дениет феноменін зерттеуде антропологиялы негіздемесі.

Мдениетараб., «мдине» - ала, шаар деген сзінен шыан.

«Культура» (латын., cultio, cultura - деу, яни жерді, топыраты деу, оны шабу дегенді білдіреді) – антикалы дуірден бері белгілі. Бл терминді Цицерон (б.з.д. 106 – 43 ж.ж.) олданан деген пікір бар. Ол философияны жан мдениеті немесе жан мдениетін философия деп тсінген.

Мдениет – философияны санаа, аыла, оны деуге, трбиелеуге, ойлау абілеттілігін дамытуа масат етіп, баытталан сері.

Философия тек ана аылды «деу» немесе йымдастыру емес, сонымен бірге оны стерлеу, рметтеу жне оан бас ию.

азіргі кезде мдениетті 1000-а жуы анытамасы бар, біра оны ешайсысы анааттанарлытай емес.

Мдениет – табиат жасаандай емес, ол адам ызметіні, шыармашылыыны, жасампаздыыны жемісі. Мдениет – процесс, былыс. Ол – адам дниесі, Гегель айтандай, адам мірі бейнесіні «екінші табиаты».

Мдениет – оамны наты – тарихи даму сатысындаы сапалы кйі.

Мдениет – дниені игеруді тсілі ретінде, процесс ретінде, нтиже ретінде крінеді. Адам іс-рекеті, ызметіні орасан байлыы мдениетті мір сру тсілі, дісі болып табылады.

«Мдениет философиясы»(Kulturphilosophie) термині XIX . аяында неокантшылды Баден мектебіні (А.Мюллер) аясында пайда болды.

Мдениет философиясы– тар маынада – XX . бірінші жартысындаы еуропалы (немістік) философиялы баыт; ке маынада – мдениетті ерекше феномен деп арастыратын кез келген философиялы рефлексия. «Табиат туралы ылым» мен «мдениет туралы ылым» методологиялы жаынан ажыратыла бастаанда философияны рлі «мдениет философиясына» жаындай тседі. Виндельбандты пікірінше мдениет философиясы дегеніміз философия.

Мдениет философиясы ерекше феномен ретінде:

· методологиялы:«табиат туралы ылыма» араанда мдениет философиясы «мдениет туралы ылымны» методологиясы болып табылады (Дильтей, Н.Гартман, Ханс Фрейер);

· леуметтік-сыншылды:азіргі заман еуропалы философияны сынау ретінде (Зиммель, Шпенглер, Федор Степун, Ортега-и-Гассет, Бергсон, Швейцер, Эрнст Роберт Курциус);

· теориялы-жйелік:мбебап мдениет теориясын руа тырысу (Кассирер, Н.Гартман, Кронер, Хейзинга, Шпенглер, Тойнби, Ротхакер).

Соы «мдениет философтары» - Эрнст Кассирер мен Эрих Ротхакер болып табылады.

Мдениет ымына адамны материалды жне рухани ндірісіндегі, міріндегі барлы жасампаздыы, шыармашылыы кіреді.

Дстрлі кзарас санатында мдениетті крделі екі формасы бар:

· материалды мдениет– адам ызметіні заттанандыыны нтижесі, процесі; материалды игілікті жасаудаы ебекке баулу, машытану. Материалды мдениетке – ебек ралдары, трмыс заттары, тра, киім, транспорт жне т.т. кіреді;

· рухани мдениет– сана сферасын амтиды, оан «сезім мдениеті» жне «парасат мдениеті» кіреді. Рухани мдениет дегеніміз ндылытар, білім, аартушылы.

Рухани мдениет – рухани ндылытарды ндіру, сатау, лестіру, тарату жне ттыну, пайдалану.

Адам – мдениетіні субъекті мен жемісі, оны басталуы мен аяталуы.

Адамиланан табиат леуметтік – мдени дістермен айта жаыруа мтаж – спорт, дене шынытыру, медицина.

Медицина – табиатты ммкін болар кемістіктерін, ателіктерін тзетеді жне емдейді.

Рухани мдениетті маызды формасыны бітімі ретінде заттанбаан адам ызметі, яни актер, журналист, загер, малім жне т.б. жасампазды ызметі крініс табады.

Сонымен бірге ааз, баспа, полиграфиялы ндіріс, радио, теледидар, БА, киноиндустрия, театр, мражай, кітапхана, сулет нері, дизайн жне т.б. брін не материалды, не рухани мдениетке жатызуа болмайды.

Жалпы мдениетті материалды жне рухани деп блу салыстырмалы, йткені ол екеуі де бірттас, бірегей мдениетті рамдас бліктері.

Мдениет функциялары:

· жасампазды;

· танымды;

· информациялы (апаратты);

· коммуникативтік;

· нормативтік;

· аксиологиялы;

· интегративтік (толыу);

· сегративтік (бліну, ошаулану);

· адаптациялы (бейімделу);

· негэнтропиялы, яни мдениетті феномен ретінде сатау.

Мдениет – гуманистік, позитивті, адам ызметіндегі шыармашылы бастаманы сатаушы.

Адам жасаан кез келген нрсе – мдениет былысы емес жне кез келген адам мдениетті емес.

Орыс мдениет философы М.М. Бахтин:«Мдениет дегеніміз диалог».

Мдениетті дегейі нерлым жоары болан сайын, оны тсінетін оам мшелеріні меншікті салмаы азая береді.

Мдениет — философиялы ой-толамны аса маызды, тере теориялы мнді ымдарыны бірі. Мдениет ымы коам міріні трлі салаларына байланысты жиі пайдаланылады. Сонымен атар адамзат тарихын зерттеушілер де мдениет мселесін амтымайынша, дрыс пайымдаулар жасай алмайтынын ескерте кету керек. ысасы, бл ым саналы іс-рекет жемісін даму процесінде крсетуге баытталан. рбір тарихи дуірді зіндік мдениеті бар. Сол сияты рбір халыты зіне ана тн дстрлері болады. Бдан мдениетті кп трлілігі ондаы жалпылыты, мбебаптыты теріске шыарады деген орытынды тумайды. Керісінше, мдениетті нактылы — тарихи тр алуы оны мазмныны крделілігін жне ондаы жалпы ерекшелікті диалектикасын білдіреді.

Кпшілікке арналан дебиетте мдениет мселесін рухани, кркемдік салаларымен байланыстыра арау басым. Шынына келгенде, мдениет — адам рекетіні, саналы ызметіні крінісі. Олай болса, оан рухани да, материалды та жетістіктер жатады. Басаша айтанда, адам болу шін ебек ралдарын жасауы, сйлесуі, пікір алысуы, тсінісуі ажет. Міне, сол алашы ебек ралдары, сондай-а маал-мтелдер ежелгі мдениет ескерткіштері болып табылады.

Материалды ндіріс рухани мір сияты бір алыпта ала бермейді. ндіріс ажеті оны дамуын, жааша алыптасуын туызады, оны крделі ете тседі. рбір жаа материалды белес мдениетті де жаа, нерлым жоары дегейге ктерілуін білдіреді, яни мдениет ымыны оамды-гуманитарлы білім шеберін кеейтіп, ке саланы амтитындыын айтып ткен жн. Бл арада материалды мдениетті адам тарихындаы ерекше рлін арнайы бліп айту себебіміз - мдениетті адам проблемасымен тыыз байланыстылыын естен шыармау ажет екендігіне кіл аудару болып отыр.

Материалды мдениет рамына ебек ралдарымен катар барлы олмен, аылмен делген ебек заттары жатады. Оларды мазмны мен трі мдениетті даму сатысын крсетеді. Сондытан мдениеттегі азіргі барды, болашаты сабатасты байланысын тани білу ажет. ткендегі рал-саймандар із-тзсіз жоалып кетпейді. Антик дниесі философиясыны кілдері, айта рлеу дуіріні ойшылдары, жаа заман идеологтары, XIX асырдаы рухани дние алыптары здеріні шыармаларымен азіргі кнге ызмет етіп отыранына ешкім кмндана алмайды. Сол сиякты бізді дуіріміздегі мдениет те болашаа мтылысымен, лемдік мселелерге тікелей атынасымен жер бетінде адамгершілікті салтанат руына атсалысуда. Бл процесс рухани саланы ана амтымайды.

Мдениет негізі — ебек. Ебек нерлым крделі болан сайын, мдениет те жаа сипат алып отырады. Алашы ебек блінісінен азіргі кезеге дейін ебек материалды ндіріс мдениетін жетілдіруді негізі болып келеді. Егер сада пен жебе, жген мен зегі, кдімгі доалак бір кезде адамны табиатпен байланысындаы ткерісті кусі болса, бгін ылыми-техникалы революция жетістіктері де, ндірістегі жаа техника мен технология да материалды мдениеттегі ткерісті білдіреді.

Мдениет адамсыз жасалмайды. Адам дамуы мдениетке байланысты. Тек осы зара туелдікті анытай аланда ана мдениетті адамзат тарихында, адам мірінде алатын орнын тсінуге болады. Мселен, 1823 жылы гректерді Милос аралы жаалауындаы теізден табылан Венера (Афродита) аталан, бойы 207 см келетін йел мсіні — йел слулыыны лгісі аталды. Теіз ішіндегі мнан шыарма боланда мсінні олы сынып алса да, ондаы йелді тран трысы, бейнесі, мойны, омырауы, белі, мыыны ай заманда болсын ажап слу кркемдікті паш ететін былыс. Ол б. з. б. IІІ—II асырларда жасалан крінеді. Ал енді мсін тек адамдара ана рухани лззат береді. Адамнан баса тірі жана оны ешандай сері жо, болмайды да. Олай болса, сол мсінні тек геометриялы трі емес, оны рухани мні боланын байатады.

Мдениет тарихи процестермен штасып жатады, сол тарихи процестерді тікелей туындысы болып табылады. Сонымен бірге мдениетті бір ерекшелігі оны з бойындаы сабактастыты тере сатай білуінде.

Мдениетті тсіну шін тарихи дуірді білу, оны ндірістік атынастары андай боланын анытау, мір салты, рухани дниесі андай ерекшеліктермен аныталатынын ажырата білу кажет. Олай болса, мдениетті адам рекетінен, оны згертуші ызметінен бліп алу ммкін емес. Керісінше, ертеде ткен адамдарды трлі крал-саймандары калдытарына (сынытарына) арап, ол ауымдастык ашан мір срді, даму дегейі, дниетанымы андай болды, соны ажыратып білуге болады.

ткен уаыт мдениеті — халыты мра, ол адамны зі, оны ткен жолы, болашаынын сатысы, сондытан брыны мдениет туындыларын азіргі сана дрежесі негізінде, оамны осы заманы алпына сйкес баалау диалектикалы ойлауды кажет етеді. Байаса, мдениетті оам дамуынан бліп алуа болмайды, йткені мдениет — сол дамуды кшірмесі, бейнесі, белгілі бір маынада болашаы да. Жаа тарих дуірі кейбір антикалы ойларды айта жаыртып, мдениет дамуына тиек етгі. Соларды бірі — мдениетті табии ортамен байланыстыра арау. Оан мысал ретінде Д. Дефоны «Робинзон Крузо» романындаы Робинзон образын келтіруге болады.

Мдениет андай тр алса да, адамды мазмнда болады. Тек згертуші, жасаушы субъект ретінде ана адам мдениетті абылдайды, длірек айтсак, тарихи процестерді субъектісі болып табылатын адамны оамды, материалды жне рухани ызметіні барлык саласы мдениет деген жалпы ым арылы тсіндіріледі. Бл тарихты материалистік трыдан тсінуге сай келеді.

Мдениеттегі адам ызметі зіні объективті мазмнымен аныталады. андай мдениет крінісін алсата, біз белгілі бір тарихи жадайлара байланысты жары крген адам кызметіні нтижесін матан етеміз (тіпті ондай матаныш болмаса да, ебек жемісін мойындауа мжбр боламыз). Мдениет крінісін ткінші, бгін бар да, ерте жо деп арауа болмайды. Тарихи сабатастыкты аиат деп араушы рбір адам мдениеттегі шындыты леуметтік ажеттерден туан шынды деп бааламай тра алмайды.

Мдениетті ерекшелігі сол - ол тек объективті шынды трі ана емес, шыу тегі жаынан аланда, оны объективті мазмны. Мдениетті материалдылыыны зі, оны шыу кзі адама байланыстылыында. Адамны мір сру дісі мен объективті ызмет негізінде ана мдениет материалды сипат алады. Марксті сзімен айтанда, мдениет туындысы дегеніміз - адам трмысыны зата айналан мні. Бдан мдениет дайын зат ретінде, затты тр ретінде мір среді деген орытынды жасауа болады. Шынында да, материалды мдениет ндіріс рал-жабдытары, сулет неріні мралары арылы білінсе, рухани мдениет кітаптар, олжазбалар, ылалам шыармалары арылы, сондай-а ле, жыр, ертегі, терме, жмба, жаылтпаш, гімелерден млім болады. Затты мдени бааа ие болуы шін е алдымен адамды сипат алуы керек.

Ке маынада аланда, мдениет адамдарды ндірістік ызметіні барлы салаларын амтиды, йткені ебексіз адам тарихи процеске атыса алмайды. Тар маынада аланда, мдениет ксіптік мамандыы бар адамдарды немесе ксіптік одатарды ызметі аркылы баянды болады. Бл екі тжырым да орынды. Мселе — мдениет жайында ай уакытта, андай жадайа байланысты сз етіліп отыранында болма.

Адам ызметіні кажетті шарты ретінде табиат пен оам адамны мдени болмысыны крінісі болып табылады, йткені тек табии жне оамды ортада ана адам зіні крделі адамды асиетін білдіре алады. Сонымен бірге табиат андай да бір мдениеттен брын болады, мдениетті пайда болып, дамуыны алышарттары рлін атарады. Табиат пен мдениетті бірлігі шартты, олар бір-біріне арсы емес, айта мдениетті дамуына табиат серін тигізсе, мдениет з кезегінде табиатты мдени тр алуына жадай туызады.

Табиат пен мдениет барлы уаытта бірдей, парапар болмайды. Оларды тере мнді айырмашылытары да бар. Табиат мдениеттен брын, адам еркіне, санасына туелсіз пайда болан, ал мдениет — адамдар ызметіні жемісі, оларды ажеттерін теуге негізделген. Біра бл — стіртін сипаттама ана. Табиат пен мдениет араатынасыны з тарихы бар, оны осы екеуіні ажырамас бірлігін мойындамайынша тсіну ммкін емес. Шынында, табиат мдениет дамуыны алышарты бола отырып, кп жадайда сол мдениет кріністеріні табии процестерге тікелей араласуы салдарынан не кркейіп, не лдырап, азып-тозып кетуі ммкін. Табиат пен мдениетті араатынасын шешкенде табиата деген аморлы, мейірімділік естен шыпауы керек. Ол мытылса, мдениет деген мдениетсіздікті, табиата озбырлыпен арауды на зіне айналады.

Мысалы, алды-артын анытамай ты жерлерді игеру кп жадайда табиата зиянын тигізгені бгінде баршаа млім болып отыр. Тек сан крсеткіштерін уалап, пленше миллион ты жне тыайан жерлерді ыртысын опаралы деген біреуді еліруіне сай рана бейімдеушіліктен кптеген нарлы топыраты желмен шып, топыра эрозиясына душар болып кетуі, мал жайылымдарыны азаюы, т.б. келесіз жайттар табиат пен мдениетті араатынасын шешудегі рухани соырлыпен субъективизмні ырыты крінісі болды. Оны стіне ызыл кітапа енген жануарларды, старды рып-жойылып, сімдіктерді селдіреп бара жатанын да айтпаса болмайды. Е кініштісі, ел аман, халыты кзі тгел транда оларды, озбырларды баю объектісіне айналаны.

Мдениет субъектісі бола отырып, адам рдайым з белсенділігін крсетеді. Ол белсенділік аыла сыйымды болса, мдениет табиатты кркейіп, глденуіне демеуші болады. Керісінше, ол белсенділік жеке басты масатынан туатын болса, табиата да, оама да орасан нсан келтіреді, экологиялы апаттар туызады. Себебі тарихи процесте табиат пен мдениет ажырамас бірлікте болып табылады.

Табиат пен мдениетті араатынасы - адамны табиата атысы, табиатпен байланысы, табии ортаны игеру дісі. Материалды игіліктерді ндірсе де, рухани ызметпен айналысса да, адам сол табиаттан нр алады, басаша айтанда, оны тарихи дамуы табиата байланысты. Анытап айтанда, табиат материалды ндірісті мазмнын анытауда ерекше рл атарады. ндіріс дісі кп жадайда сол табии ортаа байланысты. Мысалы, ке дала, кшпелілікке ыайлы жадай аза халыны мыдаан жылдар бойы мдениетіні сол кшпенділікке бейімделе алыптасуына себепші болдыАдамны табиата атысы оны оамдык тіршілік дісіне негізделеді. Осыдан келіп адамны мдени дегейін анытау туады. Табиаттаы барды молайта тсіп, азды немдеп, тіршілікті аялай білу адам мдениетіні даму дегейін крсетеді.

Мдениетті мазмндыы рухани араатынастан айын крінеді, йткені адам санасыны мдени-тарихи тріні негізі философиялы дниетаным болып табылады. Шынында да, мдениетті тарихи мні, жасалуы, дамуы іргелі философиялы мселелерді бірі болып отыр. Мдениет біркелкі емес: онда прогресшіл, болашаа ызмет ететін жне регресшіл, кертартпа, тек ткенге немесе ткіншіге ызмет ететін элементтер болады. Философия мдениетті тек сипаттап ана оймайды, оны сын кзбен баалап, топшылай отырып, мдениет дамуыны методологиялы негізін амтамасыз етеді. Турасын айтанда, философияны зі оамды сана трі ретінде мдениет саласына жатады.

Мдениетті философиялы сипаттамасын оны рылымы арылы круге болады. Ресми дебиетте «саяси мдениет», «экономикалы ойлау мдениеті», «адамгершілік мдениеті», «трбие мдениеті», «лтаралы атынас мдениеті» деген кптеген мдениетке атысты сз тіркестері кездеседі. Оларды райсысы, жекелеп алып араанда, философиялы мселелер. Басаша айтканда, философия мен мдениетті араатынасы оамны рухани мірінде орын алатын келелі, крделі былыс екенін бліп арау ажет.

Мдениет пен ркениеттілік тарихта дайы атар жріп келеді. Мдени крсеткіш нерлым жоары болан сайын, адам еркіндігі де сорлым арта тседі.

ркениеттілікті ндірісті дамытпай труы ммкін емес, ндірісті дамыту дегеніміз жаа материалды жне рухани азыналар жасау болып табылады, ал мны зі крделі оамды катынастарды амтиды. Табии ортаны игеру, коамды жетілдіру мдениет пен ркениеттілік дегейін крсетеді. Олай болса, бл - ркениеттілік пен мдениет зара тыыз байланысты жне бір объективті негізде дамиды деген сз.

Сонымен бірге ркениеттілік пен мдениетті зара байланысыны сипаты оам рылысына арай згеріп отыратынын да айту ажет. Тапты оамдарда оларды жолында иын тере кайшылытар болады. Ебекші бара жасаан мол мдениет казыналары кбінесе стем тап кілдеріні меншігіне айналады, соларды трлі масатына, игілігіне жмыс істейді. Тіпті азіргі капитализм з мнін аншама демократияландыруа мтылса да, ттыну заттарын кбейтіп, оамдык жадайларды аншама жасартса да, зіні стем тапты, баса елдерді табии байлыын талан-тараждау, т.б. тар сипатынан арыла алмай отыр. рине, мдениет шын мнісінде халытікі. Біра мндаы ркениеттілік пен мдениет диалектикасын даыл жолмен ешандай бгетсіз жріп бара жатан процесс деп арауа таы болмайды. Мысалы, лтаралы атынас мдениеті ркениеттілік жадайында дмпулі айшылытардан аула болуы ажет. Сол лтаралы атынастар мдениетін жоары дрежеде іске асыру лгісін халытар Ассамблеясыны баянды жмыстары арылы азастан бкіл лемге паш етіп отыр. Олай болса, бл мселені шешуге болады. Ал леуметтік саяси шынды, ркениеттілік пен мдениет арасында шешімі табылмаан крделі айшылыктар бар екендігін мір крсетіп отыр. Оны ылыми - техникалы революция жетістіктерін пайдаланудан да круге болады. ркениеттілік - оамды атынастар мен рухани кзарасты нтижесі.

Мдениет мселесіні маызды буындарыны ішінде жеке адам мен мдениет араатынасы ерекше рл атарады. Жеке адам мдениетті субъектісі де, объектісі де болып табылады. Бл пікір материалды мдениетке де байланысты. Жеке адамны даралы мдени сипаты оны іс-рекеті, ызметінен туындайды. Біра ебек процесінде ол материалды мдениетпен танысады, оны ркендеуіне тікелей атысады, зіні мір салтын оамды мір мдениетіне баындырады. оамды атынастарды жемісі ретінде оны рухани азынадан нр алмауы, оны кркейтіп, мазмнын байытуа атыспауы ммкін емес.

Мдениет философиясы мдениетті идеясын, масаттарын, принциптері мен алышарттарын зерттейтін философиялы пн. Мдениет философиясы мдениетке, оны формалары мен мн-маынасына филос. талдау жасайды. “Мдениет философиясы” терминін XIX асырды басында неміс философы А.Мюллер енгізді. XX асырды басында Мдениет философиясы мдениет эволюциясыны р трлі кезедерін зерттеуге баыт алды. Осыан орай мдениет феномендерін зерттеуде ерекше тсілдерді олданып, онымен айналысатын арнайы ылым саласын алыптастыру идеясы туды. Мысалы, неокантшылдар В.Виндельбанд пен Г.Риккерт “мдениет туралы ылымдар” мен “табиат туралы ылымдарды” ажыратуды сынды. Осылайша оларды тжырымдамасы мдениет пен табиат араатынасы мселесін, сондай-а мдениетті ндылыты мнін айындады. Мдениетті теоретикалы ілімдеріні кптігі оны пайымдауды барлы баламаларын крсетеді. Олар р трлі ылыми теориялар негізінде Мдениет философиясыны принциптері мен тсілдерін айындайды. Мдениеттануда “дуір мдениеті”, “этнос мдениеті”, “лтты мдениет”, “христианды мдениет”, “мсылманды шыыс мдениеті”, таыда баса ымдар кп кездеседі. Осы секілді ымдар р трлі мдени ттастытарды тарихи, леум., филос. кзарастар трысынан жіктеу нтижесінде тізбектеледі. Білімні гуманитарлы саласы мдениетті алуан трлілігін белгілі бір жіктелімге енгізіп, мдениетті типологиясына немесе философиясына келеді;

Таырып бойынша тест тапсырмалары:

 

1. Кркемдік шыармашылыты нтижелері:

А) Поэзия.

В) Сурет нері.

С) Музыка.

D) Хореография.

Е) нер.

2. оам мен адам міріндегі негізгі ндылытар:

А) Материалды жне рухани.

В) Рухани жне идеалды.

С) Аиат жне игілік.

D) нер мен семдік.

Е) Еркіндік жне масат.

3. “Эсхатология” терминіні маынасы:

А) дай туралы ілім.

В) Адам туралы ілім.

С) Болмыс туралы ілім.

D) Аыр заман туралы ілім.

Е) Таным туралы ілім.

4. Моральды бірінші негізгі ызметі:

А) Аартушылы.

В) Трбие.

С) Нотация оу.

D) Реттеу.

Е) ¦йымдастыру.

5. Мдениетті соы туралы идеяны ХХ асырда жариялаан:

А) Швейцер.

В) Шпенглер.

С) Шопенгауэр.

D) Шестов.

Е) Шри Аробиндо Гхош.

6.«Мдениет» ымы:

А) Баспа

В) Жерді деу

С) Басару

D) Жйелеу

E) Діни культке табыну

7. Батысеуропалы философияда алашыларды бірі болып мдениетті табиаттан ажыратып арастыруды сынан:

А) Ж.Ж.Руссо

В) О.Шпенглер

С) А.Тойнби

D) Н.Бердяев

E) Ф.Шеллинг

8. андай мдениетті негізінде болмасын, этикалы бастама жатыр – деп ойлаан:

А) Маркс

В) Швейцер

С) Ясперс

D) Данилевский

E) Фромм

9. андай мдениетті негізінде болмасын, этикалы бастама жатыр – деп ойлаан:

А) Маркс

В) Швейцер

С) Ясперс

D) Данилевский

E) Фромм

10. Постиндустиялды оам терминіні авторы:

А) Белл

В) Поппер

С) Фромм

D) Дюргейм

E) Веб

 

«Философия» пнін ткізуге арналан дістемелік нсаулы

Аудиторияа жне аудиториядан тыс жмыстара арналан материалдар

 

Гуманитарлы жне жаратылыстану пндері кафедрасыны пндері бойынша аудиторияа арналан материалды жмыстар барлы сабатар кредиттік жйеге сйкес оытуды дстрлі жне интерактивті лгісін ескере отырып дайындалан. Пндер бойынша ртрлі саба трін ткізу жне рейтинг тапсырмаларын орындау сабатары уаытпен белгіленуі тиіс.

Дрістерді ысаша курсы (тезистер) оу бадарламасыны материалдарынан (силлабусс), яни мазмны жаынан тиімді клеммен жне керекті апараттардан ралан, жалпы аланда жргізіліп отыран пн бойынша барлы мліметті амтамасыз етеді. Дріс курсыны мазмнында азіргі заман ылымыны жетістіктері мен ылымны даму болашаы жнінде арастырылуы міндетті.

Семинар (практикалы) сабатарын орындауа арналан дістемелік нсаулытарды орындау барысында, кафедраны пндері бойынша зертханалы жне ртрлі лестіріліп берілетін материалдар осымша дайындау арастырылан, практикалы жне семинар сабатарына арналан материалдар дріс курсыны материалдарын бекітіп жне айталауа арналан, сонымен атар пнні кейбір блімдері бойынша дріс курсында арастырылмаан таырып бойынша білімін толытыруа арналан.

Кредиттік жйе бойынша студентті зіндік жмысы екі трге блінеді: (СОЖ) – оытушыны басшылыымен оытылатын аудиториялы жмыс, аталан саба оытушыны саба кестесінде белгіленген жне педаго­гикалы жктемесінде енгізілген, СЖ – студентті зіндік жмысы, яни аудиториядан тыс студентті кітапханадаы жне аламтор торабындаы тжірибелік жмысы. зіндік жмыс – студентті тере жне сапалы білім алуына жне білім сапасын арттырудаы маызды фактор болып табылады.

Студенттерді зіндік жмысына арналан материалдарыны мазмны мемлекеттік типтік оу жоспарынан ралан. зіндік жмыса (СОЖ), (СЖ) арналан сратар оытылатын курсты мамнын толытырып, тередетіп отыруы ажет. Тапсырмалар таырыптарды негізгі сратарынан ралуы тиіс.

Тапсырмаларды трі мен мазмны пндерді ерекшелігін жне крделілігін ескере отырып, сонымен атар ОК дайындаушы-оытушыны жеке авторлы кзарасымен дайындалады. зіндік жмыса арналан материалдар кафедраны шешімімен талыланып, бекітіледі.

Тапсырмаларды санды есебі кредиттік технология бойынша ПО педагогикалы жктемесіндегі саат санымен сйкестендіріліп ЖОО ылыми кеесімен, сонымен атар пндерді оытуа блінген кредит санын ескере отырып зірленген.

1.2. Білімді баылауа арналан материалдар

Студенттерді білімін баылауа арналан материалдар бірыай білімді баылау ережелері мен аидаларына сйкестендірліп дайындалады. Аымды баылауа арналан тапсырмаларды СОЖ саба аясында ауызша немесе жазбаша сра трінде жне тест трінде алуа болады.

Емтихан материалдары (ауызша сратар, тесттер) пн бойынша типтік оу бадарламасына жне СЖ тапсырмаларыны материалдарына сйкестендіріліп дайындалуы тиіс. Емтихан материалдарын дріс оытушысы дайындайды, дайындалан материалдар кафедраны рамымен талыланып, бекітіледі.

ОК студенттерге ажетті дебиеттер тізімі крсетіледі (негізгі жне осымша), осы дебиеттер бойынша студенттер аымдаы жне орытынды баылау жмыстарыны сратарына дайындалады, сонымен атар СЖ тапсырмаларын орындау шін беріледі. Студенттерді пн бойынша сабаты барлы трінен дайындалуа баытты жне тапсырмаларыны мазмнын азіргі ылыми жне дістемелік дегейдегі дебиеттермен дайындалу шін, дебиеттер тізімі сынылады.

1.3. Дріс сабатары бойынша дістемелік нсаулы

Дріс – білім беру кзі, студенттерді мліметпен амтамасыз ету масатында оытылады, оыту ызметін жзеге асыратын ажетті блігі. Дрістер тжырымдамалармен идеяларды студенттерге жеткізу шін, сонымен атар сыни ойлау жйесін ынталандыру масатында олданылады. Дріс – бл мліметті беру дісі ана емес. Білікті оытушыны олындаы дрістер серпінді жне мбебап оыту жйесімен жргізіледі. Таырыпты оытудаы тиімді жинаталан дрістер мазмны жаынан мынандай сипаттамалара блінеді:

ü жргізіліп отыран пн бойынша мліметтерді санын шектен тыыс асырмау керек, йткені студенттер мліметтерді абылдап естерінде сатаулары тиіс.

ü студенттерді оу рдісіне белсенді атысулары шін ртрлі дістерді олданады.

Егер дріс оытушысыны масаты - білімді студентті дайындап шыару болса, ол олара таырыпты толыымен мегеру ммкіндігін (жмыс жасау аидаларын тсіну, тжірибиеде олдану, жоспарлар ру, бл шындыты алай олдану керек) мол апарат беру арылы жеткізу керек. Оытушыны таы бір басты бір міндеті - дрістерді дайындау барысында кілтті блімдерді бірнеше рет айталап отыру дісін олдана отырып зірлеу керек.

Басты аида - дрісті ру болып табылады, дріс таырыптарын оытуда жаа бірегей тжірибелі дісті игеру сынылады. Тжірибиеде олданылмаан 10 жаа дісті олдансаыз да олжетімді крсеткішті бермейді йткені бл те тиімсіз.

Дрістер ыса да нса болу керек. Дрістерді рылымы жаынан басы те ызыты басталып, ортасы сенімді ойлармен жне аяы маызды аяталуы тиіс.

Студенттерге тере ой салып басталынатын дрістер студенттерді оытылып отыран пнге деген ызыушылыын арттырады, мндай дрістер аудитория назарын оай баурап алуа тиімді. Оытушы оытылатын материал жнінде мынандай шолу жасау керек: аталан пнді неліктен оу керек жне райсысы шін маызы андай, осы берілген білім студентті кедергілерден тіп, алдына ойан масаттарына жеткізе ала ма, материалды жоары дегейде мегерту шін андай тжірибиелік сабатарды жргізуге болады.

Сенімді ой пікірлерге толы дрісті ортаы блімі дрісті негізгі зегі болып табылады. Бл дрісті – сбелі ой тжырымдары, белгілі бір баытта дамуына негіз бола алады. Дріс кезінде е маыздысы - KISS принципін стану керек. Бл дегеніміз мынаны білдіреді: таныс сздерді олдану, екімаыналы терминдермен анытамаларды олданбау, крнекілік ралдарын пайдалану, ой тудыратын картинкалар, деректер жне мысалдарды олдану. Деректерді келтіргенде статистика те сенімді діс болып табылады. Айтылан деректерді бр ауыз дерексздер келтіру арылы тйіндеп отыру ажет.

Дрісті оытуды баса да трлерін олдана отырып оытуа болады, мысалы, срат-жауаптар, баралы апарат ралдарын пайдалану, кестелерді, жобалы аппараттармен фильмдерді. Осыны барлыы сабаты ртрлі туіне жне студентті апаратты толыымен абылдауына жадай жасайды. Пнге атысты оып білуге лестіріліп берілген саба материалдары, студенттерді пікірталаса тартуа кмектеседі.

Дрістерді соы блімі кілтті сздермен аяталады жне студенттерге бірнеше дісті сынады, соны арасында олар оыандарын мірде жзеге асырады. Дрісті осы кезеінде студенттермен жеке жеке немесе топ бойынша сабатан андай сер аландары жнінде ой бліскен те пайдалы. Дрісті аятау кезінде айталап шолу жасау таырыпты толытай мегеріп келесі таырыпты жаластыруда тиімді ызмет атарады.

Стті оылан дрістер - яни блар мият жоспарланып ш принципте рыландар: біріншіден, олар те ыса, жаа идеялармен ралан апарат кздері «аз млшерде» апараттандыру; екіншіден, стті жоспарланан дрістер ызыты бастамалардан, сенімді ортаы блімінен жне нтижелі орытындыдан трады; шіншіден, оытушылар дрістерді оыту барысында студенттерді белсенді атысуларына ммкіндік жасау керек.

1.4. Семинар, СОЖ сабатары бойынша жне СЖ тапсырмаларын орындау жніндегі дістемелік нсаулы

Кредиттік технология бойынша интерактивті оыту жйесіне басты назар аударады. Аудиториялы сааттарда, дріс немесе семинар, СОЖ сабатарында дстрлі дісті жне интерактивті саба лгісін жргізуге болады. Интерактивті оыту жйесі студенттерді абілеттілігін дамытады:

ü з пікірін алыптастырып айта білу;

ü згені пікірін рметтеу;

ü Оу материалын мият мегеру;

ü Материалды орындауда шыармашылы абілетті таныту;

ü лкен аудитория алдында з кзарасын длелдеу;

ü Алынан мліметтерге анализ жасау;

ü Табысты жмысы мен зіндік ізденушілігін дамыту; Жеке даралыын крсете білу;

ü ртрлі ситуациялардан ту арылы мірлік тжірибие жинау.

Гуманитарлы жне жаратылыстану пндері олданатын интерактивті лгідегі жне оытуды дістері

Дебат – студенттерді дрыс жауап жне маыналы орытындыны іздестіру масатында ауызша пікір алмасу.

Дискуссия (талылау) – оытылып отыран таырып бойынша студенттер арасында ой пікірлерді талылау. Студенттерді ой пікірлерді талылауа атысуы – білімді естерінде сатау мен сііруді кілті болып табылады. Дискуссия – бл студенттерді оыту рдісіне тартуды серпінді дісі болып табылады.

Рлдік ойындар – студенттерді сабаа деген белсенділігін, ызыушылыын тудыратын кпжаты оыту дісі.

«Аквариум» - топты командаа блу арылы оыту дісі. Команданы бір тобы тапсырманы талылаумен немесе шешумен айналысса, осы уаытта келесі топ жріп жатан процессті зерттеп жазып алады. орытындысы белгіленген ереже шешіміне дейін талыланады.

Топты нсау - оытушы кілтті деректерді немесе «таырыпты негізгі кезедерін» береді, осыны негізінде бдан рі сабаа атысты сратармен жауаптар алыптастыру.

Топты талылау - аудитория дрістен кейін, топа блініп зіндік ой пікірлерімен, кзарастарымен, сратарымен жне орытынды пікірлерімен топ кшбасшыларымен бірге талылау ткізу .

Кейс - дісі- білім беру дісі, студенттерге тиімді ойлауа кмектеседі. Топа наты жаайда негізделген, сонымен бірге кейбір мселелерді талылауа сынылып, жадайлара сараптама беріп жне нсауларды жасап шыаруа баытталан наты апарат беріледі. Кейсттер р трлі дістермен беріле алады. Олар за жне бкіл апаратты крсете алады немесе ыса болуы ммкін, андай жадайда болмасын оларды масаты бір – студенттерді берілген фактіге андай да бір ой тжырыма келу.

Кейс-дісі сонымен атар топты дискуссия трінде те алады. детте кейс-дісі екі кезеде ткізіледі: бірінші кезеде атысушылара кейс беріліп, оны ажетті уаыт аралыында оып бкіл материалды тсіну керек. Дискуссияны мадатау шін студенттерге сратарды таратып беруге болады. Екінші кезеде атысушыларды кейстерді талылауды срайды. Барлы атысушылар з пікірлерін айтуа ммкіндігі болуы тиіс, здеріні ой тжырымында логикалы негіздеме беруі керек. Бл процесті нтижесінде дискуссия барысында оытушы атысушылардан кейстерді фактіден белгілі бір орытынды жасауды срайды. Бл дісті артышылыы – студенттерді басарушылы, белгілі бір шешімдерді абылдау, баылаушылы дадыларын жетілдіруге кмектеседі. Жасы дайындалан студенттер здері кейсті жаза алады.

Презентация- білім беру дісі, презентация арылы студент кез келген таырыпты тадап алып, арастырылып отыран мселе бойынша зіні тсінігін немесе тсініксіздігін айта алады. Презентация уаыты – 8-10 минут. Презентация келесі критериялар арылы бааланады: таырыпты ашылуы, берілген мселе басаларды ызытырды ма, арастырылып отыран мселе бойынша студент зіні ксібилігін крсете алды ма деген талаптар ойылады.

Сыни жадайды деу дісі — сыни жадайды деу дісі зерттеу дістеріні бірі болып табылады. Бл діс наты жадайды моделдеуге негізделген, студенттерге белгілі бір сыни жадайды негізгі апараты беріліп, сосын зара сратар ойып жне апаратты талап етуге болады. діс мселені анытау шін тиімді олданылатын діс болып табылады.

атені анытау дісі – студенттер й жмысын алып, болатын дрісті мазмнымен танысады. Оытушы оу материалына згерістер енгізіп, ате кеткен мліметтерді айтадан растырады. Оытушы дріс оу барысында студенттер ателерді анытау ажет. Бл діс студенттерді бкіл оу барысында критикалы тыдау абілеттілігін жетілдіреді.

«Миа шабуыл» дісі – интерактивтік оытуды е арапайым жне тиімді дістеріні бірі, шыармашылы ойлау абілеттігін, топтарды растыру жне белгілі бір мселені шешу дадыларын жетілдіретін діс. Шыармашылы пікірлерді жетілдіруді тсілі, ал атысушылар болса бл тсілдерді рі арай олдануын сынады.

ткенді айталау– бл діс таырыпты талылауда, орытындылау кезінде оданылады, бл таырыпты студенттер толыымен мегеріп, арасында олданылуын амтамасыз ететін діс. Бл діс бірнеше масата жетуді кмектеседі: студенттерді топ ішіндегі рекетін ояту, кейбір тжірибеге баыт беру, аталан материал бойынша студенттерді абылдауын андай дрежеде екенін анытау, студенттер мен оытушылар арасында атымды байланысын крсететін діс жне т.б. ткенді айталауды р трлі трлері кездеседі.

«Дгелек стел дісі» - жылдам, рі тиімді діс, р бір студентті з пікірін айта алуы мысалы, «бгін мен ш нрсені білдім», «мен пн жнінде білдім...» жне т.б.

Аырын ойлану - детте жазбаша тсініктеме беру, сратар ьойынша татада немесе аазда крсету.

Топты ойлану – шаын топтарды ткен таырыпты айталау жне басалара айту дісі.

Білдіретін гімелесу дісі – студентті сабата ашы немесе сратармен мен рылымын баяндап беруі.

Хатты растыру дісі –белгілі бір материалдымегеруге баытталан діс, бл дісте негізгі сз берілген, осыдан хат сызба трінде растырылады, осы сызба негізгі сзді маынасын ашып береді.

Тжірибелік (семинар сабатарын) СОЖ жне СЖ сабатарын ткізу келесі формалары сынылады:

Кез келген танымды анытау, шаын эссе жазу – 1-1,5 бет.

o Таырып бойынша жалпы шолу – сынылан таырып бойынша апаратты рессурс басылым мен Интернеттен шаын деби шолу (эссе) жазу. Глоссарий жазу – терминдерді шаын тсініктемесі жне берілген таырып бойынша тсінік беру, сзжмбатарды олдануа болады.

o Презентация – студентті берілген таырып бойынша з презентацияны жасау барысында, арастырылып отыран мселе бойынша зіні тсінігін немесе тсініксіздігін айта алауы, презентацияда арастыран кейбір аспекттерді арастыру. Презентацияны уаыты - 8-10 минут, презентация келесі критериялар арылы бааланады: таырыпты ашылуы, берілген мселе басаларды ызытырды ма, арастырылып отыран мселе бойынша студент зіні ксібилігін крсете алды ма деген талаптар ойылады.

o Іскер ойын – рольдік немесе топты, болаша ксіби ызметі шін іскерлігін жне дадылануды ндірту.

o Топты жоба – топта 4-5 адамнан арты болмау керек, р бір топ зіні жобасын растырып, оны орау керек.

Гуманитарлы жне жаратылыстану пндер кафедрасында олданылатын дстрлі дістерге жалпы шолу

Реферат ысаша мазмнда ралан немесе ылыми ебекті мазмнында жазылан аудиториялы баяндама, тадалан таырып бойынша мамандарды ебектері, аталан баыт бойынша дебиеттерге шолу. Осындай шолу оырмана кез келген мселе бойынша азір замана сай болуы, мамандарды пікірін осып арастыру.

Рефератты масаты – басаларды жетістіктерін ижалпылау, фактілер базасында дебиет бойынша мселені зіндік сараптама жасау.

Жоарыда крсетілгендей, реферат – бл оыланны ысаша мазмндауы, жауапты жмыс, авторды те ыпты дайындыыны нтижесі болып табылады. Жне ылыми жмыс тн маыздыра оу-дiстемелiк масаттар рефераты алымдар атар танысуды басты мiндетiмен зора ескертемiз. Бл – алдын ала ойластырылан таырып, библиографиялы ізденіс, ылыми дебиеттердегі фактілерді сараптау жне тадау, оларды топтастырылуы, реферат авторыны з баалауы жне жоспара сйкес логикалы мазмндамасы, анытама аппаратын растыру, (сілтемелер жне олданылан дебиеттер) жне бкіл тексті рсімдеу. Рефератпен шылдана, ылыми дебиеттi талдауыны дадылары студент, ылыми зерттеудi дiстемесi жне жазбаша жмысты зiрлеуiнi негiздерiмен ие болуа тауып алуа ммкiншiлiк алады. рине, тадап алынан ылыми таырыпа рефератты жазуы тиiстi тарихи мерзiм жататын материалдармен танысуа тым тереiректерiне кмектеседi, табандатан кiтаппен жеке аланда з алдына жмыс iстейтiн асында пайдалы дадыларды мегеруiне мдде айындалып жне болуы ммкiн ары арай ылыми жмыстарды шеберiн анытауа кмектеседi ммкiндiк туызады.

Рефератты клемі 20-30 бет.

Конспект – жйелік, оытылатын материалды мазмны логикалы сабатастыы, жоспарды біріктіретін, кшірмелер немесе осы аталан екі дісті осындысы.

Кшiрмелерге араанда жне мазмнны ашылуы конспектiнi тезистерiнi ол оылатын кзде сынылатын мазмндаманы тiзбектерiнде крсетілгендей.

Конспектті растыру шін е маызды жне ажетті апарат алынады.

Бас жадайлар крінеді, аталы сз, тiркестердi асты сызылады. рбiр жаа ой жаа жолдан басталады. Конспектте авторды фамилиясы, айнар кздi атауы, оны шыаруы, беттi орын, уаыты крсету керек.

айнар кздермен жмыс жасау:

- кiтап немесе тарауды атауына ыну, оны маынасын тсiну;

- тексті ынтамен оып шыу жне негізгі ойларын оу барысында ысаша жазу;

- бiр ойды баса ойа блiiз, оларды тезис трiнде жазып алыыз;

- негізгі категорияларды жне тсініктерді кшіріп алыыз, ке

- педагогикада олданылуын, жне оларды баса ылымдарды олданылуын анытап алу;

- жмысты аятааннан со барлы айнар кздерін кшіріп алыыз.

Оытуды инновациялы-техникалы ралдарын олданылуына шолу

Оу процесі барысында кафедра оытуды инновациялы-техникалы ралдарын, білім беру саласындаы апаратты технологиялар жне азіргі замана сай ылыми жетістіктерін пайдалана отырып олданады. Олар студенттерді шыармашылы абілеттілігін жне зіндік жмыс жасауды баытталан. Олар апаратты білім беру технологияларын олдануды арастырады, сонымен бірге оу-дістемелік материалдарын, лемдік дегейге сйкес келуі, пндерді оыту барысында:

мультимедиялы оулытарды олдану, пндерді оыту кезінде эксклюзивті электронды курстарды олдану;

медиаресурстарды олдану, энциклопедиялар, электронды кітапхана мен Интернет желісі;

рефераттарды электронды презентация ретінде ткізу, курсты жмыстарды жне білікті тітіруші жмыстары;

видеоконференц байланыс режимінде сабатарды ткізу;

электронды пошта арылы студенттерге кеес ткізу; студенттерді білімін баылау шін бадарламалы-педагогикалы тест тапсырмаларын олдану жне т.б.

 

 

ARM – БЕЛСЕНДІ ТАРАТПА МАТЕРИАЛДАР (Hand-outs)

ГЛОССАРИЙ

Мифология –(грекше мифос – аыз, шежіре;логос-сз,ілім) – алашы ауымды оама тн дниетуралы ияли-ажайып, танымды оами сана формасы.

Дін –жаратылыстан, адам мен адамзаттантыс трансценденталды, діретті кшке сенуге негізделген дстрлі оами сана формасы.

Философия –(грекше филео- махаббат, штарлы; софия- даналы)- теориялы трі, болмыс пен сананы жалпы принциптері, адамны адама, дниеге атынасы туралы мбебап ілім, ойлау туралы ойлау.

Диалектика– болмыс пен танымны, заттар мен былыстарды, ойлауды жалпы даму задылытарыны зара байлынысын, ішкі айшылытарын зерттейтін философиялы діс.

Метафизика -диалектикаа арама- арсы таным дісі, мнда заттар мен былыстар бір біріне байланыссыз, ішкі айшылысыз, траты трде згеріп отырады деп тсіндіріледі.

Догматизм -оршаан ортаны, дниені лдебір догмалара, «жоарыдан алдын ала берілген абсолюттік аиата» сйеніп абылдау. Бл метод ортаасырлы батысеуропалы философияа тн.

Эклетика – жан-жатан жиналан, алуан трлі, ыры рау аидаларды біріктіріп, оршаан дниеге зіндік кзарасты дріптеуге тырысатын философиялы діс.

Софистика –айтыс-тартыста з арсыласын жеу дейі аты ара деп, араны а деп, аиатты жалан, жаланды аиат деп крсетуге жгінетін дісті айтады. Бл дісте аиатты тану емес, тек арсыласын айтысты жеу масат етіледі. Ежелгі Грекияда ке таралан.

Герменевтикакез келген жазба нсасыны, мтінні мні, маынасын тспалдап тсіну, ыну дісі. азіргі заманы шетелдік батыс философиясына тн.

Эмпиризм - кбінесе тжірибеге сйенетін, сезімдік таным нтижесін таным процесіні негізі деп санайтын діс пен баыт. (

(“Тжірибе мен сезімдік тйсікте болмаан нрсе ойда да болмайды”).

Рационализм –аии. абсолюттік дйекті білімді тек парасат. аылмен ана тануа болады дейтін философиялы діс пен баыт. (“Бар нрсегекмндануымыз ммкін, ал кмнні болуы аыл, ойды жемісі”).

Буддизм -ндістанда (б.з.д. 5 . Кейін), ытайда, Отстік- Шыыс Азияда (3 . Кейін) жне баса ірлерде ке тараан діни- философиялы ілім.

Апологетика (грек. Апологемай- ораймын, атаймын) -2-3.. птты политеизммен кресте христианды догматика негіздерін ораан, уаыздан ілім;

Реализм -наыз болмыса заттар емес, керісінше оларды жалпы ымы-универсалийлер ие дейтін аым. Бл Платонны “таза идеяларын” еске тсіреді. Реалистерге Эриугена (Иоан Скот), Ансельм Кентерберийскийді, Шамполы Гильомды жне т.б. жатызуа болады.

Номинализм (лат. Nomo-атау, есім) - шындыта тек жеке, наты заттар ана мір среді, ал жалпы ымдар (универсалий) оларды атауы, аталуы болады дейтін схоластикалы философияны аымы.

Прагматизм -абстрактті аиатты, ымдарды танымды рлін терістеді, ымны орнына белгілерді арастыруды сынды. ым тек субъектке ана атысты болып, оны маынасы наты практикалы салдарды (пайдалы, тиімділік) нтижесі болып табылды.

Экзистенциализм (лат., ex(s)istentia-тіршілік) адамны аи ?>