дам – барлы затты лшемі» сзіні авторы кім?

А) Анаксагор

В) Протагор

С) Аристотель

D) Сенека

E) Сократ

4. Адам мен оам даму процесін білдіретін термин:

A. антропосоциогенез

B. антропоцентризм

C. евгеника

D. генетика

E. антропоморфизм

5. Тла ымы адамды ай жаынан анытайды:

А) леуметтік ауымдасты кілі ретінде

В) Индивидуалды сапаны тасымалдаушы ретінде

С) Биологиялы организм ретінде

D) Психикалы асиетті тасымалдаушы ретінде

E) леуметтілік сапасын тасымалдаушы ретінде

6. Ортаасыр философиясындаы адама берілген тсініктеме:

А) Табиат баласы

В) Жаратылысты ішіндегі е тмені

С) дай бейнесі

D) зіндік баасы бар тірі жан

E) зіндік баасы бар тірі жан

7. «Одномерный человек» кітабын жазан:

А) Маркузе

В) Уэлсоом

С) Кассирер

D) Гадамер

E) Сукачев

8. Адам ебегіні ерекшелігі Марксті пікірінше мынада:

А) Шыармашылы жемісінде

В) Бостандыта

С) Дстрде, білім беруде

D) Адамны абілетіні зата ауысуы жне затты мні, асиеті абілетіні жетістігіне айналуы

E) лемге саналы атынас жасауында

9. «Адам – символикалы жануар» анытамасын берген:

А) Ф.Ницше

В) Е.Кассирер

С) М.Шелер

D) А.Гелен

E) Х.Плеснер

10.«Адам – ойнайтын тірі жан» бл идея:

А) Аристотель

В) Ясперс

С) Юнг

D) Хейзинга

E) Шпенглер

 

ріс№12.

Адам жне оны болмысы философиялы жне психологиялы антропологияны орталы мселесі ретінде

АДАМИ АДАМ

Философиялы дебиетте адам баласыны мынадай атаулары кездеседі: «саналы пенде», «саяси хайуан» (Аристотель), «табиат мраты», «мір тйыы», «мірді жалан адамы», «ебек ралын жасаушы хайуан», «зіндік санаа ие пенде», «моральдік жне еркін пенде» жне т.б.

Адам мні, оны шыу тегі туралы негізгі кзарастар:

- космоцентрлік (табиат, арыштан келген);

- теоцентрлік. асиетті ран Крімні «Мминун» (23) сресінде:

«Расында адамды наыз балшытан жаратты (23, 12); Сонан кейін оны жатырда тратын тамшы ылды (23, 13) Сосын тамшыны йыан ан жасады. йыан анды кесек ет жасап, кесек етті сйек жасады та сйектерге ет аптады. Сонан кейін оны баса бір жаратылыс ып жан салды. Жаратушыларды шебері лы Алла» («Мминун», 23, 14 - аят);

· социоцентризм (леуметтік);

· антропоцентризм.

Адам мні жніндегі мселеге философия тарихына ілейік:

· антикалы дуірде адам – микрокосм, «кіші дние», жан мен тн бірлігі, макрокосм бейнесі;

· ортаасырлы христианды кзарас бойынша адам – дай бейнесі, адам дниесі – аыл, жрек жне ерік бірлігі;

· Ренессанс философиясында адам – гармониялы автономды, дербес тірі бтіндік, бітімді пенде;

· Декарт. Адам – аыл иесі. Тн – созылымды, жан ойлайды. Жанны айа мазмны – сана. Ойлау – айынды, сенімділік;

· Кант. Адам биологиялы трыда – былыс, ал дептілік (мораль) маынада – «зіндік зат». Адам трансценденталдылы пен мінез-лы, дептілік еркіндігіні бірлігі;

· Гегель. Адамны тарихилыы идеясы. Адам – жалпымнділік рухты сатаушы, мдениет дниесін жасаушы, рухани ызметті субъекті;

· Маркс. Ебек ету ызметі. «... адам мні рбір индивидке тн абстракт емес. зіні іс-рекетінде, ызметінде адам – барлы оамды атынастарды жиынтыы» (Шыар., т.3, 3-б.).

«мір философиясы» адам ерекшелігін мір феноменінде арастырады:

а) органикалы, биологиялы нсасы – Ницше, Бергсон;

) мдени-тарихи нсасы – Дильтей, Шпенглер;

б) ойлаудан тыс адам абілеті, сезімдері – Гаман, Якоби;

в) адам ерік иесі – Шопенгауэр;

г) адам интуиция иесі – Баадер, Бергсон;

д) адам бейсаналы пиясы – Фрейд, Юнг.

- экзистенциализм. Адам – тіршілік, болмыс, уаыт, уайым, осы ша, рейді бастан кешіретін «мір тйыы»;

- феноменология. Адам – дниелік; интенционалды, айы, уайымны сырты дниеге баытталуы. Э.Гуссерль.

- Кассирер. Адам – символды (рміздік) мдениетті жасаушы. Адамны тілде, ебекте, дінде манифестациясы.

- Шелер, Плесснер – «философиялы антропология», арнайы, жеке ылымдар – биология, психология, леуметтану негізінде адам туралы «бірттас, бір ым» алыптастыру;

- Н.Бердяев.«Философиялы антропология ешбір маынада, ешбір дрежеде ылыми антропологияа туелді емес; йткені адам-табиатты объект емес, асан табии субъект. Философиялы антропология дегеніміз бтіндей табиат дниесіні шеберін жарып шыан адамны зіндік санасы» («Шыар. маынасы», М., 1989, 298 – б.)

 

Индивид(грек., атом, лат., индивидум – «блінбейтін») – кез келген жеке трде алынан адам тегіні, леуметтік ттастыты,белгілі оам мен топты кілі. Ол жеке, дара ана емес, сонымен бірге з ана тілін білмейтін,тіпті менсінбейтін «кпті бірі», «йтеуір жрген біреу» болуы ммкін. Индивид зіні табиаттан блінгеніне, адам болып жаратыланына мз, оны леуметтік мселелер, лтты идея, лт тадыры ызытырмайды;

- Кісілік, даралы (орыс., индивидуальность) – адамны леуметтік маыза ие асиеттерді жне осы сапа-асиеттерді белгілі бір кріністерін бойына сініруі. Кісілік тек ана ртрлі абілетке ие емес, сонымен бірге оларды бейне бір ттастыы болып табылады. Сонда оны бір асиеті, бір абілеті, дарындыы басаларынан стем болып трады; зіндік, соны, талантты ерекшеліктері басым болады. р адамны таланттыы, сезімдері ртрлі нрседен оянымпаз болады. Біреуді музыкадан, біреуді слу суреттен, біреуді поэзиядан, біреу белгілі оам айраткері, біреу білікті маман жне т.б. Біра табиатынан ерекше болып жаратылан кісіні сзі мен істеген ісі бір-біріне сйкес келе бермеуі ммкін. Ол атыгез, кінмшіл, адамгершіліктен ада, «бл мірден брін алу керек деген психология», пара алатын, жеме-жемге келгенде лт мддесімен де санаспайтын, кісімсінген кісі болуы ммкін.

- Тла(персона, орыс., личность, "личина" - жз, бет, аба) – алашы маынада антикалы театрда актерлерді киетін бетперде, маскасын білдірді. азірге кезде «тла» термині зіні маынасын згертті.

Тла енді зіні тадаан рлін ойнамайды.

Кісілікте біз оны зіндік ерекшелігін, ал тлада біз брінен брын оны жауапкершілігін, здігіншелігін, туелсіздігін баалаймыз.

Біз кісілік жнінде "йгілі", "крнекті", "дарынды" - дейміз, ал тла жнінде – "мрт", "кшті" , "туелсіз", "сегіз ырлы бір сырлы" - дейміз.

Индивид, кісі зіні іс-рекеті, жріс-трысыны себептерін, жауапкершілігін сезіне бастаса – ол тлаа шексіз жаындай береді. Тлада бізді оны іс-рекеті, ылыы, зіне андай жауапкершілік жктегені ызытырады. Оны адамгершілігі, адал ниеттігі, ізгіліктігі, инабаттылыы, масаттылыы, сзде тратындыы, жауапкершілігі, лтты мддені кзіні арашыындай сатауы, зиялылыы, мрттігі – бірінші орына ойылады.

Тланы алыптасуына сер етуші факторлар:

· генетикалы тым уалау;

· мдени орта;

· мір жадайлары.

К.Маркс: «... жадайлар адамдарды алай жаратса, адамдар да жадайларды солай жасайды» («Неміс идеологиясы»).

Адамны дене бітіміні алыптасуы.Адам те ертедегі адам тектес маймылдан шыан. Адамны дене бітіміні азіргі жоары дамыан маймылдарды дене бітіміне сауы сондытан. Алайда, адам маймылдарды азіргі типінен тарады деу жасаты болар еді. ылым осыдан шамамен 50 миллион жыл брын жар-тылай маймылдар — лемуарлар, одан кейінірек шамамен осыдан 30 миллион жыл брын тменгі дрежеде дамыан маймылдар — парапитектер — адам тріздес маймылдарды ары аталарыны пайда боланын длелдеп отыр. Одан бертінірек (шамамен осыдан 15 миллион жыл брын) ежелгі антропоидтар — дриопитектер мір срген. Соыларыны зі екі текке блінеді: бірі — азіргі май-мылдар — горилла мен шимпанзе де екіншісі — жоары дрежеде дамыан антропоморфты маймылдар ромапитектер мен австралопитектер. Осы австролопитектерден адамны тегі тарайды. Е соы малматтара араанда, австралопитектер бдан 1750000 — 600 000 жыл брын мір срген, жер бетінде екі аяымен жретін болан. Австралопитектерді екі аяымен озалатындыын оларды табаныны рылысы длелдейді. Австралопитек миыны клемі (519 см3) азіргі горилланікінен (498 см3) аздап лкен болан. ..

Шамамен 400—200 мы жыл брын Дюбуа «питекантропус эректус» — тік жретін маймыл адам деп атаан маймыл адам тіршілік еткен. Маймыл адамдарды рпатары ежелдегі адамдар (палеолиттер), немесе неандертальдар деп аталандар. Неандертальдар бдан 250—400 мы жылдар брын тіршілік еткен.

Неандертальдыты сйек алдытары бойынша айта крастыран кезде оны сырты тріні азіргі адамдара сас боладыы байалады. Неандертальдыты бойы бгінгі адам дардікіне араанда аздап аласалау болан, екі аяын сл бгіп жрген. Бас сйегіні орабы азіргі адамдардікіндей, тек мадайы біраз клбеу келген. Палеолиттер (ертедегі адамдар), соларды атарына неандертальдытар да жатады, сол кезді зінде-а арадрсін ебек ралдарын жасай білген жне арапайым жмыстарды атаран.

Бдан 40 — 38 мы жыл брын неандертальдытарды рім-бтаы — азіргі типтегі адамдар — неантроптар (жаа адам) тегі пайда бола бастады. Оларды алдытары КроМаньоне (Францияда) табылан, сондытан оларды кроманьодытар деп атаан. Олар денелерін тік стап озалатын болан, мадайлары ке, бет-лпеті азіргі адамдардікіндей. Блар аыл иелері, ездерінен брынылармен салыстыранда кптеген трлі ебек ралдарын пайдаланан.

Ертедегі адамны жаа адам кейпіне енуі бтіндей леуметтік задылытармен, е уелі оамды ндірісті дамуымен аныталады. «Адаммен бірге,— деп жазды Энгельс,— біз тарих саласына енеміз» .

Сйтіп, табиат аясында срыпталу процесінде зіні пси-хофизикалы жадайлары бойынша адама жаын тр жне ебек етуді арасында адама айналан жануарларды биологиялы тегі пайда болады деу керек.

Адамны алыптасуында ебекті ролі.К. Маркс пен Ф. Энгельс адам мен жануарларды арасындаы физикалы та, пси-хикалы та трыдаы тбегейлі айырмашылы ебекпен т-сіндіріледі деп атап крсетеді. Ебек адамны дене бітімін жетілдіріп ана ойан жо, сонымен бірге оны психикалы жетілуіні, сананы алыптасуы мен дамуыны негізгі факторы болып табылды. Сонымен атар ебек адамды оамды тіршілік иесіне айналдырды, биологиялы жан иесі ебекті арасында адам дрежесіне ктерілді. .

Марксизм-ленинизм классиктеріні йреткеніндей, ебек уел бастан-а оамды сипат алан, яни бірлесіп рекет жасауды талап етеді, р трлі істі келісе отырып шешуді жне басаруды ажет ылды. Жануарлар табыны ебекті арасында ана адам оамына айналды. Табында крсетілетін болмашы зара комек ынтыматасты дрежесіне дейін сті. Адам ебек процесінде тек ана табиатпен атынаса тсіп оймайды, сондай-а бір-бірімен де атынас жасайтын болады. Оларды табиатпен арадаы атынасы енді ндірістік масаттара орай ана жасалады. Сйтіп, ндіріс процесінде р трлі ассоциацияларды (бірлестіктерді) алыптастыратын зара туелді атынастар пайда болады. Адам з міріні жаласып, келе жатаны шін де бкіл Жер бетіне мекендеп отыраны шін де ебекке борышты. оамды ндірісті арасында ол алдымен жасана, кейінірек батыл трде айналасындаы табиатты з ажетіне жарата бастады жне осыдан со р трлі климатты жадайларда мір сруге бейімделді.

Е бастысы, ндіріс, е арапайым ебек ралдарын жа-саудан бастап табиат ерекшеліктерін материалдарды арсыласуын, механика задарын адамны алдына жайып салды. Сонымен, ебекте сырты дниені тану ралы ретіндегі сана алыптасады. Ебекте адам зін-зі таниды, зіні табии кшін алдына ойан міндеті мен ебек материалдарына арай реттей білуге йренеді. Демек, ебекте зіндік сана-сезім де алыптасады.

Адамны сырты табиатты жне зін-зі тануы ендігі жерде адам зі жасап жатан жне саналы трде жетілдіріп жатан оамды ндіріске енді з тарапынан лкен ыпал жасай бастады. Ебек жмыс атаратын органдар — бас пен олды жетілдірді. Адамны олы сан салалы рі те нзік ебек операцияларыны арасында з дамуыны шыына жетті. Жне те ана ебек органы болып алмады, сонымен бірге таным ралына, аырында, творчестволы рала айналды. Іс стіндегі шеберді олы олына жпайтынын кріп та-тамаша аламыз, мсінші мен суретшіні олы нерді ажап туындыларын дниеге келтіреді, ал музыкантты олы шектерден сиырлы н тгеді. Адамны миы анатомиялы трысынан грі ойлау жаынан бден жетілді, йткені ебек адамны алдына на осы ебекте шешілуге тиісті проблемаларды немі ойып келді (ойып та отыр). Ойлау абілеті алыптасты, ал ол з тарапынан ебекті одан рі жетілдіріле тсуіне жадай туызды.

Сйтіп, адам ебекті кмегімен зін айнала оршаан табиатты ана згертіп ойан жо, сонымен бірге зі де згеріп, дами берді. Бл жнінде К. Маркс былай деп жазан болатын: «Ебек дегеніміз алдымен адам мен табиат арасындаы процесс, мнда адам з ызметі арылы зі мен табиат арасында заттарды алмасуына себепкер болады, оны реттеп, баылап отырады. Табиат затына адамны зі табиат кші ретінде арсы трады. Табиат затын з басыны тіршілік етуіне жарамды формада иемдену шін адам з тніні табии кштерін олдары мен аятарын, аыл-ойы мен саусатарын имыла келтіреді. Осындай имыл арылы сырты табиата сер ете отырып, оны згерте отырып, адам сонымен бірге з басыны жаратылысын да згертеді. Ол осында млгіп жатан кш-абілеттерді ршітеді де, бл кштерді былысын з ктемдігіне баындырады» .

оамды ндіріс ажеттілікті анааттандыру заттарын жасай отырып, жаа ажеттіліктерді де туызды жне оларды жетілдіріп те отырды. Тіпті е арапайым деген табии ажеттілікті зі адама тн сипат алады жне сіресе оларды эстетикалы бейнелену баытында баран сайын детке айнала береді. Адам зі лтірген аны терісіне анааттана алмайтын болды, ендігі жерде р трлі безендірулермен киім тігіп кие бастады. Ол, сондай-а тратын мекен-жайын, ебек ралдарын таы басаларды да жетілдіре тсті.

Адамны психикалы дамуында алашы адамдарды оамды санасында бейнеленген ндірістік атынастарды маызы зор болды. алыптасып келе жатан оамды сана з тарапынан, жеке адамдар санасында зіні табасын алдырып отырды.

 

Таырып бойынша тест тапсырмалары:

1. Адамны шыу тегі мен мнін арстыратын философия баыты:

A. антропология

B. гносеология

C. онтология

D. эстетика

E. этика

2. Кез келген жеке трде алынан адам тегіні, леуметтік ттастыты, белгілі оам мен топты кілі:

A. индивид

B. малім

C. адам

D. ылмыскер

E. жан

3. Адам – микрокосм, «кіші дние», жан мен тн бірлігі, макрокосм бейнесі деп сипаттаан кезе:

A. айта рлеу

B. антика

C. жаа заман

D. ортаасыр

E. каза философиясы

4. ндылы туралы философиялы блім:

A. аксиология

B. социология

C. антропология

D. гносеология

E. онтология

5. Адам дегеніміз-ебек ралдарын жасай білетін абілеті бар жануар деді

А. Франклин

В. Тейяр-де Шарден

С. Швейцер

Д. Аристотель

Е. Федоров

6. «Адамдарды мірін – сана емес, болмыс бейнелейді, айындайды» – деген тжырымдаманы айтан

А. Декарт

В. Гегель

С. Кант

Д. Витгенштейн

Е. Маркс

7. Кнделікті сана – бл

А. бл кіл – кйлерді жиынтыы

В. бл нанымдар мен сенімдер, болмысты серлеп тсіну

С. адамдарды ртрлі оамды былыстарды кнделікті мірдегі тсінуі

Д. жоарыдаыны брі

Е. бл сезімдерді жиынтыы

8. Адамны зіндік ндылыын мойындайтын кзарас жйесі

А. рационализм

В. гуманизм

С. сенсуализм

Д. космологизм

Е. сциентизм

9. Адамды оамды, мемлекеттік, саяси жаратылыс деп есептеген ойшыл

А. Платон

В. Левкипп

С. Анаксимен

Д. Демокрит

Е. Аристотель

10. Аыр заман туралы ілім:

A. эвтаназия

B. эсхатология

C. гедонизм

D. эвдемонизм

E. футурология