ріс№ 13. Адам санасы философиялы анализді пні ретінде.

Сана мселесі философиядаы е крделі, осы кнге дейінгі шешімін таба алмай келе жатан мселе. Философия сана туралы мына жйтті айта алады:

· сана бар, ол шынды;

· сана ерекше, идеалды мнге ие.

Сана мселесін зерттеуде философияда мына дістер бар:

· физикализм;

· солипсизм;

· объективтік идеализм;

· байсалды материализм.

Физикализм-сана мселесін арастырудаы шектен шыан материалистік кзарас, оларды пікірінше, зіндік субстанция ретінде сана жо, сана тек материядан туындайды жне оны физика, зге жаратылыстану ылымдарыны жетістіктерімен ынуа болады,- дейді.

Физикализм мына деректерге сйенеді:

· адам миы шын мнінде табиатты е крделі"механизмі", материя йымдасуыны жоары дегейі;

· адам санасы мисыз мір сре алмайды, ал ми - биологиялы орган;

· адамзат жасанды интеллект- компьютер, яни материалды объект жасай алады;

· адам организміне, азасына медикаментозды серді болуы, оны санасын згертуге келуі.

Біра, физикалистерді сананы идеалдыы тйыа тірейді. Адам санасындаы бейнелер материалды сипата, яни масса, иіс, форма жне т.б. ие емес. Соан арамай физикализм (сіресе неопозитивизм шеберінде) ке тараан:

· "барабарлы теориясы" (Д.Армстронг, Дж. Смит) - рухани процестерді зге тндік процестерге - ан айналым, дем алу, мидаы былыстара телу;

· "элиминация" теориясы (Ф.Фейерабенд) - "рух", "руханиятты" ымдары ескірген, ылыми емес, сенушілікке негізделген деп длелдеу;

· трпайы материалистер теориясы (Фохт жне т.б.) - "бауыр тті алай шыарса, мида ойды солай шыарады".

Солипсизм– бл да шектен шыан кзарас, жеке адам санасы – е айын, длелденген шынды, ал материалды дние – тек жеке сана туындысы (Бл субъективтік идеализм кілдері – Беркли, Юм, Фихте жне т.б.).

Физикализм мен солипсизм аралыында тратын кзарастар:

· объективтік идеализм– сананы да, материяны да барлыын мойындайды, біра сананы алашы, «объективтік, лемдік сана» деп ынады.

· байсалды материализм– сана материяны ерекше асиеті, жоары йымдасан материяны зін зі бейнелуі (идеалдыты да мойындау) деп ыну. Бл кеестік, ресейлік философияа тн кзарас.

Сонымен атар сананы шыу тегітуралы мселе де крделі, оны негізгі ш трін атап тейік:

· сананы арышты (немесе даи) пайда болуы;

· сана барлы тірі организмдерге тн;

· сана – тек адама ана тн былыс.

арышты (даи) кзарасбойынша сананы дай жаратан, арыштан Жерге келген, бірттас, бірегей «лемдік сана» рбір жеке адама, тірі организмдерге дарыан, тараан. Осы кзараса жаын зге де теориялар кездеседі:

· монада теориясы – монадология – Лейбницті пікірінше дниеде блінбейтін, мгілік, алашы рухани блшек – монадалар болады, оларда лем энергиясы саталан жне монадалар сана мен материяны туындатады;

· П.Шарден теориясы бойынша сана – адамнан жоары тран мнділік, материяны «ішкі жаы», «миы»;

· Рейзерді психосфералы теориясы бойынша Галактика – орасан зор парасат, аыл, ол адам миымен тйісіп оны парасатпен «зарядтайды»;

· гилозоизм теориясы бойынша барлы материя (тірі, лі, алуан трі) жанданан, жаны бар.

«Биологиялы» кзарастасана – тірі табиатты жемісі жне барлы тірі организмдерге тн былыс. Инстинктер тек туа біте ана пайда болмайды, сонымен бірге жре біте пайда болады. Жануарлара зіндік «мораль», тіршілік тртібі, сапа жне т.б. тн.

"Адами" кзарастрысынан аланда сана - тек адам миыны жемісі жне адама ана тн былыс, ал жануарлар санаа емес, тек инстинктке ие. Біра азіргі заман ылыми зерттеулер жануарларда да сана элементтеріні болуын жоа шыармайды.

САНА ФОРМАЛАРЫ.

Сана формалары:

1. Жеке сана, 2. оамды сана.

Жеке сана:

· сезімдік таным – тйсік, елестету, абылдау, иял;

· ойлау;

· ерік, зейін, зерде;

· кіл-кй, сезім, уайым.

оами сана:

· деттегі сана;

· кпшіліктік сана;

· идеология;

· оамды психология;

· теориялы сана.

зіндік сана– адамны оамдаы зіні іс-рекеттерін, сезімін, ойларын, жріс-трыс имылдарын, дебін, мдделерін, оамдаы з орнын баалау мен тсіну. зіндік сана – адамны оршаан ортадан зін бліп, ошауланып, зіні «Менін» зерделеуі, ынуы, арастыруы.

Адам санасыны басты асиеттері:

· идеалды;

· интенционалды;

· идеаторлы.

Идеалды– сананы ерекше, бейматериалды мні. Идеалды сана з болмысында:

· материалды дниеге арама-арасы;

· материяа туелсіз; одан алашы;

· беймлім, материалды дістермен танылмайды.

Интенционалды– нрсеге баытталандыты білдіреді. Сана нрсесіз, затсыз болмайды. Сананы интенционалдыы мынаны талап етеді:

· сана нрсесі (сана нені «креді»);

· сана формасы (сана нрсені алай абылдайды).

Сана нрсесі, заты:

· оршаан дние, оны заттары, былыстар;

· ерекше, зіндік рухани дние, ол жоары дниемен байланысты, рі байланыссыз.

Сананы негізгі формалары:

· абылдау;

· маына беру; зерделеу;

· баалау;

· еске тсіру; елестету;

· иял;

· мірлік тжірибе.

Идеаторлы– сананы идеяларды тудыруы жне жасампазды абілеті. Сананы бейнелеу шеберінен шыып, іштей шыармашылы ызметі, абстрактты идеяларды тудыруы.

Сананы алыптасуындаы сзбен арым-атынасты ролі.Ф. Энгельс сананы алыптасуында сезді аншалыты лкен маызды роль атаранын атап керсеткен болатын. Сір, адамны е бергідегі ата-бабалары психофизикалы жаынан те жоары дрежеде дамыандытан, баса жануарлара араанда дыбысты белгілерге кбірек жгінсе керек. Адам мен питекантроп, неандертальды жне кроманьонды миларыны гипстен жасалан лгілерін салыстыранда, сейлеу жне іс-рекетпен байланысты, мадайды тменгі бороздасыны алдыы тармаы азіргі адамдарда брыны тектестерінікінен лдеайда арты жетілгендігі аныталан. Олай болуы тсінікті де: оамды сипат алан ебек адамдарды бір-бірімен арым-атынас жасауын жне зара кмегін талап етті, дыбысты белгілер ендігі жерде ебекке бастап ана оймай, ебекті жзеге асырушы дрежесіне ктерілді. Сйтіп, ол белгі беру ралынан біртіндеп ебекті йымдастыру ралына айналды. Дыбыс комплекстері ендігі жерде заттарды, рекеттерді жне ебекті ттас ситуацияларын белгілей бастайды. Сейлеуді алыптасуы адамны психикалы дамуындаы революция болды.

Сейлеу белгілері жоары нерв ызметін жетілдіреді, соны нтижесінде жануарларда болмайтын екінші сигналды жйе алыптасады.

Сйлеу таным дегейін жаа сатыа ктереді. Себебі, сз натылы бір атауды алуан ырын танымны жалпы шеберінде орытып, жинатап береді. Демек, ойлауды жаа трі дамиды. Ол жоары сатыдаы жануарларды прменді жне натылы-бейнелі ойлауынан — згеше дерексіз ойлау жетіледі, ал дерексіз ойлау дегеніміз — сананы зегі.

Марксизм-ленинизм классиктері сйлеу мен сананы бір-бірінен бліп арауа болмайтындыын атап крсеткен болатын. Сйлеу, сз — бізді саналы болмысымызды формасы — арым-атынас шеберін кеейте тседі. арым-атынас процесінде адамдар сырты ортаны да, зін де тере рі жан-жаты тани тседі. Демек, ебекпен атар сйлесу де сана мен адамдарды зіндік сана-сезіміні дамуыны маызды факторы болып табылады. арым-атынас жасау — оамды мір факторы. арым-атынас процесінде психологиялы ауымдастытар алыптасады, яни з задары бар оамды психология пайда болады.

К. Маркс пен Ф. Энгельс: «Индивидті дамуы ол тікелей немесе жанама трде арым-атынаста болатын барлы баса индивидтерді дамуымен шарттас айындалады» — деп жазан болатын.

Совет философы Ю. . Мельвиль: «Адамны бкіл рухани дниесі оны зге адамдармен арым-атынасында ана пайда болады жне дамиды. Ал арым-атынас процесінде адамдарды тек з жеке басыны ана емес, сондай-а адамдарды оамды санасы да. алыптасады»,— деп атап крсетті.

Сйлеуді арасында адамдар ткен рпа тжірибесін жи-натап, сатап жне келер буына тапсыра алатын болашаа кз жіберіп, з ісіні нтижесін шамалайтын ебекті, мірді, леуметтік кресті жоспарлай алатын болды.

САНАНЫ НЕГІЗГІ АСИЕТТЕРІ

Сана психика дамуыны жоары сатысы ретінде, е алдымен, жалпыны жне болмыстаы елеуліні тану абілеті сияты асиетімен ерекшеленеді. Жалпыны білу адамны болмыста мейлінше дрыс бадар стауын амтамасыз етеді, істі біліп рекет жасауына, зін дрыс алып жруге ммкіндік береді. Жалпыны біле отырып адам рбір жеке міндетті практикалы трыдан шеше алады. Задылытарды біле отырып, белгілі бір оианы болатынын алдын ала болжай да аласыз. Жалпы мен елеулі жайындаы білімдерді жинатау ылымды И. П. Павловты сзімен айтанда, «болмысты жне з басымызды дрыс алып жруде жоары бадарлылыты» алыптастырады. ылым, нер, мдениет (сзді ке маынасында) оамды сананы райды.

Жеке адам санасы мен оамды сана диалектикалы, бір-лікте — болады. Жеке адам санасы оны болмысын ана бейнелеп оймайды, сонымен атар адамзат жинатаан білімді мегеру нтижесі де болып табылады. Екінші жаынан, оамды сана жеке адамдар мен бара кпшілікті творчестволы іс-рекетіні нтижесінде алыптасады.

Сана объективтік болмыс жайында орытылан білімнен ана емес, сондай-а сол болмыса белгілі трдегі атынастардан да крініп отырады. «Бір жерде орын алып отыран андай да болсын катынас,—деп жазды. К. Маркс пен Ф. Энгельс — мен шін болып жатады; хайуандар ешнрсеге де «атыспайды» жне жалпы «атынас» емес; оны баса хайуандара атынасы дейтін атынас болмайды».

Демек, адам зін табиаттан бліп алады, белгілі автономия танытады, белгілі дрежеде баалай отырып, оиалара байастап жанасады. Адам атынастарды интеллектуалды (баалау арылы) жне эмоционалды (сю, нату, шпенділік, жек кру, жирену трінде керінеді) сипатта болуы ммкін. кп жадайларда саналы атынастар интеллектуалды-эмоционалды сипатта, екеуі аралас келеді.

Сана адамны творчестволы абілеттілігінен крінеді. «Адамны санасы объективті дниені бейнелеп ана оймайды, сонымен атар оны жасайды»Хайуан еш нрсені де орната алмайды. Егер ол езі мекендеген жерді жадайын згертсе оны саналы трде тсініп істемейді, оны тіршілік етуі соан жеткізеді. Мселен, ешкілер грек тауларындаы бталарды жеп ойып, соны нтижесінде елді климатын згертті дейді Ф. Энгельс.

Адам дниені саналы трде згертуге талаптанады, оны з ажетіне бейімдегісі келеді, тіпті ол табиатты жеке элементтерінен табиатта кездеспейтін жаа заттар жасайды. Творчество адамны бкіл Жерді мекендеуіне жне космоса да жол табуына ммкіндік береді.

Сананы аса маызды асиеті оны есеп беруі болып табылады. Адам зіні ниеті мен кйзелісі, ойы мен тйсігі туралы зіне-зі есеп береді, демек, сана тек ана сырты білімді емес, зі білуді де амтамасыз етеді, яни сана зіндік сана-сезім трінде де крініс табады. Адам есеп беруіні арасында з кшін реттей алады, зін тзетіп жне дамытып отырады.

Білім негізінде жеке адамны іс-рекетіндегі жне мінез-лындаы саналылы млшерін анытауа болады. Жеке адам мінезі мен іс-рекетінде білімге сйенеді, ол ткендегіні ескеру жне болашаты болжай отырып, нерлым тиімді тсілді тадап алады. Бл ретте адам зін-зі баылайды жне з кшін жоспарына арай реттеп отырады.

ЗІНДІК САНА-СЕЗІМ

Адамны жануарлардан айырмашылыы — ол зін танитын жне білетін, зін тзетіп жне жетілдіріп отыруа абілетті тіршілік иесі.

зіндік сана-сезім — сананы зіді білу мен зіе атынасты бірлігі ретінде крінетін бір трі. зіндік сана-сезім сырты ортаны жне зіді зі тануды бейнеленуінен біртіндеп алыптасады.

Басаларды тану арылы зіді тану.Жас бала бастапыда зін оршаан ортадан бліп арамайды. Ол ойыншыты озап та, аяыны башайларын имылдатып та — бірінен-бірін айырмай ойнай береді. Бірте-бірте ол зін, зіні органдары мен ттас денесін оршаан заттардан бле арап, ажырата бастайды. Бл физикалы саралау процесі сырты дние мен зін тануды нтижесінде жне алашы кезде проприоцептивтік дегейінде (з органдарыны алыпты жайы мен имыл-озалысын сезіну) теді. «Баланы зін зі ааруынан кейін,— деп жазды И. М. Сеченев,— есейгенде адамны з санасыны актілеріне сын кзбен арауа, яни зіні бкіл ішкі дниесін сырттан келіп осылатын барша былыстардан бліп арауа, оны талдауа жне сыртымен атар оя арауа (салыстыруа) — бір сзбен айтанда, з санасыны актін зерттеуге ммкіндік беретін зіндік сана-сезім туады». Крделі психикалы кбылыстарды, сіресе з басыны асиеттерін танып-білу іс-рекет жне арым-атынас процестерінде теді. К. Маркс былай деп крсетті: «адам алдымен айнаа араан сияты, баса адама арайды. Павел дейтін адама зі сияты адам деп арау арылы Петр дейтін адам зіне адам деп арай бастайды».

арым-атынас процесінде адамдар бірін-бірі біліп, біріне-, бірі баа береді. згені осындай баалауы р адамны зін-зі баалауынан крініс танытатын болады.

Адамны зін-зі тануында, оны басаны баалауы мен коллективтік бааны маызы ерекше. Егер бір адамны іс-рекеті мен мінез-лын сыар жаты баалау траты сипат алса, онда сол адам зіні абілеті немесе мінезі жайындаы осы сыар жа бааны малданып алады да соан мойын сынады.

зін-зі тану зіндік сана-сезімні алыптасуында маызды роль атарады. зін-зі тану — адамны з психологиялы жне физикалы ерекшеліктерін зерттеп-білуі. Адам зін тікелей де,жанама трде де танып біледі. Жанама таным нерлым крделірек тікелей танымны алашы сатысы іспетті.

И.М.Сеченев. Тадамалы философиялы жне психологиялы шыармалары. М., Мемлекеттік саяси баспа.

з іс-рекеті мен мінез-лын талдау арылы адамны зін-зі тани алуы.зін жанама тану з іс-рекетіні нтижелерін талдау жолымен жзеге асырылады. Белгілі бір саладаы жетістіктерін талдай жне баалай отырып, жмыса жмсалан уаыт пен кшті есептей отырып, з абілеттеріні дегейін анытауа болады. оамдаы з мінез-клын баалау арылы адам з басыны адамгершілік жне психологиялы ерекшеліктерін танып, біледі. Жанама танымда зін-зі зерттеп жрген жеке адама айналасындаыларды зі жайындаы кзарасын талдауды да маызы зор. Жаын адамдарды, ызметтес жолдастарды объективті баасы зіді тереірек танып білуіе кмектеседі.

з басыны асиеттеріне берген з баа мен баса жртты баасын салыстыру да маызды. Ол з танымыны згелерді ойымен бірдей шыу-шыпауын, зін-зі не арты, не кем баалап жргенін айындауа ммкіндік береді.

Бдан шыатын орытынды, баса адамдармен нерлым ке арым-атынаста болу з басыны жаымды жне жаымсыз жатарын жан-жаты салыстыруа, танып білуге кемектеседі екен

 

Таырып бойынша тест тапсырмалары:

1. Сананы оамды - тарихи мні:

А) Сана оамды мірден тыс алыптаспайды

В) Санаа ешнрсе себепші болмайды

С) оамды мір адамны санасына серін тигізбейді

Д) Мауглиді де санасы болан

Е) Адамны санасы оамды мірге себепші болып трады

ана дегеніміз не?

А) дниені жинатап жне масата сйкес бейнелеумен, тілмен байланысты, жоары, тек адамдара тн миды ызметі

В) инстинкт

С) ерік

Д) миды сйытыы

Е) психика