сіпорынны трлері мен йымды рылымдары. 1 страница

Меншік жадайына байланысты фирмалар мынадай трлерге блінеді:

—жеке меншік фирмалар;

—жымды фирмалар (жауапкершілігі шектеулі немесе жауапкершілігі шектеусіз серіктестіктер);

— акционерлік оамдар, корпорациялар;

— мемлекеттік ксіпорындар;

— кооперативтер.

Жеке фирмалар жеке-дара ксіпкерлікпен айналысатын, бизнестен тскен пайданы, табысты толы иемденетін, сонымен бірге оны бар ауыртпашылыын, жауапкершілігі мен туекелшілігін з мойнымен ктеретінжекелеген адамнемесежеке отбасынанкрылады.

Мндай фирма иесі фирма шыындарына да жауапты болады. Егер фирманы жмысы нашар жрсе немесе фирма кйресе, фирма иесі за талаптарына сйкес оны шыынына зіні барлы жеке млкімен жауап береді.

Жеке фирмалар, негізінен, йымдастыруа кп аржы талап етпейді, сондытан сауда жне ызмет крсету салаларында кеінен таралан.

Жеке фирмаларды кемшіліктері— аржы кздеріні шектеулілігі, содай-а, мндай фирмаларды тез кйреп кететініне байланысты, коммерциялы банкілер кп млшерде несие бермейді. Екіншіден, жеке фирма иесіні ндіріс, аржы мселелеріне жан-жаты мамандыыны болмауы.

Осындай жеке фирмалардаы жетіспеушіліктерді жою шін ксіпкерлікті таы бір трі — серіктестіктеррылады.

Серіктестіктер— бірнеше адамны меншігіндегі фирмалар.

Оны мшелері здеріні рал-жабдытарын біріктіре, баса да салымдарын фирмаа осып, сол фирманы пайыны клеміне байланысты тскен пайдадан з лестерін алып отырады. Егер оны бір мшесіні лесі бкіл фирма капиталыны 1 пайызын райтын болса, онда ол таза пайданы 1 пайызын иеленуге ылы. Серіктестіктерді міндетті шарттарыны бірі — оларды мшелеріні арасында зара келісімні болуы.

Серіктестіктер экономикалы атынастара байланысты: жауапкершілігі шектелмеген (толы) жне жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып блінеді.

Толы серіктестіктерде жымыны барлы мшелері фирма міндеттемелері бойынша толы жауапкершілікте болады.

Алынан пайда оларды рылтайшыларыны арасында жарылы капитала осан лесіне арай блінеді. Егер толы серіктестік стсіздікке шыраса, оны мшелері фирманы барлы арыздарына з пайыны клеміне арамастан, жауап береді.

Сондытан, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер соы кезде кеінен олданыла бастады. ЖШС-ті бір немесе бірнеше адам рады. ЖШС-ке атысушылар оны міндеттемелері бойынша жауап бермейді, біра здеріні осан салымдарыны шегінде ана жауапты болады, егер серіктестік кйресе, оны мшелері тек здеріні осан лесіне байланысты ана жауап береді. Серіктестікті жарысында серіктестікті басару органдарыны зіреті, оларды шешімдер абылдау жне серіктестіктер атынан рекет жасау тртібі белгіленеді.

ЖШС-ті жалпы жиналысыны зырына жататындар:

1) серіктестікті жарысын згерту;

2) атарушы органдарын ру жне айта шаыру;

3) жылды есебі мен бухгалтерлік балансын бекіту жне оны пайдасы мен шыынын блу;

4) серіктестікті айта ру немесе тарату туралы шешім шыару;

5) серіктестікті тексеру комиссиясын сайлау. Бл мселелерді серіктестікті атарушы органыны шешуіне бере алмайды.

Акционерлік оамдар да —ксіпкерлікпен айналысатын занды тлгаларды бірі.Ациоиерлік оамдарды иесі, басарушы —осы фирманы акциясын сатып алан азаматтар болып табылады.

Акционерлік оамны капиталы акцияларды шыару мен оны сату арылы рылады. Акция иесі осы компанияны пайдасыны бір блігін, яни дивиденд алуа ылы. рбір акция оны иесіне акционерлер жиналысында 1 дауыс бере алады. Акционерлік оамды басару ммкіндігін беретін акция баылау пакеті деп аталады. Баылау пакетіні е жоары млшері — 50 пайыз акция. Акционерлік оам басшылыы жыл сайын з акционерлеріні арасындаы алынан пайданы бір блігін дивиденд трінде алады, ал бір блігін ндірісті кеейтуге жмсайды. Дивиденттер акцияны нына байланысты пайыз трінде беріледі. Мысалы, 1 акцияны номиналды ны 1000 теге болса, жне дивиденд 5 пайыз млшерінде блінсе, онда акция иесі 50 теге алады. Егер акционерлік оам жыл аяында шыынмен шыса, онда дивиденттер тленбейді. аржы тек ондірісті кеейтуге жмсалады.

Акционерлік оамны акционерлері кез келген уаытта з акциясын баса біреуге сатып, оамнан шыуына болады.

ндіріс кооперативтеріндендіріс рал-жабдытары кооператив меншігі болып табылады.Кооперативтероны материалды жне акшалай жарналары есебінен йымдасады немесе олар шыаран німдерді сату не одан тскен табыстар есебінен де рылады.

Кооперативке кіру, шыу еркідігі, оны мшелеріні басару ісіне атысуа, шешім абылдауа дербестігі бар. Кооперативті пайдасы оларды мшелеріні арасыда кооперативке осан лесіне, пайына арай блінеді. Кооператив детте са ндірушілер негізінде рылады.

азіргі дниежзілік тжірибеде франчайзинг ке таратылуда. Бл бір жаынан, ірі фирма, екінші жаынан, шаын фирмалар немесе дербес бизнесмендер арасында жасалатын келісім. Осы келісімге сйкес аналы (басты) компания (франчайзер) баынатын фирмаа беріледі. Франчайзер шаын фирманы немесе бизнесменді айтылан аума шегінде з тауарларымен амтамасыз етеді. Бл шін франчайзинг франчайзерге менеджмент жне маркетинг саласында ызмет крсетеді, з капиталыны бір блігін инвестиция ретінде осы компанияа салуа міндеттенеді.

3.Нарыты экономика шін ксіпорынны банкроттыы бсекелестікті ажыраысыз ерекше белгісі жне нтижесі болып табылады. Сонымен атар оны ксіпорынны ркендету кші деп атаса да болады. Нары экономикасы дамыан елдерде жылына мыдаан ксіпорындар з жмысын ойып, оны орнына басалар келіп жатады жне бны табии деріс деп санайды.

Сонымен, нарыты арым-атынастарды жадайында ксіпорынны банкроттыы, деттегі, пайдалы былыс, себебі е аырында ол лтты экономиканы жасарту жне тиімдірек жмыс істеуін амтамасыз етеді.

Нары экономикасы дамыан елдерде банкротты институттар жмыс істейді, олар бл салада іс-рекетті за трінде реттейді.

1997 жылы 21 атарда азастан Республикасыны Президенті беткіткен «Банкрот туралы» заы шыты. Осы заны арасында бізді ел банкротты ркениетті институт руа адам басты.

Экономикалы дебиеттерде банкроттыты ымы кбінесе р трлі айтылады. Алайда экономистердті кбісі банкротты ымды келесідей тсіндіреді. Банкротты (немісше Bankrott, италиянша Bankarotta) – кредиторлар тауарларды, жмыстарды жне ызметтерді аысын тлеу туралы талаптарын анааттандыруа дрменсіздігі, сонымен атар бюджет жне бюджеттен тыс орлар алдындаы міндетті тлемдерді теуге абілетсіздігі, себебі арыздар ксіпорынны арыз міндеттемелері оны млкінен лде айда арты болады.

«Банкрот туралы» зада банкротты ымы былайша тсіндіріледі. «Банкротты» - борышкерді сот шешімімен танылан немесе несие берушілермен келісім бойынша соттан тыс ресми трде жарияланан, оны таратуа негіз болатын дрмесіздігі».

Дрменсіздік –борышкерді несие берушілерді ашалай міндеттемелері бойынша талаптарын, ебекаы тлеу туралы талаптарды оса аланда, сондай-а бюджетке жне бюджеттен тыс орлара мндетті тлемдерді зіне тиесілі млік есебінен теуді амтамасыз ету абілетттілігі.

 

 

3 Дріс таырыбы

ндірісті экономикалы жне леуметтік тиімділігі

Жоспар:

1.ндіріс тиімділігіні мні, тиімділікке сер ететін факторлар жне крсеткіштер жйесі.

2. Салыстыру базасын тадау. Салыстырылан варианттарды дербес жадайлары. Ілесетін салаларда тиімділік пен капитал салымдарды есепке алу.

1. азастан нарыты атынастарды алыптастыру кезеіне енді. Нарыты экономикада Нарыты экономикада ебек німділігіні суі шін ндірісті тиімділігін артуы, оны су факторлары, тиімділікті анытау тсілдері маызды болып табылады.

оамды ндірісті экономикалы тиімділігін арттыруды маызды баыттарын дрыс анытау шін алдымен тиімділікті белгілері мен крсеткіштерін анытау ажет.

оамды ндірісті экономикалы тиімділігіні жалпылама белгісі ретінде оамды ебекті німділік дегейін олданылады.

оамды ебекті тиімділігі – н, ндірілген лтты кірісі – , материалды ндіріс салымдарында жмыс істейтін жмыскерлерді орташа санына - :Жм атынасы арылы аныталады:

н=/Жм,

лтты кіріс – ндіріс салаларында осы жылда жасалан материалды ндірісті ны. Баса сзбен айтанда ндірістік процесс барысында ттынылан шикізатты, жанармай, элекртоэнергияны т.б. ндіріс ралдарын алып тастаандаы жалпы оамды німні блігі болып табылады. лтты кіріс материалды ндіріс салаларыны таза німіні жиынтыы арылы есептеледі. з кезегінде жеке алынан саладаы таза нім жалпы нім мен ндірістік-материалды шыындарды айырмасымен аныталады.

Материалды ндірісті аныталан салаларында німділік жалпы нім бойынша есептелінеді. оамды ебекті німділігіні су арындыдылын салыстыранда крсеткіштерді бірдей лшемде болуын ескеру керек. Бл жадайда лтты кіріс салыстырмалы крсеткіштермен есесптелуі тиіс.

оамды ндірісті экономикалы тиімділігіні маызды крсеткіштеріне ебек сыйымдылыы, капитал сыйымдылыы, ор сыйымдылыы жатады.

Жоарыда айтылып кеткендей, оамды ебекті німділігіні дегейі оамды ндірісті алдыы сатыларындаы жмсалан жне зата айналан шикізатты, материалды, жанарамайды, электрэнергияны, ебек ралдарыны экономикалы тиімділігіні жалпылама белгісі ретінде олданылады.

німні ебек сыйымдылыы – ебек німділігіне кері крсеткіш – материалды ндіріс ортасындаы ебек млшеріні ндірілген німні жалпы клеміне катынасы арылы аныталады:

ЕС=Е/К

оамды німні материалды сыйымдылыы – шикізат, материал, жанармай, электрэнергия жне т.б. ебек заттары шыандарыны жалпы оамды німге атынасы арылы аныталдады. Салалы (ксіпорынды, бірлестіктік) німні материалды сыйымдылыы материалды шыындарды ндірілген жалпы клеміне атынасы арылы аныталады:

МС=М/К

німні материалды сыйымдылыыны тмендеуі халы шаруашылыына тиімді. Сонымен атар табии ресурстарды шектеулі екендігі де естен шыпауы тиіс. Соы жылдары жер асты байлытарын пайдалану ды да шыындары жоарылап келеді.

Халы шаруашылыыны салыстырандаы, нерксібіндегі німні зіндік ны 3/5 шыыны шикізат, материал, жанарамай мен энергия лесіне тиеді екен.

німні капитал сыйымдылыы мен ор сыйымдылыы белгілі дрежеде бір-біріне жаын крсеткіштер. німні капитал сыйымдылыы капиталды салым шамасыны шыарылатын нім клеміні аныталан тріндегі артуына атынасы арылы аныталады:

КС=К/К

ор сыйымдылыын да капитал сыйымдылыы сияты ндірілген лтты кіріс клеміне атынасымен анытауа болады.

Халы шаруашылыы мен оны джеке салаларында, сіресе нерксіпте ор айтарым шамасыны кезеі олданылады. Бл – шама ор сыйымдылыына кері шама.

2. ндіріске жаа техникаларды жне жмыс істеп тран рылыстарды айта ру кезінде оларды тиімділігіні іс-шараларын жзеге асыруда крделі аржыны алатын орны ерекше.Осыан байланысты крделі аржыларды жалпы (абсолюттік) жне салыстырмалы тиімділігі есептелінеді.

Кез келген жаа техника мен технологиялар шін р бір крделі аржы салымдары бойынша абсолюттік тиімділік дрежесі блек есептеліп,яни тиімділік коэффициенті мен теу мерзімін салыстыра отырып.

тімділік мерзімі деп (Т) крделі аржы салымдары мен пайдаа атынасы арылы аныталады.:

Т= К/П немесе Т= К/(В-С)

мндаы Т-крделі аржыларды телу мерзімі, жылдар;

К- крделі шыындар;

В – ксіпорын ндірген нім клемі;

С- жыл бойында ндірілген нім клеміні зіндік ны;

П- пайда;

Ал крделі аржыларды тиімділік коэффициенті телу мерзіміне кері крсеткіш:

Е= 1/ Т, или E=(B-C)/ К;

Бл крсеткіш жмсалан шыындарды жедел трде бір жылды ішінде телуін сипаттайды.

Есептік телу мерзімі мен крделі аржы салымдарыны клемі нормативтік крсеткіштермен салыстырылады, яни Е=0,12, а Тн=8,3 жыл (жаа техника шін 0,15 и 6,7 жыл).

Егер Тр Тн; Ер Ен, онда крделі аржы салымдары тиімді пайдалануа баытталан

Варианттар бойынша осымша крделі аржы салымдары келесі формула арылы:

T=K2-K / С1-С2 и E=Ci - C2 / К2-К1

мндаы К2 и Ki – базалы жне енгізілетін крделі аржы салымдары варианттар бойынша;

Ci и С2 – варианттар бойынша німні зіндік ныны млшері;

Егер Тр - тмен, ал Ен- нормативтік млшерден кп болса, онда осымша крделі аржы садымдары тиімді жмсалан.

Егер кптеген варианттар пайдаланылса, онда салыстырмалы тиімділік крсеткіші ретінде келтірілген шыындарды минимумы олданылады:

С + ЕнК—>min, или К+ ТнС—> min

мндаы К- р бір вариант бойынша крделі аржы салымдарыны лестік салмаы (яни німні бір бірлігі шін);

С- снімні бірлігіні зіндік ны варианттар бойынша;

Ен-салымдарды тиімділік салалы нормативтік коэффициенті;

Тн- крделі аржы салымдарыны нормативтік телу мерзімі.

Келтірілген шыындар– белгілі бір мерзім ішінде аымдаы жне крделі аржы салымдарыны ндірістік шаралара баытталан шыындарды белгіленген шыындарды салыстырандаы осындысын (Тн немесе жыл ішінде) атайды.

Тиімді вариант болып, егер жмсалан шыындарды min-жмсалса.

 

4 Дріс. Ксіпорынны негізгі капиталы

Жоспар:

1. Ксіпорынны негізгі орларыны экономикалы мні, оларды рамы жне рылымы.

2. Негізгі ндірістік орларды тиімді пайдалануды факторлары жне жолдары. Негізгі капиталды бсекеге абілеттілігін арттыру шаралары.

3. Ксіпорынны тіркелген активтер. Ксіпорынны материалды емес активтер: тсінігі, трлері. Материалды емес активтерді амортизациясы.

1.ндіріс процесіне тгелдей атысатын, біра з нын німге бліп – бліп, оны тозу дрежесіне арай сііретін ндіріс капиталыны элементтері негізгі капиталдеп аталады. Негізгі капитал ндіріс имараттарына, рылыстар мен машиналара, жабдытар мен рал – саймандара сііріледі. Негізгі капитал рамы активті жне пассивті элементтердентрады. Активті элементтер ебек затына сер етеді. Оан машиналар, жабдытар, ондырылар, т.б. жатады. Ал пассивті элементтер ндіріс процесіне ызмет етеді. Олар йлерден, имараттардан, транспорт ралдарынан, т.б. трады.

Негізгі корлардегеніміз ксіпорындарды ндіріс ралы мен ебек рал – жабдытарыны жиынтыы. Олар ндіріс процесінде за уаыт бойы пайдаланылады жне з нын жасалан німге зіні тозуына арай бірте – бірте блшектеп енгізеді.

Негізгі орларды 2 трі болады:

-ндірістік негізгі орлар

-бейндірістік негізгі орлар.

Материалдык ндіріс саласында жмыс істейтін негізгі орлар - ндірістік негізгі орлар деп, бейндірістік салада жмыс істейтін негізгі корлар - бейндірістік негізгі корлар деп аталады (трын йлер, мдениет, спорт мекемелері, балабашалар, емдеу орындары жне баса да ксіпорын балансындаы жмысшылара ызмет ететін объектілер).

Негізгі корлар - лтты байлыты маызды блігі болып табылады жне оларды рамы мен крылымын анытау шін негізгі корларды сыныптамасын жасау ажет.

Кесте 1. Негізгі орларды сыныптамасы

Топтарды аттары	олданылуы жне ысаша мінездемесі
1. имараттар	ндірістік архитектура жне рылыс объектілері (цехтар, оймалар, ндірістік лабораториялар жне т.б.)
2. рылыстар	ндіріс процесіне ызмет ететін техникалы функцияларды атаратын инженерлік – рылыс объектілері (тоннельдер, кпірлер, эстакадалар, су каналдары, автомобиль жне темір жолдары жне т.б.)
3. Жіберу ралдары	энергияны, сйы жне газ тріндегі заттарды жіберуші ралдар (электр, жылу жйелері, газ жйесі)
4. Машиналар мен ралдар
а) кш машиналары мен ралдар	генераторлар, электр блшектер, бу машиналары, турбиналар т.б.)
б) Жмыс машиналары мен ралдар	технологиялык процеске тікелей атысатын ралдар (станоктар, пресс машиналары, ктеру- тасымалдау механизмдері т.б.)
в) лшеу, реттеу приборлары мен ралдары, лабораториялы ралдар	діріс процесін кшебегімен немесе автоматтадыру арылы реттеуге, технологиялы процестерді; параметрін лшеуге жне баылауга, лабораториялы зерттеулер жргізуге ажетті ралдар
г) Есептеу техникасы	математикалы есептерді шешуді тездетуге ажетті ралдар жиынтыы
д) Баса да машиналар мен ралдар	(рт сндіргіш машиналар, телефон станциялары т.б.)
5.Тасымалдау ралдары	ксіпорын клеміндегі адамдар мен жктерді тасымалдауа ажетті кліктер (электровоз, паровоз, тепловоз, автомобиль жне т.б.)
6. рал-сайман	ндіріс процесіне ажетті элементтер (ол жне механикалы кесу,ру саймандары, штамптар т.б.)
7.ндірістік тгендеме (инвентарь	ндірістік операцияларды орындауды жеілдетуге жне жеке енбек заттарын сатауа ажетті ралдар (жмыс столы, орап т.б.)
8.Шаруашылы тгендеме (инвентарь)	кбейту жне айта тсіру аппараттары, стол, шкаф т.б.

Негізгі орларды баалауды ндіріс процесінде за жылдар бойы атысып, тозуына байланысты жне осы уаыт аралыындаы айта ндіруді жадайына байланысты бірнеше трі болады. Олар - негізгі орларды бастапы ны, айта ндіру ны жне алды ны.

Негізгі орларды бастапы ны - орларды дайындауа, жинауа, келуге кеткен шыындарды жиынтыы.

айта ндіру ны (алпына келтіру) - негізгі орларды айта ндіруге кеткен шыындарды жиынтыы.

алды кн - негізгі орларды тозуды алып тастаандаы бастапы немесе алпына келтіру ны.

Негізгі ндірістік орларды крылымына мынадай факторлар сер етеді:шыарылатын нім трі, оны жалпы клемі, автоматтандыру жне механикаландыру дегейі, мамандандыру жне бірлестіру дегейі, ксіпорын орналасуыны климатты жне географиялы жадайлары жне т.б.

ндірістік орлар елімізді лтты байлыыны аса маызды блігін крайды. Негізгі ндіріс оры (капиталы) – за жылдар бойы ндіріс саласында жмыс істейтін, материалды игіліктерді ндіруге атысып, зіні заттай трін сатайтын, бірте-бірте тозатын жне зіні нын ндірілетін жаа німге тозу млшеріне арай амортизаторлы жарна трінде аударатын ндіріс ралдарын айтамыз.

Ксіпорынны ндіріс оры немі озалыста болып, айналымда болады. Олар ндіріс шеберінен, айналым ндірісіне, ал одан айтып келесі ндіріс шеберіне оралады.

орды ртрлі элементтері айналымда болуы бірдей емес. Міне, осындай жадайа байланысты ндіріс шеберінде болан орлар немесе ндіріс орларынегізгіжне айналымболып блінеді.

ндіріске атысу нтижесінде негізгі ндіріс оры – ндірістік жне ндірістік емес болып екіге блінеді.

Негізгі ндіріс оры – бл ор ндіріс рдісіне тікелей атысатын – машина кштері мен жабдытар немесе оны іске асуына жадай туызатын, ндірістік корпусы, тасымалдау клігі, сатау жне ойма блімдері кіреді. Негізгі ормен бірге ндіріс рдісіне тікелей атыспайтын (ксіпорын балансындаы жмысшылара ызмет ететін объектілер) – ндірістік емес орлара жатады. Бл негізінен, ксіпорындаы леуметтік крылыма кіретін – трын й оры, мдени – трмысты ызметке арналан имараттар мен рылыстар, спортты рылыстар, денсаулы сатау объектілері, бала-баша, мектеп т.б. объектілер кіреді. ндіріс рдісінде жне табии заттай белгісімен барлы негізгі ндіріс оры тмендегідей болып блінеді: