сіпорынны трлері мен йымды рылымдары. 2 страница

1. ндіріс имараттары

2. Ірі рылыстар

3. Беріліс ондырылар

4. Кш машиналары мен жабдытар

5. Жмыс машиналары жне жабдытар

6. лшеуіш жне реттеуші приборларды барлы трлері, зертханалы

жабдытар

7. Шаруашылы жне ндіріс инвентарлары

8. Инструменттер, аспаптар

9. Клік машиналары

10. Басадай негізгі орлар трлері.

рбір топтаы негізгі ндіріс орыны ндарыны жалпы ндіріс орына лес салмаын (%) ндірістегі крылымын крсетеді. Негізгі ндіріс орыны рылымы салаларда, бірлестіктерде жне ксіпорындарында зіні олдануына, баытына, клеміне арай ртрлі болады.

Негізгі ндіріс орыны кейбір блігі йлер, имараттар, машиналар мен жабдытар, ндіріс жне шаруашылы ралдары нім ндірісіне тікелей атыспауы ммкін – ол тек ебек тіршілігіне, ндірісті технологиялы рдісін

дамытуына кмектеседі. Мндай негізгі ндіріс орыны блігін – енжарлы блігі дейді. Ал, беріліліс ондырылар, ішкі зауыт кліктері, сіресе нім ндірудегі машиналар мен жабдытар, яни негізгі ндіріс орды белгілі блігі ндіріс блімшелерінде нім ндіруде шешуші рл атаратын ндіріс орларын – белсенді блігіне жатызады.

ндірісте негізгі орды белсенді блігіні ны арылы ксіпорыннны ммкіндігіне арай дамыан сайын орды тиімділік крсеткіштері жоарлап, ксіпорынны техникалы дегейі жне уаттылыы артады.

Негізгі ндіріс орын есепке аланда жне жоспарлаанда, сонымен бірге негізгі ндіріс орыны ндіріс уаттылыын анытаанда табии жне н (ашадай) трдегі крсеткіштері олданылады.

Жмыс істеп тран негізгі орлар бухгалтерлік есепте оларды балансты ны бойынша крсетіледі.

Негізгі ндіріс орлары тмендегідей бааланады:

• бастапы ны бойынша, оан ора ие боландаы ны, оны жеткізу жне растырып орналастыру шыындары кіреді;

• алпына келтіру ны бойынша, яни оан негізгі орларды айта баалау нтижесіндегі ны жатады;

• алды кны бойынша, яни бастапы ныны немесе алпына келтірілген нны тозу ныны айырмашылыымен аныталады.

Негізгі ндіріс орыны алды нын мына формуламен анытауа болады:

= Н_б - (Н_б * Ма /100 *t),

мнда, - алды кны;

Н_б – негізгі ндіріс орыны бастапы ны, теге;

Ма – толы алпына келтіру амортизациясыны млшері, %;

t – негізгі ндіріс орыны наты жмыс істеген уаыты, жыл.

Негізгі ндірістік орларды колдануды крсеткіштеріш топка блінеді:

- негізгі ндірістік орларды экстенсивті олдану крсеткіштері;

- негізгі ндірістік орларды жедел трде олдану крсеткіштері;

- негізгі ндірістік орларды интегралды олдану крсеткіштері.

1-топ крсеткіштеріне:ралдарды экстенсивті олдану коэффициенті, ралдарды сменалы жмыс жасау коэффициенті, ралдарды толы пайдалану коэффициенті жатады; яни бл крсеткіштер ралдарды уакыт млшерінде олданылу дегейін крсетеді.

2-топ крсеткіштеріне:ндірістік орларды жедел трде олдану крсеткіші негізгі орларды наты німділігін оны нормативтік німділігіне блу арылы аныталады.

,

ндірістік орларды жедел трде олдану коэффициенті;
- негізгі орларды наты німділігі;

- негізгі орларды нормативтік німділігі;

3 - топ крсеткіштеріне: ралдарды интсгралдык олдану коэффициенті ралдарды экстенсивті жне интенсивті олдану коэффициенттеріне кбейту арылы аныталады, жне ол кралдарды уаыт бойынша жне німділігі бойынша олданылуын сипаттайды.

ндірістік негізгі орларды тиімділігін крсететін жалпы крсеткіш болып - ор кайтарымы есептеледі.

ор айтарымы - бл негізгі ндірістік орларды бір сомына шаандаы нім млшерін білдіретін экономикалы крсеткіш, сондай-а ол ндіріс тиімділігіні аса маызды крсеткіші болып табылады.

ор айтарымы келесі формуламен есептелінеді:

,

- ор айтарылымы, дана / теге;

Т - тауар німіні клемі, дана;

- негізгі ндірістік орларды орташа жылды ны, теге

ор айтарымын лайту- бл халы шаруашылыыны аса маызды міндеті болып есептелінеді. ор айтарылымына кері крсеткіш - ор сыйымдылыы.

Кор сыйымдылыы - бл негізгі ндірістік орлар кныны ндірілген жне сатылан нім нына атынасын сипаттайтын экономикалы крсеткіш. Ол келесі формула арылы есептелінеді:

,

- ор сыйымдылыы, теге / дана

Т - тауар німіні клемі; дана

- негізгі ндірістік орларды орташа жылды ны, теге

ормен арулану – ебекті негізгі ндірістік орлармен жаратану дрежесін сипаттайтын крсеткіш. Ол орларды жылды орташа нын ндіріс ызметшілеріні орташа санына блгендегі атынаспен аныталады:

,

- ормен арулану крсеткіші, теге / адам;

- негізгі орларды орташа жылды ны, теге;

- ндіріс ызметшілеріні орташа саны, адам.

ормен жабдыталу крсеткіші келесі формуламен аныталады:

,

- ормен жабдыталу, теге / ;

- негізгі орларды орташа ны, теге;

- ндірістік клемні ауданы, .

ндірісті негізгі орларыны клемі жне оларды олданылу дрежесі ксіпорынны ндірістік уатыны клемін анытайды. ндірістік уат - саланы, цехты, агрегатты, жабдытарды нерлым тиімді пайдаланып, ндіріс пен ебекті нерлым озы лгіде йымдастыру негізінде тиісті уаыт ішінде німні белгілі бір трін шыаруа барынша жоары абілеттілігі (ммкіндігі).

ндірістік уатберілген уаыт ішінде саланы, цехты, агрегатты ндіріс пен ебекті нерлым озы лгіде йымдастыра отырып, крал-жабдытарды нерлым тиімді пайдаланып, німні белгілі бір трін шыаруа барынша жоары абілеттілікті айтамыз.

Негізгі орлар олданылуына байланысты ндіріс процесінде тозады.

Тозу дегеніміз й – жайларды, жабдыты ндірісте пайдаланылу барысында ескіруі, бастапы сапаларын жоалтуы. Конструкцияларды бзылуымен сипатталатын табии тозу жне ндірісті негізгі рал – жабдыыны осы заманы техникалы дегейден кейіндеп артта алуымен байланысты болатын сапалы тозу трлеріне блінеді.

Тозуды 2 трі бар: табии тозужне сапалы тозу.

Табии тозу дегеніміз - негізгі орлар элементтеріні материалды тозуы, оларды ндірісте ттыну барысында жне табиатты табии кштеріні серінен ттынылу нын жоалтуы.Табии тозу – негізгі ндіріс орларын ндірісте за жылдар бойы олдануды салдарынан сынуын жне тозуын айтады. Тозуды бл трі пайдалануды жне табиатты серінен болуы ммкін.

Сапалы тозу - жабдыты техникалы прогресске байланысты ескіріп кнсыздануы. Нерлым жетілдірілген жне німді машиналарды пайда болуы нтижесінде пайдаланылып жрген машиналар табии алпына жне ндірісте пайдалану дрежесіне арамастан сапалы жаынан ескіріп нсызданады. Осыан байланысты негізгі рал – жабдытар амртизациясыны нормаларын айындау кезінде тек табии тозуы ана емес, сонымен бірге сапалы тозуы да ескеріледі. Сапалы тозу – негізгі орды толы тозбай жатып нсыздануы немесе ндіріс рдісінен шыып алуы. ылыми-техникалы прогресті даму серінен ксіпорындаы техникалар мен жабдытар кп жадайда сапалы тозуа шырайды. Сапалы тозу табии тозуа араанда тозуы ерте келеді, ондаы техниканы ліде болса ндірісте олдануа болады, біра оны олдану экономикалы жаынан аланда тиімсіз. Тозан негізгі орларды жаарту шін амортизациялы аударымдаролданылады. Реновация – табии жне сапалы тозуы салдарынан оларды ндірістен шыан машиналарды, жабдытарды, ралдарды, жаа негізгі рал – жабдытармен ауыстыруды экономикалы процесі.

Амортизация (тозымпл) – негізгі рал – жабдыты олданылуы, ндірісте пайдаланылуы барысында ашалай тлада есептелген тозуы. Тозымпл сонымен бірге тозан ебек ралдарыны нын оларды кмегімен ндірілген німге аудару ралы, тсілі, дерісі. Жндеуге немесе жаа рал – жабдытарды салуа, дайындауа жмсалатын аша тріндегі сипаты болып амортизациялы аударымдар есептеледі. Олар негізгі рал – жабдыты тозуыны орнын толтыру ралы болып табылады. Амортизациялы аударым сомасы німді ндіру шыынына яни зіндік нны рамыны кіреді жне сол арылы бааа кшеді.

Тозымпл нормасы – тозымпл жарнасыны белгілі бір кезеде белгіленген млшеріні негізгі ндірістік орларды балансты нына атынасы, ло пайыз есебімен крсетіледі. Ебек ралдарывн пайдалануды экономикалы трыдан тиімді де нысаналы кезеін басшылыа ала отырып, ебек ралдарыны табии тозуы мен сапалы тозуын ескере отырып есептелінеді. Негізгі орлар ныны ндірілетін тауарлара кшірілетін лесі тозымпл нормасы арылы аныталады.

Амортизациялы аударым - негізгі орларды тозуын толтыру шін осы орлар кныны бір блшегін аударып отыру. Ол німні зіндік ныны жне айналыс шыындарыны элементін райды. Амортизациялы аударым клемі амортизация нормасы арылы аныталады.

Амортизациялы ор – негізгі орларды жай ана жне кеейтіп кбейтуге арналан аша аражаты; экономикалы табиаты екі трлі, яни тозан негізгі орларды орнын толтыру процесіне жне оларды кеейту кбейту процесіне бір мезгілде ызмет крсетеді.

Амортизациялы мерзім - ндіріс рал – жабдытарыны нын блінген амортизациялы аржы есебінен толы теу мерзімі. Амортизация нормасын есептеу шін ажет. Кпшілік елдерде амортизациялы мерзімді мемлекет реттеп отырады.

Негізгі орларды нормативтік ызмет крсету мерзімі – аражат зіні нын дайын німге, за мерзімді ттыну заттары белгілі бір талаптара сай келу абілетін сатауа тиіс болатын кезе. Негізгі орларды толы амтамасыз етуге арналан амортизацияны нормаларын жне жндеуге жмсалатын нормативтерді анытауа арналады.

Амортизацияны жылды жиынтыын негізгі орларды баасына блу арылы амортизация нормасын анытаймыз. Ол пайыз арылы беріледі:

,

мндаы: -негізгі орларды балансты бастапы ны, теге

- жайылан негізгі орларды ны, теге

Т – амортизациялы кезе (негізгі орларды нормативтік ызмет ету уаыты), жыл

Негізгі орларды толы айта руа кеткен амортизациялы аударымдарды клемі мына формула арылы аныталады:

А = Н х Ф,

мндаы: Н - амортизация нормасы,%;

Ф - негізгі орларды орташа жылды ны, теге.

Амортизация нормасы негізгі орларды з уаытында алпына келтіруге баытталады жне амортизация нормасын есептегенде мынадай факторларды олдана отырып, егізгі орларды ызмет ету уаытын дрыс анытай білу керек:

- негізгіорларды за мерзімділігі;

- сапалы тозу;

- техникалы айта руды жоспары;

- жабдытарды балансы;

- модернизациялау жне крделі жндеу ммкіншіліктері.

азастан Республикасыны Президентіні «Салытар жне баса да бюджетке міндетті тлемдер туралы 24 суір 1995 жылы Жарлыы бойынша амортизацияа тсетін негізгі орларды амортизация нормалары тмендегідей топтар арылы аныталан:

Топ нмірі	Млікті атауы	Амортизацияны пайыз бойынша шекті нормасы
1.	Компьютерлер, апаратты ндеу ралдары
2.	быр жолдары, мнай-газ жолдары, жабдытар, пайдалы азбаларды табуа жне деуге ажетті машиналар мен механизмдер
3.	Жолдара ажетті техника: арнайы рал-саймандар
4.	Жеіл автомашиналар: такси, жк авто-кліктері, автобустар, арнайы кліктер мен автоприцептер. нерксіпті барлы салаларына ажетті машиналар мен жабдытар. Офис мебелі.
5.	Баса топтара кірмеген активтер.
6.	Темір жол, теіз жне зен тасы-малдау ралдары. Кш машиналары мен жабдытар, жылу техникалы жабды, турбиналы жабды, электр двигательдер мен дизель - генераторлар. Электр жйесі жне байланыс ралдары.
7.	имараттар, крылымдар.

3. Тіркелген активтер– ксіпорынны негізгі аражаты мен материалды емес активтеріні жиынтыы.

Материалды емес активтер– физикалы табии нысаны жо біра «сезілмейтін ндылы» сипаты бар жне сол себепті фирмаа осымша табыс келетін активтер. Оан мыналар жатады: сауда табалары мен белгілері, ндіріс пиясы, патенттер, басару нері, баспагерлік ытар, фирманы жасы беделі.

·

 

5 Дріс. Шикізат, материалды жне отын-энергетикалы ресурстар

Жоспар:

1.Шикізат жне отын-энергетикалы ресурстар тсінігі жне жіктелуі. Пайдалы азбалар орларды жіктелуі жне оларды экономикалы баалау. азастан Республикасыны шикізат базасы жне оны дамыту баыттары.

2. азастан Республикасыны индустриалды-инновациялы даму жадайындаы отын-энергетикалы кешенді дамыту. Ксіпорынны энергетикалы ресурстарын пайдалануды жасарту жолдары.

3. Ауыл-шаруашылы базасын дамыту.

1.Шикізат, материалды, отын жне энергетикалы ресурстар ксіпорын мен бкіл экономиканы алыпты ызметі шін негіз болып табылады. Жапония шін шикізат жне отын-ткалы ресурстармен (ОЭР) амтамасыз ету – кезек кттірмейтін лтты мселе, себебі зінде ажетті материалды жне отынэнергеиткалы ресурстар жеткіліксіз.

2.азастан Республикасыны Индустриялы-инновациялы дамуыны 2003-2015 жылдара арналан мемлекеттiк стратегиясы (бдан рi Стратегия) азастан Республикасы Президентiнi "Елдегi жадай туралы жне 2002 жыла арналан iшкi жне сырты саясатты негiзгi баыттары туралы"

азастан халына Жолдауында жне азастан ксiпкерлерiнi оныншы форумында берген тапсырмаларына сйкес зiрлендi.

Стратегия азастанны 2015 жыла дейiнгi кезеге арналан мемлекеттiк экономикалы саясатын алыптастырады жне экономика салаларын ртараптандыру арылы дамуды шикiзатты баытынан ол зу арылы елдi траты дамуына ол жеткiзуге баытталан.

деушi нерксiпте жне ызмет крсету саласында бсекеге тсуге абiлеттi жне экспорта бадарланан тауарлар, жмыстар жне ызметтер ндiрiсi мемлекеттiк индустриялы-инновациялы саясатты басты нысанасы болып табылады.

Дниежзiлiк экономиканы аламдануы аясында азастан экономикасы бiратар проблемалара тап болып отыр. Негiзгi проблемалара мыналарды жатызуа болады: бiр жаты шикiзат баыттылыы, лемдiк экономикаа ыпалдасуды лсiздiгi, ел iшiндегi салааралы жне iраралы экономикалы ыпалдасуды босадыы, iшкi рынокта тауарлар мен ызметтерге деген ттыну сранысыны мардымсыздыы (шаын экономика), ндiрiстiк жне леуметтiк инфрарылымны дамымауы, ксiпорындарды жалпы техникалы жне технологиялы трыдан артта алушылыы, ылым мен ндiрiстi арасында ыпалды байланысты болмауы; ылыми-зерттеу жне тжiрибелiк-конструкторлы жмыстара (бдан рi - ЗТКЖ) аржыны аз блiнуi, менеджменттi экономиканы аламдану процестерiне жне сервистiк-технологиялы туге бейiмдеу мiндеттерiне сйкес келмеуi.

Проблемаларды шешу жне Стратегия аясында ала ойылан масаттар мен мiндеттерге ол жеткiзу шiн Даму Банкiнi ызметiн жандандырумен атар азастанны инвестициялы оры, Экспортты сатандыру жнiндегi корпорация, Инновациялы ор сияты арнайы даму институттарын ру кзделiп отыр.

Бл ретте осы институттар осылан ны жоары жаа ндiрiстердi руа жне оларды жмыс iстеп трандарын дамытуа жне келелi салаларды кешендi талдау, оларды е маызды элементтерiн анытау негiзiнде ылыми жне ылыми-техникалы зерттеулер мен зiрленiмдерге олдау крсетуге инвестициялау саясатын жргiзетiн болады.

Стратегия елде ылымды жне инновациялы ызметтi ынталандыруа баытталан белсендi мемлекеттiк ылыми жне инновациялы саясат жргiзудi кздейдi. Ала ойылан масаттара ол жеткiзу шiн аржы рыногын одан рi дамыту жне фискалды, бiлiм бepу, монополияа арсы, инфрарылымды саясатты жетiлдiру кзделiп отыр. Стандарттау саясаты шеберінде экономиканы жне басаруды барлы салаларында лемдiк стандарттара кшу кзделуде.

Стратегияны ойдаыдай iске асыру экономиканы адам капиталын, ндiрiлген жне табии капиталды тиiмдi пайдалануа негiзделген траты ркендеуiне алып келетiн оны рылымында сапалы згерiстер жасауа, азастанны леуметтiк дамуды жне оам рылысыны сапалы жаа дегейiне шыуына ыпал етуi керек.

Экономиканы мемлекеттiк реттеу дiстерi мен тетiктерiн жетiлдiру жнiндегi жекелеген сыныстарды негiздеу шiн Стратегияны тиiстi блiмдерiнде импортты алмастыратын жне экспорта бадарланан саясатты iске асыру жнiндегi шет елдердi тжiрибесi, оны iшiнде экспортты саясатты рилы трлерi мен кезедерi, сондай-а лемдiк рыноктарда бсекелестiк артышылыа ол жеткiзуге ммкiндiк беретiн факторлар келтiрiлген.

Жалпы аланда Стратегияны iске асыру нтижесiнде 2015 жыла арай ел экономикасы сервистiк-технологиялы дамуа туге дайын болуы керек.

Машина жасау, жеiл, жиhаз, фармацевтика, ааз жне нерксiптi баса да бiратар деушi салаларын (металлургия жне тама нiмдерi мен сусындар саласын есепке алмаанда) дамытуа соы ш жылда жыл сайын 68-ден 130 млн. AШ доллары, ал мнай ндiру саласында 1773-тен 2300 млн. AШ доллары салынды.

Жер ойнауы инвестициялары жеке инвестицияларда айтарлытай леске ие, оларды экономиканы баса салаларын дамытуа мультипликативтi серi болар едi. Мндай тиiмдiлiктi алу масатында жер ойнауын пайдаланушылармен келiсiмшарт жасасу кезiнде инвесторларды кiрiстерiнi бiр блiгiн iлеспе айта деу ндiрiстерiн ру мен дамытуа салу, отанды ндiрушiлердi жабдытар мен осалы блшектер жеткiзiп беруiне тапсырыстар орналастыру жнiндегi мiндеттемелерiн ескертiп айту керек.