дам бол” - бл принципті алаш жариялаан кім?
А) Абай.
В) А.Байтрсынлы.
С) Ш.Улиханов.
D) .Бкейханов.
Е) Шкрім.
7. Тркі леміндегі діретті кш:
А) Аспан.
В) Кк аспан.
С) Топыра.
D) Тір.
Е) Жер.
8. Абай философиясында адам бойындаы негізгі ш асыл асиет:
А) Аыл, айрат, жрек.
В) Арман, кш, мінез.
С) Сезім, кш, жігер.
D) Масат, еркіндік, сана.
Е) Ой, абілет, айрат.
май ана” тркі ымында андай асиетке ие?
А) Ана мен бала ораушысы.
В) Жер мен аспан ораушысы.
С) Кн мен тн ораушысы.
D) лім мен мір ораушысы.
Е) А мен с ораушысы.
10. орыт Ата дниетанымындаы діретті аспап:
А) Сырнай.
В) обыз.
С) Домбыра.
D) Дабыл.
Е) Керней.
ріс№10
Философияны теориялы негіздері. Болмыс философиясы. Философиялы білім жйесіндегі гносеология.Эпистемология
Дрісті ысаша мазмны:
Болмыс мселесін арастыратын философия блімін онтология деп атайды. Философияны алыптасуыны зі болмыс мселесін зерттеуден басталады. Ежелгі Шыыс, антикалы дуірден бастап, Парменид, орта асырлы философия, Гегель, Хайдеггер жне т.б. болмыс мнін ынуа тырысты. Болмысты Гегель зіні «ылыми логикасында» былай анытайды: «Бастама зінде болмыс пен ештемені сатайды; ол болмыс пен ештемені бірлігі, немесе, басаша айтса, ол – бейболмыс, сонымен бірге ол - болмыс; дл сол сияты, ол болмыс бола трып – бейболмыс». (Гегель «ылыми логика», т.5, 58 бет).
«Бл таза болмыс дегеніміз таза абстракция, демек, абсолюттік терістеулік, яни тікелей алынандаы, ештеме» (Гегель т.1, 220 бет). Философиялы «болмыс» категориясыны мазмнын мына жадайлар ашуы ммкін:
- оршаан дние, заттар, былыстар, шындыта мір среді, ол дние бар;
- оршаан дние дамуда, ішкі себептері бар, озалыс кзін зінде сатайды;
- материя мен рух – бір, біра сонымен бірге арама-арсы мнділіктер шындыта мір среді; материя да бар, рух та бар.
Осы жоарыда айтыландар субстанция ымымен аныталады.
Субстанция (лат., «мн», «нрсе», «мнділік») - тпнегіз, ешнрседен туелсіз, зге нрселерді тудыратын бастама; Субстанция – мнділікті алы себептілігі. Жалпы, субстанция гректі «гипостасис» - негіз, фундамент, тла деген сздерін білдіреді. Шіркеулік «ипостасьта» осы маынада. Субстанция категориясын Аристотель, Декарт, Спиноза, Гассенди, Локк жне т.б. арнайы арастыран.
Болмыс – адам санасынан тысары, туелсіз тратын объективтік шындыты жне адамны зін де бейнелейтін философиялы категория. Болмысты философиялы ынуды зге тсініктерден ажырата білу керек.
Болмысты негізгі формалары:
· материалды, заттар мен процестер болмысы:
а) бірттасты тріндегі табиат заттары, процестер болмысы;
) адам жасаан заттар, процестер болмысы;
· идеалды, рухани болмыс:
а) тлаланан, жекелік рухани болмыс;
) объективтенген рухани болмыс;
· адами болмыс, адам болмысы:
а) заттар дниесіндегі адам болмысы;
) адамны зіндік болмысы;
· леуметтік болмыс:
а) оамдаы адам болмысы;
) оамны зіндік болмысы;
Болмысты зге де трлері кездеседі:
· ноуменалды («ноумен» - зіндік зат) болмыс – санадан тысары, оан туелсіз болмыс;
· феноменалды («феномен» - былыс, тжірибеде берілген) болмыс – танымдаы субъектті елестету, крініс болмысы, ддамал болмыс;
Кбінесе ноуменалды болмыс пен феномалды болмыс бір-біріне сйкес келеді.
Бейболмыс – абсолюттік ештеме, болмыспен арама-арсылытаы жне бірліктегі болмыс.
оршаан дниедегі заттар, былыстар болмыста болады жне бейболмыста да болуы ммкін. Мысалы: лі туылмаан адамдар, жасалмаан заттар; лген адамдар, ираан мемлекет, алалар, шкен ркениеттер жне т.б.
озалыс– материяны мір сру тсілі, оны жалпылы асиеті, атрибуты. озалыс жалпы аланда, материяны зара рекеттесуі, жалпы згеру. Материя тек озалыста болады, сол арылы зін-зі айындайды, білдіреді. Материясыз озалыс жо, озалыссыз материя жо – дейді материалистер. Материя озалысыны арапайым трлерінен крделі формаларына кшуін, тменгі сатыдан жоары сатыа рлеуін дамудеп атайды. Сондытан згеріс дамуа араанда ке, жалпы ым.
Материя кеістікпенуаыттаорналасан.
Кеістік пен уаытты арастыруда философияда негізінен екі кзарас ке тараан:
Ø субстанциялы(Демокрит, Эпикур) дісте уаыт пен кеістік бір - біріне туелсіз, зіндік шынды, рі материяда зіндік субстанция. Ал материяны кеістік жне уаытпен араатынасы субстанция аралы атынас болып табылады.
Ø Реляциялы(лат,-relatio- атынас) (Аристотель, Лейбниц, Гегель) дісте кеістік пен уаытты материалды объектілерді зара рекетін йымдастыратын, райтын атынасы ретінде арастырылады. азіргі тада реляциялы дісті олдаушылар басым.
Ø Кеістік- материя болмысыны формасы, материалды жйе элементтеріні созылымдылыын, рамдастыын, бірге мір сруін, зара рекетін білдіреді.
Кеістік асиеттері:
· денелер созылымдылыы;
· ш лшемді;
· айта оралу ммкіндігі.
Уаыт-материя болмысыны формасы, барлы материалды жйелерді затылыын, кй-жадайларыны біртіндеп згеруі мен дамуын білдіреді.
Уаыт асиеттері:
· затылы пен біралыпты згеру;
· бір лшемді;
· айта оралмау;
· бір баыттылы.
Таным– оршаан дниені адам санасында белсенді бейнелеу процесі. Таным – субъектті объектке тарихи диалектикалы атынасы. Таным – шындыты бейнелеуді жоары формасы, салыстырмалы аиаттан наты аиата ту, субъектті объектке шексіз жаындай тсуін бейнелеу. Таным теориясын философиялы тілде гносеологиянемесе эпистемологиядеп те атайды.
Адам оршаан дниені екі жолмен тануы ммкін:
- тікелей тану, яни дниемен тікелей атынаста болу;
- жанамалай тану, яни материалды жне рухани мдениет ндылытары арылы тану.
Философия тарихында таным процесіні ыну барысында ш трлі кзарас алыптасты:
- идеализм.Субъект (S) пен объект (О) – барабар;
Субъект – белсенді, объект – пассивті;
- материализм.Субъект (S) пен объект (О) – барабар;
Субъект – пассивті, енжар, метафизикалы немесе механикалы бейнелеу, мезеушілік; Субъект объектке туелді.
- - метафилософия.Субъект (S) пен объект (О) – барабар емес, олар бір-біріне шексіз жаындайды. Субъект пен объект дайы диалетикалы зара атынаста болады.
Танымны (ойлауды) екі формасы:
· сезімдік, тйсіктік таным, немесе эмпирикалы дегей;
· рационалды, логикалы таным, немесе теориялы дегей.
а) Танымны сезімдік формасы.
Эмпиризм(грек., тжірибе) – сезімдік тжірибені білімні айнар кзі деп біледі жне баылау мен экспериментті нтижелеріне сйенеді.
Идеалистік сенсуализм– тйсіктер мен сезімді шындыты кзі, ал оларды шыу тегі, айнар кзі мселесін терістейді. (Беркли, Юм, Мах).
арапайым реализм– адамнан тыс тран заттарды, былыстарды біз алай абылдаса, ол шындыта дл солай болады, ал олар тйсіктер формасына ешандай сер етпейді. Джон Локкты «Tabula rasa» - «таза татасы»; «уел баста сезім, тйсіктерде болмаан нрсе, аыл-парасатта да болмайды».
Сезімдік таным формалары:
- тйсік– заттар мен былыстарды жеке асиеттерін бейнелеу;
- абылдау– сезім мшелеріне тікелей сер ететін сырты заттар мен былыстарды ттас бейнесі;
- елестету– брын абылданан заттар мен былыстарды бейнесін айта жаырту.
) Танымны рационалды формасы.
Рационализм(лат., аыл, парасат) – логика, ойлауды абсолюттендіру, танымны негізі аыл, парасат деп ыну. (Декарт, Спиноза, Гегель).
Рационалды таным формалары:
- ым– заттар мен былыстарды елеулі белгілері мен асиеттерін бейнелейтін абстрактілі ойлау формасы.
- Пікірдегеніміз бір нрсені растайтын немесе терістейтін ойлау формасы. Пікір объективтік шындытаы былыстарды, заттарды болмысыны аиаттыын, не жаландыын бейнелейтін ойлау формасы. Пікір зат жне оны белгісін байланыстарын екі ымнан немесе екі терминнен трады – субъект (S) жне предикат (Р);
- Тжырымдеп бір немесе бірнеше пікірден жаа пікір шыаратын ойлау формасын айтады.
M – P Барлы адам - леді
S – M Гегель - адам
________ ___________________________ ;
S – P Гегель - леді
Таным процесінде дниені тануа бола ма, не болмай ма деген мселеге екі трлі кзарас бар:
- гностицизм– дниені тануа болады, адамны танымды ммкіндігін шексіз деп тсінетіндер;
- агностицизм– дниені тануа болмайды, адамны танымды ммкіндігі шектелген деп тсінетіндер; (Иммануил Кант)
азіргі заманы гносеологиякбінесе гностицизм баытын станады, мына аидалара сйенеді:
- диалектика задарына, категорияларына, принциптеріне жгінеді;
- тарихилы принципіне, яни пайда болып алыптасу;
- танымны з ммкіндігіне сенімдік;
- объективтікке негізделу;
- шындыты жасампазды бейнелеудегі белсенділікке иек арту;
- аиатты натылыын тірек ету;
- практика, яни адам іс-рекеті, ызметімен бітімдестік.
Таырып бойынша глоссарий:эпистемология,таным, таным формалары, ым, пікір, аиат, тжырым, тйсік, абылдау, болмыс, онтология, материя, кеістік, уаыт, бейнелеу, синергетика жне т.б.
Таырып бойынша тест тапсырмалары:
1. Онтология ол:
А. ндылытар ілімі
В. негелік, этикалы теория
С. Болмыс туралы ілім
D. Таным теориясы
E. Діни ілім
2. Гносеология ол:
А. Болмыс туралы ілім
В. Даму ілім
С. Таным теориясы
D. нер философиясы
E. Адам жніндегі ілім
3. Сезімдік таным формалары:
А. Гипотеза, эксперимент, теория
В. Парасат, аыл, рух
С. Интуиция, ес, елес
D. Сезім, абылдау, елес
Е. ым, пайымдау, ойорытынды
4. Рационалды таным формалары:
А. Гипотеза, эксперимент, теория
В. Парасат, аыл, рух
С. Интуиция, ес, елес
D. Сезім, абылдау, елес
Е. ым, пікір, тжырым
5. Жалпы білімнен натылыа туге негізделген діс:
А. Дедукция
В. Индукция
С. Анализ
D. Социометрия
Е.Синтез
6. Эмпирикалы таным формасы
А) Теория
В) Ойорытынды
С) Гипотеза
D) Пайымдау
E) ылыми факты
7. ылыми танымны екі дегейі бар:
А) Физикалы жне метафизикалы
В) Теориялы жне эмпирикалы
С) Материалистік жне идеалистік
D) Субъективтік жне объективтік
E) Кнделікті жне практикалы
8. Дниені тануды ммкіншілігін шектейтін философтар:
А) Нигилистер.
В) Иррационалистер.
С) Агностиктер.
D) Скептиктер.
Е) Рационалистер 9.
9. Танымны бастауы тек ана тйсік деп есептейтін баыт:
А) Рационализм.
В) Сентиментализм.
С) Иррационализм.
D) Сенсуализм.
Е) Эмпиризм.
10. Материя болмысыны формасы:
А) Рационализм.
В) Сентиментализм.
С) Иррационализм.
D) Кеістік.
Е) Эмпиризм.
Антропосоциогенезді философиялы аспектілері
ріс№11.
Антропосоциогенезді мні мен ерекшелік белгілері
Дрісті ысаша мазмны:
Адам мселесі сана мселесі сияты философиядаы е крделі, шешімін таппай келе жатан, рі шешімі табылмайтын мселе.
Философиялы антропология– ке маынада, - адам табиаты мен мні туралы ілім, ал тар маынада – XX . батыс философиясындаы аым, - кілдері – Шелер, Плесснер, Гелен, Ротхакер, Хенгстенберг, Портман, Ландман жне т.б.
Антропология(грек., antropos – адам, логос – ілім) – адамны шыу тегі мен эволюциясы туралы ілім;
Антропогенез– адам алыптасуыны эволюциялы процесі;
Антропогенез– адам мен оамны шыу тегі;
ылыми антропологиямен айналысандар – К.Линней, Ж.Ламарк, француз археологы Б.Де Перт; Ч.Дарвин 1871 ж. «Адамны шыу тегі жне жынысты срыптау» деген кітап жазды. Ч.Дарвинні теориясын олдаушылар Т.Хаксли, Э.Геккель – адамны шыу тегіні симиалды(лат., simia – маймыл) теориясыны негізін салды.
Шимпанзе мен адамны – 91% гені сас, гиббонмен – 76%, макака – резус – 60%; Ал морфологиялы белгілерібойынша састы: горилла – 385, шимпанзе – 369, орангутанг – 359, гиббон – 117; Брахиация – ааша шыу мен рлеу. ылымда Шыыс Африка – адамзатты алашы отаны деген пікір бар.
Адам нсіліні шыу тегіні екі гипотезасы:
· моногенетикалы гипотеза– адам нсілі бір атадан шыан, яни Homo sapiens sapiens кезеінде алыптаса бастаан;
· полигенетикалы гипотеза– адам нсілі ртрлі, бір-бірімен байланысы жо, ртрлі материктерде мір срген маймылдан шыан. Антропология адамны шыу тегіні, эволюциясыны абиотикалы, биотикалы жне леуметтік факторларын зерттейді.
Маймылды адама айналуын амтамасыз еткен негізгі алышарттарды гоминидтік триада, яни – тік жру, ол мен миды дамуын райды.
Антропогенезді негізгі кезедері:
Кайнозой дуірі (67 млн. жыл брын – азіргі заман) бірнеше кезедерге блінеді:
· Палеоген (67 млн. – 27 млн жыл брын): палеоцен (67 – 54 млн.), эоцен (54 – 38 млн.), олигоцен (38 – 27 млн. жыл брын);
· неоген (27 – 3 млн брын): миоцен (27 – 8 млн.), плиоцен (8 – 3 млн);
· ширектік (3 млн. брын – азіргі заман): плейстоцен (3 млн – 20 мы жыл брын), голоцен (20 мы жыл – азіргі заман).
Олигоцен дуірінде (30 млн. жыл брын) ежелгі приматтар, аашты антропоморфты маймылдар – дропиктер мір срді.
Неоген дуірінде рамапитектер (14 – 6 млн. жыл брын) Африка мен ндістанда, кениапитектер (14 – 12 млн. жыл брын), австралопитек (лат., australis – отстік, грек., pithekos – маймыл) – 9 – 2,5 млн. жыл брын мір срді.
· Homo habiles – епті, шебер адам, 2 – 3 млн. жыл брын Олдувайлы шаталда (Танзания) тіршілік етті. Homo habiles австралопитек пен архантропты (питекантроп пен синантроп) аралыында трды;
· Homo erektus– тік жретін адам, 1 млн жыл брын. Питекантроп (pithekos– маймыл, antropos – адам), синантроп (лат., Sina – ытай). Бірлесіп а аулау, отты пайдалану, дыбыс шыару, кмейді жетілуі;
· Homo sapiens neаndertalensis –неандерталды (1856 жылы – Алмандиядаы алап) адам немесе палеантроп, 250 мы жыл брын. От, ашылы, отырышылды, гірде мір срген, теріні пайдаланан; тама зірлей бастаан, 60 -а жуы ебек ралын пайдаланан;
· Homo sapiens sapiensнемес неантроп, саналы адам 150 – 100 мы жыл брын. 1868 ж. Франциядаы Кро-Маньон гірінде табылан – кроманьон – саналы адам. Кейінгі 40 мы жыл бойында адам миы рылымды жаынан згерген жо делінеді, оны клемі – 1300 – 1400 см3;
· Homo faber- ндіргіш адам.
Антропология– адам туралы ілім. Философиялы антропология –адам туралы философиялы ілім немесе адам философиясы.
Адам мселесі философияны аса маызды зекті мселелеріні бірі. азіргі заманы философиялы антропология бір-біріне арама-арсы кптеген мектептер мен аымдардан трады.
Антропогенез мселесі. Адам те крделі бірттас жйе, з кезіде одан да крделі екі жйені (биологиялы жне леуметтік) рамдас блігі болып саналады. Бл дегеніміз, адам тек ана биологиялы емес, сонымен бірге леуметтік тіршілік иесі болып табылады. Сонда адам тарихи жолмен биолеуметтік тіршілік иесі ретінде алайша алыптасты екен? Бл сра антропогенез мселесіні мні деуге болады.
ХІХ асыра дейін еуропалы мдениетте теистік антропологиялы концепция басым болды. Мнда лем мен адамны діни тжырымдамасы арастырылады. Дниені думуы мен тарихы жо. Дние мен адамды жаратан кш – дай. Дние мен адамны шыуы мен дамуын бл теория ылыми жолмен тсіндіріп бере алмады.
ХІХ асырда антропогенез мселесіні ылыми трыдан зерттелуіне ммкіндік туа бастады. Эволюциялы теория дниеге келді (Ч. Дарвин). Адамны шыуы мен алыптасуын биологиялы задара сйене отырып тсіндіруге тырсты. Бір кемшілігі - леуметтік факторлары арастырмауы.
Ф. Энгельс антропогенезді ебек теориясын сынды. Бл теория бойынша ебек биологиялы задарды жоа шыармайды, керісінше трлендіреді, ныайта тседі. Сйлеуді, тілді, мидын, ой-сананы дамуын осы ебекпен байланыстырады.
Адамны мні туралы мселе адам туралы ілімні зегі болып табылады. Ойшылдар адамны мні ретінде оны ерекше бір асиеттерін алып арасты. азіргі заманы ылым бойынша адамны тарихи болмысы мен дамуыны негізін райтын субстанция – бл р ашанда оамды ндіріс аясында жзеге асатын адамдарды ебек ызметі. Адам тікелей немесе жанама трінде оамды атынаса трмай ебек ете алмайды. оамды ндіріс пен ебекті дамуымен бірге адамдарды оамды атынастары да дами тседі. Бл оамды атынастар жйесін индивид аншама дрежеде игереді, бойына тоиды соншама оны зіндік дамуы жреді. Сондытан, К. Маркс Фейербахты адам туралы абстрактілі ой шін сынай келе былай деген болатын «адамны мні жеке индивидке тн абстракт емес. Шы мнісінде ол барлы оамды атынастарды жиынтыы болып табылады». Мнда барлы оамды атынастар (материалды жне идеалды, азіргі жне ткен) жйесі жайында сз болып отыр. Бл тжырымны методологиялы маызы ерекше, йткені адамды трпайы-материалистік, не идеалистік, не дуалистік трыдан тсінуге болмайды, оны диалектикалы трыдан дрыс тсіне аламыз. Адам бір стте ндіруші де, саналы да, мдени де, негелі де, саяси да т.б. тіршілік иесі болып келеді. Ол, азба кппе млшерде оамды атынастар жесін бойына тоиды, сііреді, сойтіп барып зіні леуметтік мні жзеге асырады. Мселені баса бір ыры – адам тарихи процесті жемісі. азіргі замы адам ауадан пайда болан жо, ол, оамды-тарихи процесті нтижесі. Басаша айытанда адам жне адамзат бір болып саналады.
Біра адамды оам мен оамды атынастарды нтижесі деп біржатылы сипаттауа болмайды. Адамды сол оамды атынастарды жасампазы екендігінде мытпауымыз керек. Сонда ол, бір стте омды атынастарды субъектісі мен объектісі болып танылады. Адамда субъекті мен объектіні бірлігі, тедігі орын алады. Адам мен оам арасында диалектикалы байланыс бар: адам – бл микрооам, оамны микродегейде крініс табуы, оам – бл адам, біра зіні оамды атынастарындаы.
Жеке адам - леум. индивид ретіндегі адам, оам мшесі. Жеке адам туралы ыл. тсінік адамды оамды атынастарды жиынтыы ретінде аралатын биолеум. организм деген тсінікке негізделеді. Жеке адам - леум-ті индивидте кріну трі. рбір адам – жеке адам., йткені леум. осы индивидті бір жаы, кезеі, асиеті. Адамны оамды организм ретінде мір сруіні зі адамдарды зара рекетін ажет етеді, леум. жадайлар мен баса адамдарды осы адама тигізетін серін ана ескеріп оймай, сол адамны леум, жадайлара жне баса адамдара серін ескеру ажет. Адамдарды жеке адам трінде дамуыны ажетті алышарттарыны бірі индивидтерді табии абілеттері екендігі, соан туелді болатындыын айту керек, біра ол негізінен ызметті объектісі болып табылатын адам мір сретін оамда ана іске асады. Біра жеке адамны дамуы рилы боланы абзал. Индивидтерді ай-айсысы болсын зіні адам ретінде дамуыны объективті жадайы болатын оамны белгілі тарихи формасын табады. Жеке адам ретінде индивид дамуыны кедігі мен тередігі – оны леуметтілігі жне сол леуметтікті индивидті ызмет формасына айналуын игеретін кедік пен тередік, демек сол леуметтікті згеруі, жасалуы. оамны тарихи формалары мен типтері – жеке адамны да тарихи формалары мен типтері. Алашы ауымды оамда адамдар кбінесе мірге ажет заттарды табу арылы мір среді, олар бір-біріне жне здері мір сріп отыран табии жадайлармен тікелей табии бірлікте болды, сондытан кп жадайда здерін табиаттан ажырата алмады, бір-бірінен оамды организм ретінде блінген жо. Тапты антагонистік оамдарда адамдарды мір сруіні табии ерекшеліктерімен, ндіріс жадайларымен жне оларды тіршілік жадайларыны арасында йлеспеушілік пайда болып, дамиды, адам мен табиат арасындаы, адамдарды тапа блінуімен индивид арасында йлеспеушілік дей тседі, жеке адамны табиаттан да, баса адамдардан да ошаулануы кшейеді, ол зін ерекше жеке адам ретінде ына бастайды. Бірте-бірте оамны барлы мшелері тарихты саналы жасампазы, яни, жан-жаты кемелденген жеке адама айналады. Жеке адамды ылымдар зерттейді, мыс., этика жека адамны адамгершілік санасы мен тртібін райды, пед. Жеке адамды трбиелеу мселелерін шешеді т.с.с. р адамны зіне тн мінез-лы, интеллектісі, сезім-тйсігі болады. Сол асиеттерді толытыы жеке адамны психикасын райды. Жеке адамны психикалы даралыы белгілі бір дрежеде психикалы кйлеріні (айыруы, тртіп мотивтері жне т.б.) згеруіне арамастан рдайым з алпын сатай алады, ол мір жадайлары мен нерв жйесіні траты ерекшеліктеріне байланысты. Психикалы кй ызмет процесіне, адам болмысындаы згерістерге байланысты ауытып трады. Жеке адамны психикалы рылымы белгілі табии ерекшелікті ажет етеді, алайда жеке адам психикасыны дамуында оамдаы ахуалдар мен оларды згеруі шешуші роль атарады.
Жеке адам жне оам – рбір тарихи натылы оамны жеке адамны алыптасуына жне оны дамуына андай жадай жасайды жне жеке адам ызметі оама андай шамада серін тигізеді, оам мен жеке адам мддесі алайша штасады деген мселелерді арастыратын леум.-филос. проблема. Кптеген леум. теориялар оам мен жеке адам арасындаы айшылы жойылмайды, мгілік деген идеяны уаыздады, оларды з алдына ттас дние ретінде арастырады. Мыс., л иеленушілік оамда жеке адамды саяси ттас мемелекетке баынышты ету ажеттілігін длелдеген Платон мен Аристотель теорияларымен атар мемлекет билігін жеке адамны жаныштап, оан ас кш ретінде арайтын стоиктерді скептиктерді, эпикуршілерді теориялары да болды. Феод. формацияда жеке адамны орнын, ын жне міндеттерін оамны леум.-касталы рылымына ата туелді етуді кздейтін шексіз билікті олына шоырландыран діни идеология мен оны иерархиялыын орау, дайа лшылы ету жне т.б. баындырылды. Капитализмні пайда болуы адамны ауыммен, сословиямен, кастамен, цехпен тоысуын жойып, дараланан жеке индивид туралы кзарасты алыптастырды. Енді оам формальды жаынан зара те жекеменшік иелеріні тобы ретінде, олара зіндік абілеттері мен кш-уатыны, толы крінуіне е олайлы ммкіндіктер жасайтындыына кепілдік берді 17-18 -ларда оамды жне мемл. рылыс индивидтерді келісіміні жемісі, ол адамдарды игілігіне ызмет етпеген жадайда, яни келісімді бзанда айта рылуы ммкін дегенді длелдейтін оамды келісім теориялары жасала бастады. Дегуманизациялау мен адамды даралы асиеттерінен айыру тек ебек сапасын ана емес, ой ебегі саласын, бюрократияландырылан басару саласымен оса, тіпті, бос уаыт пен ойын-сауы саласын да амтиды. Бл процесс оам мен жеке адам арасындаы ыриабатыты мгілік былыс деп есептейтін метафиз. айшылыа жатады. марксизм формацияларды дамуы мен алмасуы сонымен бірге адамны даралы сипатыны алыптаса бастауы мен дамуыны тарихи процесі екендігін крсетіп, оам мен жеке адам арасындаы айшылытарды пайда болуын антогонистік оамды атынастармен байланыстырды, оны кріністеріні жне олардан арылуды наты жолын крсетіп берді. Антогонистік таптарды жне ебек блінісіні тарихи мрагерлік формаларын жою жанжаты кемелденген шыармашылы трыдан белсенді жеке адам алыптастыру шін жадай жасайды. Мнда оам адам шін, оны игілігі шін брін жасайды, екінші жаынан оам мшелері оамды мдделерге саналы ызмет етеді, сол шін зіні ксіби, жалпы мд. дрежесін, леум. жауапкершілігін, йымшылдыгын жне тртібін, яни зін леум. жаынан бай жеке адам ретінде дамытуын нерлым жоары дрежеге ктереді.
Антропогенез – оамды жан иесі ретінде адамны пайда болып, жетілу процесі. Дарвин, Гексли жне Геккель адамны шінші кезедегі жоары дрежедегі дамыан маймылдардан шыандыын длелдеді. Адамдарды оамды – ебек ызметі антропогенезді озаушы кші болды, бл ызмет ерекше оамды байланыстарды, мдениетті жасады, адамны дене бітімін алыптастырды. Мны брі адамды дай жаратты деген діни уаызды теріске шыарды. Оны пайда болуы жне даму процесі австралопитектерді (адамны е жаын ары тегі – азбалардан табылан маймылдар, олар Африкада бдан 5 млн ж. брын мір срген) жер бетінде тірршілік ету сатысына, талаусыз таматану жне табии заттарды рал ретінде (бірлесіп а аулау, олжаны кдеге жарату), ораныс шін олдануа, сонан со оларды жетілдіре тсуге кешкеннен кейін зірленді. Мны зі делмеген тас, сйек жне ааш ралдарды здіксіз жасауа, демек, оамды ндіріс нышандарыны, алашы ауымды тобырларыны (нитекантроптарды жне сиантроптарды) пайда болуына келді. оамды ндірісті тууы сана мен тілді пайда болуыны алышарты болды, адамны дене бітімі алыптасты. оамны, адамны алыптасу процесі жздеген мы жылдара созылды (Африка, Отстік Шыыс, Отстік. Алдыы Азия, Европа) жне алашы ауымды тобырды алашы ауымды оама ойысуымен, ал неандерталдытарды шамамен 35-40 мы ж. брын азіргі адам кейіпіне келуімен аяталды.
Антропосоциогенез – материя озалысыны биологиялы формадан леуметтік формаа ту процесі; жануарды адама айналуыфны жне жануарларды адамзат оамымен ажырамас бірлігі. Антропогенез жне социогенез апталдаса жріп отыран екі дербес процесс емес. Адамны алыптасуы оны мніні алыптасуы болып табылады. Алайда адамны мні жеке индивидке тн абстракті немесе зіні шын мнінде ол барлы оамды атынастарды жиынтыы болып табылады. Демек адамны алыптасуы (антропогенез) денегіміз е алдымен оамды атынастар жиынтыы, яни, оамды (социогенез) алыптасуы. Социогенез – антропогенезді мазмны. Антропосоциогенезді бірттас процесіні бір-бірінен айырысыз байланысты екі жаы бола отырып, антропогенезбен социогенез уаыт жаынан сйкес келеді. Жалпылама трде арастыранда оамны алыптасу кезеі сонымен бірге адамны алыптасу кезеі болып табылады. Бл идея азіргі антропологтар мен археологтар жасаан «екі секіріс теориясыны» ыл. Концепциясында наты жзеге асты. Бл теория бойынша, адам эволюцииясында екі лкен тпелі кезе болды. Біріншісі жне негізгісі -–адамны зінен брыны жануарлар сатысынан алыптаса бастаан адамдар сатысына туі – бл соыа архентроптар (пикентроптар, синантроптар жне баса са формалар) жне палеоагтроптар (неандертальдар) жатады. Екінші секіріс – алашы жне кейінгі палеолит аралыында, шамамен 35-40 мы ж. брын болан палеоантроптарды азіргі адама айналуы. Бірінші секіріс леум. задылытарды пайда болуы болса, екінші секіріс оларды толы та ттас стемдігіні орнауы болды. алыптасуы адамдар – (архантроптар мен палеоантроптарды) – коллективі енді таза биологиялы бірлесу кезеінен тті, біра ол лі наыз адамдар оамы бола ойан жо. алыптасушы адамдар – (е алашы зерттеушілер алашы адамдар табыны немесе алашы оам деп атады. оамны тууы оны мір сруіні алашы формасыны – алашы ауымды формацияны алыптасуы процесі болды. А-ды бастамасы жнінде лі пікір таласы орын алып келеді. рал жасаан алашы жануар питекантроптар емес, олардан брын болан хабилистер екенін крсеткен 1960 жылдардаы ашылан жаалытардан кейін зерттеушілерді бір блігі хабилистерді адам деп арай бастады жне осыан сйкес Антропосоциогенезді бастамасын 2,5-2 мы ж. брын австралопитектерді хабалистерге туімен байланыстырды. Антропосоциоге-незді аяталуы жайлы мселе де толы бірегей кзарас жо. Кейбір зерттеушілер оны неантроптарды пайда болуымен ертерек уаыта жатызуа бейім. Алайда алашы палеолит кезеінде адамны бір биологиялы тріні екіншісіне ту процесі жріп жатаны даусыз. Палеонтроптарды неоантроптара туімен адамны биологиялы тр ретіндегі эволюциясы тоталды. Бл осы кезден бастап, адамдарды бдан былайы дамуы бтіндей леуметтік задылытармен анытала басталанын, яни алыптасан оам пайда боланын длелдейді. Неантроптарды пайда болуымен бір мезгілде антропогенезде де жне социогенезде де бірттас Антропосоциогенез процесі аяталды.
Таырып бойынша тест тапсырмалары:
1. Адам пайда болуыны анытаушы шарты не:
А) оршаан орта
В) Дене рылысы
С) Генетикалы бейімделу
D) Ебек процесі
E) Сырты ыпал
2. Тла ымыны анытамасы:
А) зіні істеріне жауапкер адам
В) Жеке алынан адам
С) Бейімделгіштік
D) Ерекше адам
E) айталанушылы