне йымдастыру-ыты шараларды, принциптерді, клік инфрарылымы мен транзиттік саясатты дамыту басымдытарыны жиынтыын білдіреді. Стратегияны іске асыру екі кезеде жзеге асырылатын болады. I кезе: 2006-2010 жылдар. Сипаты: клік секторына инвестицияларды тарту; мемлекет клік кешеніне ресурстарды белсенді трде салады; нормативтік ыты базаны дайындау; клік салаларын реформалауды аятау жне ынталандыратын ахуал жасау халыаралы стандарттарды енгізу жне халыаралы клік ортасына кірігу. II кезе: 2011-2015 жылдар. Сипаты: мемлекет клік нарыыны отанды субъектілерін белсенді олдайды; субъектілерді кпшілігі мемлекеттік те, жекеменшік те, клік нарыыны дербес атысушыларына айналады; азастан Республикасы клік кешені операторларыны ызметі халыаралы стандарттара сай келеді жне ішкі нарыта да, сырты нарыта да кеінен сынылады; экономика мен халы тарапынан клік ызметіне сранысты згеруіне барабар ден оюа абілетті клік жйесін алыптастыруды аятау жне оны сапалы, олжетімді жне ауіпсіз клікпен анааттандыру; транзиттік тасымалдар клеміні арынды суі; клік инфрарылымы азіргі заманы стандарттара сйкес келеді.

Р быр клігіазастан Республикасындаы кмiрсутегi шикiзат оры лемдегі е жоарыларды бiрі ретінде бааланады. Бiра, оларды сапасы, сатуды негiзгi рыноктарынан алыс болуы оларды жеткiзу бойынша (РФ, зербайжан, Тркiменстан, Иран) азастанмен бсекелес белгiлi мемлекеттердi аймаы бойынша тасымалдау ажеттiгi, оны е тмен зiндiк нын амтамасыз етумен тасымалдау процесiн йымдастыру жнiнде ата талаптарды сынады. Бл жаынан быр клiгi е жасы ммкiндiктердi сына алады. КК осы секторы: - кез келген климатты жадайларда жмысты жоары орнытылыымен; - жыл пайдалануа негiзделген юды тмен зiндiк ндылыымен, жмыстарды механикаландыру жне автоматтандыру жоары дрежесiмен; - быр салу кезiндегi лкен капиталды шыындармен, бiра клiктi баса трлерiмен салыстыранда (за мерзiмдi пайдалану шартымен) тасымалдау бiрлiгiне е аз капитал жмсаумен сипатталады. Мнай бырларыны бiрi республиканы батыс, ал екiншiсi шыыс айматарында орналасан екi жекеленген жйеден трады. Мнай бырларыны батыс жйесi азастанды мнайды Атырау жне ресейлiк мнай деу зауыттарына, сондай-а экспорта ресей мнай бырлары жйесi арылы алыс шет елдерге жнелтудi амтамасыз етедi. Мнай бырларыны шыыс жйесi Павлодар, Шымкент жне збек мнай деу зауыттарын Тюмень (Ресей Федерациясы) мнайларымен оректендiруге арналан. 32 сорыш-ю станциялары, 18 абылдау-тапсыру пункттерi, 2 ю эстакадалары (Атырау, Маат алалары), темiр жол ю эстакадасы (Атау САС) пайдаланылуда. Негiзгi орларды 70% астамы 10 жылдам астам, 5% - 30 жылдан астам пайдаланылуда. Осы себептен апат дегейi рбiр 1000 км мнай бырына 6 апаттан асады. Мнай бырларыны жалпы ткiзу ммкiндiгi жылына 86 млн. тонна мнайа жетедi, бiра олар азiргi кезде батыс айматарда басым Шыыс мнай быр жйесi объективтi экономикалы жадайлара байланысты іс жзiнде жмыс iстемейдi. азастан Республикасыны аумаындаы газ бырлары кбiнесе транзит болып табылады ("Бара-Орал" жне "Орта Азия-Орталы" газ бырларыны магистральды желілерi) жне азастанны халы аз орналасан орталы жне солтстiк-батыс аудандарында орналасан. Оларды солтстiк азастанны жекелеген учаскелерiнде iшкi мтаждытар шiн аз пайдаланады. Республиканы отстiк айматарында азастанны Шымкент, Жамбыл жне Алматы облыстарын, сондай-а ырызстанды бар газымен оректендiретiн газ быры жмыс істейдi.

Р теіз клігіні ерекшеліктері Туелсiздiк алан кезден бастап азастан шiн Каспий теiзiнi клiктiк леуетi баран сайын сетiн мддеге ие болды. Бан тек каспий масатында мемлекеттермен теiз байланысы ана емес, рi Ресей Федерациясыны кеме атынасы зендерi мен арналары арылы ара жне Балты теiздерi бассейндерiне шыуды леуеттi ммкiншiліктер ызмет етедi. азастанны Каспийдегi теiз тасымалдарын игеруi елдi батыс айматарындаы мнай ндiрудi арынды дамуымен, сондай-а Кавказ бен Парсы шыанаы елдерi баытында здерiнi экспортты ммкiншiлiктерiн толыыра iске асыру ажеттілігiмен ынталандырылады. КСРО ыдырааннан кейiн Каспий теiз пароходствосына тиесiлі бкiл теiз флотын зербайжан мемлекет меншiгiне алды. Осы уаытта оны туы астында 4 ра жк жне 30 астам танкер пайдаланылуда, ал "Каспий теiз пароходствосы" зербайжан компаниясы Каспий теiзi бассейнiнде iрi оператор болып табылады. Тркiменстан Республикасында шеуi Каспийде пайдаланатын трт ра жк рамындаы з теiз сауда флоты бар. Тркiменстан з флотын келесi кезекте Каспий теiзi бассейнiнде пайдалану шiн танкер сатып алу жолымен кеейтудi жоспарлауда. Иран Ислам Республикасы трт ра жк кемелерiн пайдалану арылы Каспий теiзi бойынша теiз тасымалдарын жзеге асыруда. Айтыландардан баса Каспийдегi тасымалдарда Ресей Федерациясыны р алуан пароходстволарына тиесілі "зен-теiз" сыныпты класты кемелердi едуiр саны атысады.

Р-ы лтты клік задылыыны жалпы мінездемесі "азастан Республикасындаы клік туралы" 1994 жылы 21 ыркйектег азастан Республикасыны Заына (азастан Республикасы Жоары Кеесіні Жаршысы, 1994 ж., N 15, 201-жат; азастан Республикасы Парламентіні Жаршысы, 1996 ж., N 2, 186-жат) мынадай згерістер мен толытырулар енгізілді. Клиент (жк жнелтушi, жк алушы, жолаушы, кеме жалдаушы) - тасымалдаушымен жасалан шарта сйкес клiктi пайдаланатын жеке немесе зады тла немесе мемлекет (атарушы билiк органыны атынан).Клiк ксiпорны - жктердi, жолаушыларды, тедеме жктi тасымалдау, клiк ралдарын сатау, оларда техникалы ызмет крсету жне оларды жндеу жнiнде шаруашылы-коммерциялы ызметпен айналысатын зады тла, ол азастан Республикасыны занамасына сйкес iс-рекет жасайды.азастан Республикасыны клiгi - оны аумаында тiркелген темiржол, автомобиль, теiз, iшкi су, уе, алалы электр, соны iшiнде метрополитен, сондай-а азастан Республикасыны аумаындаы магистральды труба-быр клiгi.Тасымалдаушы - аыа немесе жалданып жолаушыларды, тедеме жктi, жктердi жне почта жнелтiлiмдерiн тасымалдау жнiнде ызмет крсететiн рi осыан белгiленген тртiппен берiлген лицензиясы немесе рсаты бар, меншiк ыымен немесе зге де зады негiздерде клiк ралдарын иеленушi жеке немесе зады тла. Клiк ызметiн мемлекеттiк реттеу ыты амтамасыз ету, лицензиялау, техникалы реттеу, салы салу, несие беру, аржыландыру жне баа белгiлеу, инвестициялы, бiрттас леуметтiк жне ылыми-техникалы саясат жргiзу, азастан Республикасыны задарын клiк ксiпорындарыны орындауына баылау жне адаалау жасау жолымен жзеге асырыладыазастан Республикасыны задарында кзделгеннен зге реттерде мемлекеттiк органдарды клiк ксiпорындарыны шаруашылы ызметiне араласуына, сондай-а клiк ксiпорындарыны пайдалану ызметкерлерiн баса жмыстара атыстыруа ыы жо. Клiктi мемлекеттiк басаруды азастан Республикасы Президентiнi шешiмiмен рылан жне азастан Республикасы кiметiнi бекiткен Ережеге сйкес iс-рекет жасайтын укiлеттi мемлекеттiк орган жзеге асырады. Укiлеттi мемлекеттiк органны негiзгi мiндеттерi: -азастан Республикасыны клiк саласындаы экономикалы мдделi орау; -клiк саласында халыаралы ынтыматастыты жзеге асыру;-азастан Республикасындаы клiк ызметiн реттейтiн нормативтiк ыты актiлердi жобаларын зiрлеу жне лтты стандарттарды зiрлеуге атысу; клiктi барлы трлерiн дамытуды бадарламалары мен тжырымдамаларын зiрлеу, инвестициялы, ылыми-техникалы жне леуметтiк саясатты алыптастыру жне жргiзу; республика экономикасы мен халыны тасымалдауа жне солара байланысты ызметтерге деген ажеттерiн амтамасыз ету шiн жадайлар жасау; клiк ызметiн пайдаланушылар ытарыны саталуын баылау жне адаалау; мемлекеттi жне халыты тасымалдау ажеттерiне болжамдар зiрлеу; азастан Республикасы клiк кешенi ызметiнi жмысын йлестiру жне мемлекеттiк реттеу iсiн жзеге асыру болып табылады.

быр клігі: артышылытары мен кемшіліктері. БЫР КЛІГІ. артышылытары: Ауа-райы жадайларына туелді болмаушылы; Тасымалданатын жкті беруді здіксіздігі; Тменгі зіндік н; Жоары дегейде операцияларды автоматтандыру (ю, айдау, шыару). кемшіліктері: Біржаты тасымалдау; Баса трдегі жкті тасымалдауды ммкін еместігі; рылыны жоары зіндік ны.

рал-сайман шаруашылыын йымдастыруКсіпорынны рал-сайман шаруашылыын йымдастыру 1. нерксіпті рал-жабдытармен амтамасыз етуді мні мен міндеттері 2. Техникалы жабдытау
нерксіптік нім ндіру кезінде рал-саймандар, жабдытар жне таы баса кптеген технологиялы кралдар кеінен пайдаланылады. Ксіпорында кп блшекті, конструкциясы крделі бйымдарды ендіру шін мыдаан типтік размерлі рал-саймандарды олданады. Технологиялы жабдытарды сапасына, оларга ойылатын талаптара байланысты ндірілетін німні техникалы дегейі, ндірісті тиімділігі аныталады. Ксіпорынны рал-сайман шаруашылыы ндірісті технологиялы жабдытармен амтамасыз ету, оны сатау, олдану жэне жндеу жмыстарын жргізуді басару шін бір жерге орталытандырады. рал-сайман шаруашылыыны негізгі міндеттеріне ксіпорынны жабдытара ажеттілігін анытау, ралдарды пайдалануды жне оларды олдану кезінде техникалы баылауды йымдастыру, крал-сайман шаруашылыьн жетілдіру шараларын дайындау жатады. Ксіпорынны рал-сайман шаруашылыыны рамына рал-сайман блімі, технологиялы жабдытарды дайындау цехтары, орталы крал-сайман оймасы, цехты рал-сайман тарату оймалары, рал-саймандарды айрау, жндеу шеберханалары кіреді. ндірістік цехтарда рал-саймандар мен ызмет крсетуді йымдастырумен рал-сайман шаруашылыы айналысады.олданылатын ралдарды р трлілігін ескере отырып, ндірісте оларды дайындауды жэне олдануды болжау шін онын наты жіктемесі жасалып, индекстелуі ажет. Жабдытарды жіктеу негізінде ндірістік-техникалы жэне конструкциялы белгілері бойынша оны топтамасы жасалады. Кэсіпорында толыымен олданылытын рал-саймандарды пайдалану сипаты бойынша арнайы жне стандартты болып блінеді. Арнайы рал ретінде наты операцияда белгілі бйымды ндіруге ана олданылатьш рал-саймандарды айтады. Оны ттынатын ксіпорындардьщ здері дайындайды. Стандартгы деп р трлі блшектерді деу шін олданылатын рал-саймандарды айтады. Олар крал-сайман шыаратын зауыттарда ндіріледі. рал-саймандар атаратын ызметіне арай баылау-лшеуші, технологиялы жабдытар болып блінеді. рал-саймандар, мысалы, темір ндеуші ралдар бойынша мынадай топтара блінеді: кесуші, лшеуші, монтаждау, осалы ралдар жне т.б. Оларды райсысы, мысалы, кесу ралдарыны класы сияты топтара блінеді; кіші класстар з кезегінде топтара, топтар кіші топтара, кіші топтар трлерге, соылары таы баса трлерге блінеді.рал-жабдытара деген ксіпорынны ажеттілігін анытау шін бадарламаа сйкес рал-жабдытарды шыындарын анытау, ксіпорынны алыпты жмысын амтамасыз ететін рал-жабдытарды орларын есептеу, ндірісті рал-жабдытармен амтамасыз ету жоспарын ру ажет болады. Ксіпорынны ралдара ажетгілігін жмсау жне айналым орларынан ралады.

Логистиканы масаты Логистика – клиенттерді немесе корпорацияларды талаптарын анааттандыру шін бастапы нкте мен жеткізу нктелелеріні арасындаы ресурстар аымын басаруды білдіреді. Логистика ымы апарат, тасымалдау, мліктеу, оймалау, аптамалау жне ауіпсіздік сияты раушыларды бірлесуін амтиды.Логистиканы негізгі масаттарыЛогистика кптеген ксіпорындарды негізгі функцияларыны бірі болып табылады. Логистиканы негізгі кздейтін масаттарын жмыс німділігіне жне зіндік на байланысты деп шартты трде блуге болады. Олара жататындар: ыса жеткізу мерзімі, млікті тмен дегейде сталуы жне ндірістік уаттарды жоары дегейде пайдалану.Логистика салалары:1.амтамыз ету логистикасы 2.ндірістік логістика 3.Тарату логистикасы 4.Сатудан кейінгі (after sales) логістика 5.Шыарып тастау (disposal) логистикасы амтамыз ету логистикасы нарыты зерттеу, ажеттіліктерді жоспарлау, жасау немесе сатып алу шешімдері, тапсырыс беру жне тапсырысту баылау сияты рекеттерден трады.ндірістік логистика амтамасыз ету мен тарату логистикасын біріктіреді.Тарату логистикасы негізгі масаты ретінде дайын німдерді клиентке жеткізу болып саналады. Бл з кезегінде тапсырысты деу, оймалау жне тасымалдаудан трады. Тарату логистикасыны ажеті мол, йткені ндіруді уаыты, орны жне клемі ттыну уаыты, орны жне клемінен згеше.Шыарып тастау (disposal) логистикасыны негізгі функциясы болып бизнес рдістері кезіндегі пайда болан оыс-алдытарды шыарып тастауа байланысты логистика нын азайту, ызмет трдерін кбейту болып есептеледі.

Логистикалы жйе Логистика – клиенттерді немесе корпорацияларды талаптарын анааттандыру шін бастапы нкте мен жеткізу нктелелеріні арасындаы ресурстар аымын басаруды білдіреді. Логистика ымы апарат, тасымалдау, мліктеу, оймалау, аптамалау жне ауіпсіздік сияты раушыларды бірлесуін амтиды.Логистиканы негізгі масаттарыЛогистика кптеген ксіпорындарды негізгі функцияларыны бірі болып табылады. Логистиканы негізгі кздейтін масаттарын жмыс німділігіне жне зіндік на байланысты деп шартты трде блуге болады. Олара жататындар: ыса жеткізу мерзімі, млікті тмен дегейде сталуы жне ндірістік уаттарды жоары дегейде пайдалану.Логистика салалары:1.амтамыз ету логистикасы 2.ндірістік логістика 3.Тарату логистикасы 4.Сатудан кейінгі (after sales) логістика 5.Шыарып тастау (disposal) логистикасы амтамыз ету логистикасы нарыты зерттеу, ажеттіліктерді жоспарлау, жасау немесе сатып алу шешімдері, тапсырыс беру жне тапсырысту баылау сияты рекеттерден трады.ндірістік логистика амтамасыз ету мен тарату логистикасын біріктіреді.Тарату логистикасы негізгі масаты ретінде дайын німдерді клиентке жеткізу болып саналады. Бл з кезегінде тапсырысты деу, оймалау жне тасымалдаудан трады. Тарату логистикасыны ажеті мол, йткені ндіруді уаыты, орны жне клемі ттыну уаыты, орны жне клемінен згеше.Шыарып тастау (disposal) логистикасыны негізгі функциясы болып бизнес рдістері кезіндегі пайда болан оыс-алдытарды шыарып тастауа байланысты логистика нын азайту, ызмет трдерін кбейту болып есептеледі.

Нары жадайындаы ксіпорын.Ксіпорын – бл оамды мтаждыты анааттандыру жне пайданы алу масатымен німді шыару, жмыстарды орындау жне ызмет крсету шін ксіпкермен немесе ксіпкерлер бірлестіктерімен рылан дербес шаруашылы жргізуші субъект. Нарыты экономика жадайларында ксіпорынны тиімді жмыс істеуіне р трлі факторлар ыпал етеді. Екі топа біріктіруге болады: позитивтер жне негативтер. Позитивтер бл ксіпорын ызметіне пайдалы ыпал жасайтын факторлар, ал негативтер – керісінше. Клік ксіпорыны – жктерді, жолаушыларды, тедеме жкті тасымалдау, клік ралдарын сатау, олара техникалы ызмет крсету жне оларды ждеу жнінде шаруашылы, коммерциялы ызметпен айналысатын зады тла. Ол Р-ны занамасына сйкес рекет жасайды. Р-ны клігі оны аумаында тіркелген темір жол, автомобиль, теіз, ішкі су, уе, алалы электр, сондай-а Р-ны аумаындаы магистральды быр клігі. Тасымалдаушы – аыа немесе жалданып, жолаушыларды, тедеме жкті, жктерді жне почта желтілімдерді тасымалдау жнінде ызмет крсететін, рі осыан белгіленген тртіппен берілген лицензиясы немесе рсаты бар зады негіздерде клік ралдарын иеленуші зады немесе жеке тла.

Нары инфрарылымы.Экономиканы таы бір ерекше рамдас блігі – инфрарылым. Инфрарылым дегеніміз - нерксіптік жне ауыл шаруашылы ндірісіне, сондай-а халыа ызмет крсететін шаруашылы салаларыны кешені. Бл кешенде клік, байланыс сауды, материалды-техникалы жабдытау, ылым, білім, денсаулы сатау, т.б. амтылады. Ол ндірістік жне леуметтік инфрарылымдардан трады. Нары инфрарылымыны рамын анытау аз зерттелген жне отанды экономикалы оулытарда сынылан мселе болып табылады. Крсетілетін ызметтер сипатына байланысты кптеген экономистер нары инфрарылымыны рамын ртрлі трыдан арастырады. Біра оулытарда сынылан барлы кзарастарды ішінен екеуіне ана назар аудару керек:- экономика салалары мен ебек ету рекетіні тріне байланысты;- нары трлеріне байланысты.Нары инфрарылымы бір-жаты емес, йткені ксіпорындарды ызмет етуін амтамасыз ететін сырты жадайлар бір жаты емес. Экономикалы процестерге ыпал ету сипатына байланысты осы жадайларды трт топа блуге болады:1. німді ндіру мен айналымын амтамасыз ететін жадайлар; німні ндіріс сферасына озалысын йымдастыру; апаратты жинау, жеткізу жне деу; технологиялы жне басару мселелері бойынша сауатты кеес беру жне т.б.; 2. жмысшы кшін айта ндіру жадайлары: жмысшылар мен ызметкерлерді денсаулыын сатау, олара жалпы білім беру жне маманды айта дайындау, демалысты йымдастыру жне т.б.; 3. оамды айта ндіруді макроэкономикалы тепе-тедігіні баланстылыын амтамасыз ететін жадайлар; 4. экономикалы дамуды экономикалы жадайлары.

Нары туралы жалпы тсінік: трлері, ызметтері.Нары — наты тауар сатушылар мен оны сатып алушыларды басын осатын кез келген институт немесе механизм. Нарыа бір ана анытама беру жеткіліксіз. Нары кпжаты, оны р трлі жаынан зерттеуге болады сондытан да экономикалы дебиеттерде оны кптеген анытамалары бар. Сатып алу жне сату кзарасы бойынша нарысраныс пен сынысты, ндіруші мен ттынушыны зара рекетін арастырады. Экономиканы йымдастыру формасына арай – нарытыэкономиканы іс-рекет етуіні оамды формасы деп атайды. Рынокты атысушы позициясы бойынша нарыты шаруашылы тлаларыны арасындаы оамды формасы деп атайды. Рынок (нары)– бл дайы ндірісті барлы буынында: ндіріс, блу, айырбас, ттыну жне сатумен сатып алу арылы жзеге асырылатын йымды-экономикалы атынастарды жйесі. Нарыты субъектілеріне жататындар: сатушылар мен сатып алушылар (й шаруашылыы, фирмалар, мекемелер мемлекет). Нары объектілеріне жататындар: тауарлар мен ашалар. Тауарлара жататындар: ндірілген нім мен атар ндіріс факторлары (ебек, жер, капитал) мен крсетілетін ызметтер. рылымы жаынан нарыты мынадый критерилерге блуге болады:Нары атынастары объектілеріні атаратын экономикалы ызметі бойынша:игіліктер мен ызметтер нарыы;ндіріс ралдарыны нарыы;ылыми- техникалы ралдар нарыы;нды ааздар нарыы;жмыс кші нарыы.Нарытарды тауарлы топтар бойынша жіктеуге болады.ндірістік ызметке баытталатын тауарлар нарыы;халы ттынатын тауарлар нарыы;шикізат пен материалдар нарыы.Кеістік критериі бойынша мынадай нарытар болады.айматар ішіндегі;айматар аралы;республикалы;республикааралы;халыаралы (лемдік) нарытыр.Бсекені шектеулі дрежесі бойынша мынадай нарытар болады:монополиялы;олигополиялы;салааралы нарытар.Нары атынастарыны субъектілері бойынша мынадай нарытыр болады:ктерме сауда нарытары;блшек сауда нарытары;ауыл шаруашылы німдерін мемлекеттік сатып алу нарытары.Экономикада задылыты сатау жаынан мынадай нарытар болады:зады, ресми нарытар;зады емес, клекеленген нарытар.Нарыты рылымды трлеріне байланысты.Тауарлар мен ызметтер нарыы ттыну тауарларыны нарыы – азы - тлік жне азы - тлік емес тауарларыны нарыы;ызметтер нарыы;трын й жне ндірістік емес имараттар нарыы.ндіріс факторларыны нарыы жылжымайтын мліктер нарыы; ебек рылымдарыны нарыы; шикізат пен материалдар нарыы;уат ресурстарыны нарыы;пайдалы азбалар нарыы. аржы нарыы капиталдар нарыы немесе инвестициялы нарытар;несие нарытары;нды ааздар нарыы (акция, облигация, т.б.);валюта, аша нарытары.Интелектуалды німдер нарыы - инновацияландыру, ойлап табудаы информациялы ызметтерді, дебиет жне ебектеріні нарытары. Жмыс кші нарыы – бл ебек ресурстары озалысыны экономикалы формасы. Бнда нары экономикасы задарына сйкес жмыс кші миграция жасап отырады. Айматы нарытар - жергілікті, ішкі лтты, сырты, халыаралы нарытар.