сіпорынны трлері мен йымды рылымдары. 4 страница

Айналым ралы млшерлік дегейде млшерленетінжнемлшерленбейтін болып блінеді.

Млшерленетін айналым ралына ндіріс запастарын райтын шикізат, материалдар, ыдыс, аяталмаан ндіріс, алдаы мерзімде жмсалатын шыындар т.б. жатады.

арыза берілген айналым аражаты - ксіпорындарды, бірлестіктерді жне йымдарды айналым аражатыны ыса мерзімді банк кредиті жне айналыма тартылан аржы есебінен ралан блігі.

2.Айналым аражаттары рашан да озалыста болып, ауыспалы айналым жасайды, яни айналыс сферасынан ндіріс сферасына айта айналып келіп отырады. Мндай былысты айналым орларыны кезеі деп атайды.

Айналым каржысыны айналымдылыы- айналым аржысыны тиімді пайдалануын сипаттайтын экономикалы крсеткіш.

Айналымдылы коэффициенті – сатылан німні клемін ( ) айналым аражаттарыны орташа алдыына (СО) блу арылы аныталады:

,

Айналым корларыны айналымын жылдамдату ксіпорынны негізгі масаты болып табылады жне оны мынадай жолдары бар:

- ылыми-техникалы прогресті соы нтижелерін олдану;

- нерксіптік ндірісті йымдастыру формаларын жетілдіру;

- арзан конструкциялы материалды олдану;

- шикізат, отын-энергетика ресурстарын немді олдану жне т.б.

Айналым орларын олдануды йымдастыруды негізі масаты - ндіріс процесін зіліссіз жаластыру жне сатуа шыарылан німді айналым орларыны е аз млшерімен амтамасыз ету.

з озалысында айналым орлары ш сатыдан теді:

- ашалы;

- ндіргіш;

- тауарлы.

Ашалы сатыдадайынды жмыстары жргізіледі. Айналыс сферасында аша капиталы ндіргіш капитала айналады. ндіргіш сатыда ндіріс процесі басталады. ндіргіш сатыда дайын нім шыарылып, сату сатысы басталады, яни ндіргіш капитал тауар капиталына айналады да, тауар сатысы басталады. Схема трінде алса,

А – Т ... ... - ,

Мндаы: А – ксіпорынны аша ралдары;

Т - ндіріс ралдары;

- ндіріс;

- дайын нім;

- німді сатудан тскен аша ралдары

Ксіпорындаы айналым орлары – ксіпорынны з орларынан жне арыза алынан ресурстардан трады.

Айналым орларыны кздеріне пайда, несие, жары оры, бюджеттік орлар, кредиторлы берешек т.б. жатады.

ндірісте ліде болса деуден тпеген (кмір, мнай, мата, ааш т.с.с.) ебек бйымдарыншикізаттардеп айтуа болады. Шикізат, материалдар негізгі жне кмекші болып блінеді. Негізгі материала жаа нім крамындаы басты затты сипаттайтын материалды жатызамыз (машина жасау зауытында метал, нан пісіретін наубайханада н т.б.). Ал кмекші материалдара жаа німге керекті жне оан сырт трі мен оны рамыны талапа сай болуын (лак, сыр, тз, ант, май) немесе техниканы жмысы дрыс атарылуын амтамасыз ететін керекті заттарды жатызамыз.

Аяталмаан ндіріс – бл ебек бйымы, ндіріс цехтарыны деу рдісінде болан, блімшелерде, ртрлі дегейдегі дайындыта жатан, цех оймаларындаы бйымдар мен блшектер. Аяталмаан німге кеткен материалдара, отына, электроуата, ебек аыа белгілі клемде шыындар жмсалады, біра олар ліде болса деуден толыымен тпеген, сол себептен оларды сатуа болмайды.

Айналым ралын млшерлеуде табии жне ашадай трдегі крсеткіштер олданылады.

Ксіпорында барлы материалды ресурстарды пайдалану дегейін анытауа арналан жинатаушы маызды крсеткіш – материал сиымдылыы (Мс) жне оны кері крсеткіші – німні материал айтарымдылыын крсетеді.

Материал сиымдылыы (Мс) жне німні материал айтарымдылыы (М) тауарлы нім клеміне (Т) есептегенде тмендегі формуламен аныталады.

сатылан нім клеміне (С)есептегенде:

Ксіпорында айналым ралдарын пайдалануды маызды крсеткіштеріне келесілер жатады:

• айналым ралыны айналым коэффициенті;

• айналым ралыны жктеу коэффициенті;

• айналым ралыны айналу жылдамдыы.

Айналым ралыны айналым коэффициенті (Ка) – бір жыл ішіндегі айналым ралыны айналымдылыымен сипатталынады; яни сатылан німні нын немесе айналым сомасын (ай, тосан, бір жыл) тиісінше осы уаыт ішіндегі айналым кралыны орташа алдыына блу арылы аныталады. Бл крсеткіш сатылан нім клеміні айналым ралыны бір тегесіне шаандаы млшерін крсетеді:

мнда Ка – айналым ралыны айналым коффициенті;

С – сатылан нім клемі, теге;

А – айналым орыны орташа жылды ны, теге.

Айналым коэффициенті жоары боланы - айналым ралы тиімді пайдалананын крсетеді.

Айналым ралын тиімді пайдалануда маызды крсеткіш – айналым ралын жктеу коэффициенті болып табылады, айналым коэффициентіні лшеміні кері атынасын крсетеді. Ол айналым ралыны сомасына, сатылан німге жмсалан шыындарды бір тегесімен сипатталынады:

мнда Кж – айналым ралыны жктеу коэффициенті.

Нерлым айналым ралыны жктеу коэффициенті аз болан сайын, ксіпорында соншама айналым ралы тиімді пайдаланып, оны аржылы жадайы жасаранын крсетеді.

Ксіпорында айналым ралыны айналымдылыы келесі факторлара байланысты болып келеді: ндіріс цикліні затыына, шыарылатын німні сапасына жне оны бсекеге ттеп беруіне, німні материал сиымдылыын тмендету жолдарына, жабдытау тсілі жне німді ткізу дістеріне, айналым ралын тиімді пайдалану баыттарын жетілдіруге.

Айналым ралыны айналу жылдамдыы немесе затыы кнмен есептелінеді. Бл крсеткіш айналым ралы неше уаытта толы айналымнан тетінін крсетеді. Сонымен атар, бл крсеткіш ндіріс цикліні затыын (К) айналым коэффициентіне (Ка) атынасын крсетеді, немесе мезгілдегі кн санын, айналым коэффициентіне (Ка) блу арылы аныталады:

мнда К – мезгілдегі кн саны (360, 90, 30)

Айналым ралыны айналым затыы азайан сайын немесе сондай жадайдаы клемде, сондай німді сатуда, оны жасаан айналымдылы саны кбейсе, соншама айналым ралын аз ажет етеді жне керісінше, нерлым айналым ралы тезірек айналымдылыты жасаса, соншама оларды тиімді пайдаланады.

Айналым ралдарыны айналымдылыын тездету - ксіпорынны бірінші кезектегі мселесі, оны орындауды келесі жолдармен іске асырады.

1. ндіріс запастарын рау сатысында – ылыми трде негізделген запас млшерін ендіру; ттынушылара шикізатты, жартылай фабрикаттарды, жабдытаушы бйымдарды т.б. амтамасыз етушілерге жаындату; траты за байланыстарды кеінен пайдалану; материалды-техникалы жйесін амтамасыз етуде ойманы кеейту, материалдар мен жабдытарды тиеу-тсіру жмыстарын механизациялау жне автоматтандыру.

2.Аяталмаан ндіріс сатысында – ылыми-техникалы прогресті (алдыы атарлы техниканы жне технологияны, сіресе алдысыз, аз алдысыз, роботты кешендерді, роторлы желілерді, ндірісті химияландыру т.с.с.) тездету, лгіге салу, йлестіруді, ндіріс лгісін дамыту; нерксіп ндірісіні йымдастыру трлерін жаалау, арзан растырылан, ны тмен материалдарды олдану; экономикалы ынталандыру жйесін жетілдіру; шикізат жне отын-энергетикалы ресурстарды пайдалануды немдеу: ктерікі сраныстаы німні лес салмаын кбейту.

3. Айналым сатысында – німді ндірушілерді ттынушылара жаындату, есептесу жйесін жаалау, тыылыты жне з уаытысында партиялар, ассортименттер, транзитты млшерде жасасан келісім-шарт бойынша те ата трде німді тиеп жіберу.

Ксіпорында материалды ресурстарын пайдалану дегейі айтарлытай млшерлік базасыны жадайымен аныталады.

Млшерлік базадегеніміз – ксіпорында материалды ресурстарды шыысын жоспарлаанда жне талдаанда олданатын млшерліктер мен барлы млшер жиынтыы.

Материалды ресурстарды млшер шыыны – бл нім бірлігін ндіруге (немесе жмыс) жмсалатын шикізатты (материалдар немесе отын т.б.) жоспардан тыс барынша шыыс клемі.

Материалды ресурстарды шыын млшерін келесі трде крсетуге болады:

мнда Мш – млшерлік шыыс клемі;

qш – баа массасы, немесе пайдалы шыыс;

q₁ - технологиялы калды жне жоалту соммасы;

q₂ - басадай йымдастыру – техникалы алдытар мен жоалтулар.

Бірінші жне негізгі элемент млшері – бйымны таза массасы, яни німді ндіруге жмсалан материалды ресурстарды пайдалы ттыну дегейі немесе жмыс клемі.

Екінші элемент млшері – нім ндіру рдісінде технологиялы ерекшелігіне сйкес осымша материал шыынын ескереді.

алды – бл негізгі материалдан алан, оны ндірісте олданып, сондай нім ндіруден пайда болан алды. алдыты зіні згешілік пайдалану ммкіндігіне арай олданылатын (айтарылатын) жне олданылмайтын (айтарылмайтын) болып жіктеледі.

айтарылатын алды – бл материалды ресурстарды алдыы, оны ксіпорында пайдалануа немесе оны баса ксіпорына немесе халыа сатуа болады.

айтарылмайтын алдыа жататыны - ндірісте олдануа жарамайтын алды, біра оны екінші кезектегі ресурс ретінде олдануа болады (жаа, метал сынытары, иым, макулатура т.б.).

Шыын – бл ндірісті техникалы дамыту кезеінде олдануа жарамайтын материал блігі. Оан жататыны - материалды ысырап шыыны.

шінші элемент млшеріне– технологиялы рдіске байланысты емес, басадай себептерден туындаан материалды ресурстарды шыыны жне йымдастыру–техникалы алды шыындары жатады.

Шыын млшеріні рылымы, німді ндіру бірлігіндегі материал ресурстарыны шыын млшерін растыруа, жеке элементтерді санды атынасы мен рамын тсіндіреді. Млшерден баса "млшерлену" тсінігі бар. Дегенмен, млшер жне млшерлену екі тсінік, белгілі бір баытты жне жоспар шарасында санды шыынын крсетсе, оларды мазмны ртрлі дістемелердегі есептеуде манасына арап ажыратылады.

Шыын млшері – бл элементтері бойынша млшер растырылады. Материал шыындарыны маызын жинаталып айтылыуын, физикалы бірлік лшемінде (м³, м², метр бойы, тонна) немесе техникалы параметрде (уаттылы бірлікте, жк ктергіштігі, эксковатор ковшіні сиымдылыы, жрісі жне клік ралыны жмысы т.б.) есептеу.

Шыын млшері "млшерлену" тсінігімен айырмашылыын салыстырмалы наты нім бірлігі бойынша ажыратылады. Бларды міндетіне кіретіні, млшерді белгілеу немесе млшер ретінде шыып, сол немесе басадай материалды ресурстар бірлігінде шыынды анытауда оны зындыы, беті, салмаы т.б. белгіленеді. Сонымен шыын млшері оларды орындалатын функциясыны айырмашылыына жне техникалы ралдарыны арналу ерекшелігін есепке ала отырып, шыын млшерін белгілейді. Мысалы, жмыс жне кш машиналарыны материал шыындары бойынша есептегі уаттылы бірлігіне (кг/ат кші) арай шыын млшері болуы ммкін; клік ралдары – уаттылы бірлігіне жне тонна–шаырымдылы жмыса (кг/ат кші, т/шаырым); жк ктеретін машиналар – жк ктеру бірлігіне (кг/т); эксковаторлар – ковш клеміні бірлігі жне жкті орналастыру (кг/м³, м) ашытыына сйкес есептеледі.

Айналым ралын жоспарлаанда жне оан деген ажеттілікті ш діспен анытайды: талдау, коэффициенттікжнетура есеп дістері.

Талдау дісте ндіріс клеміні суін, айналым ралдарыны орташа наты алды млшерін ескеріп, ажеттілікті анытауды болжайды. Сонымен атар, осы мселеде алдаы жылдардаы наты жмыс жадайы ескерілуі тиіс. Бл діс аржы материалды ндылыа кп шыын жмсайтын, айналым ралдарыны жалпы сомасында лкен лесі бар ксіпорындарында олданылады.

Коэффициенттік дісте ндіріс клеміні згеруіне тікелей туелді запастар мен шыындар (шикізат, материалдар, аяталып бітпеген ндіріс шыындары, оймадаы дайын нім) жне оан туелсіз (запас блшектер, нсыз жне тез тозатын бйымдар, алдаы мезгілде жмсалатын шыындар) болып блінеді.

Керекті жадайда талдау жне коэффициенттік дістер йлесімді пайдалануа болады. Алдымен талдау діспен айналым ралына ажеттілікті, ндіріс клеміне байланыстылыын анытап, одан кейін коэффициент дісіні кмегімен ндіріс клеміні згеруін ескереді.

Тура есеп дісі зара ксіпорындарды тжірибе жмыстарындаы есептері, тауар-материалды ндытарды тасымалдау, ксіпорындарды йымдастыру-техникалы даму дегейлеріні барлы згеруін есепке ала отырып айналым ралыны рбір элементтеріні запасын длелдеген есепте алдын ала ескерілуі тиіс. Бл дісті олданан кезде, оны ебекті кп керек ететін жмыс екенін еске алу керек.

 

7 Дріс. Ебек ресурстары

Жоспар:

бек нарыы: мні жне ызмет ету механизмі. Ксіпорынны ебек ресурстары, оларды рамы жне рылымы, алыптастыру кздері. Кадрларды рамы жне рылымы.

сіпорындаы кадрлы жмыс. Ксіпорындаы персоналды басару тжырымдамасы. Ксіпорынны ызметін тиімді істеу шін йымдастырушылы мінез-лыты мні жне маызы. Ебек німділік суіні резервтері жне факторлары.

1. Ксіпорын ндірісіндегі негізгі факторлара ебек ралы, ебек заты жне мамандар жатады.

Ебек – негізгі материалды жне рухани байлы кзі, ал ебек ететін мамандар - оамны басты ндіргіш кші. Ебек ететін адамдар – блар ртрлі абілеттегі, ынтадаы жне талаптаы адамдар.

Ебек ресурстары дегеніміз – халыты біраз блігі, ебекке жарамды, кш жігері мол, білімді жне халы шаруашылыында жмыс істеуге тжірибесі мол адамдарды айтады.

Халыты ебекке жарамдылыы деген ым ндірісті шешуші факторы ретіндегі жмыс кшін олдану рдісінде адамны олданатын кш-уат жне интеллектік абілеттерді жиынтыынбілдіреді. Оны стіне жмыс кші тікелей адамны белгілі клемдегі жне сападаы жмысты орындауына ммкіндік беретін білімі мен абілетін райды.

Белгілі уаыттаы ебек ресурстарыны тізімдегі рамы – мамандарды жне жмысшыларды санын райды. Тізімдегі рама:

1) негізгі;

2) негізгі емес етіп ызметке абылданан – траты, уаытша жне маусымдыжмысшылар саны кіреді.

Тізімдегі рама – барлы жмыса келген, сонымен бірге демалыстаы, іс-сапардаы, ауруына сйкес жмыса келе алмаан, ндіріс саласындаы ызмет атарып жрген адамдар кіреді.

Тізім бойынша рамдаы адамдарды орташа тізімдегі санынан айырмашылыы апта, ай, тосан, жыл аралытарындаы крсеткішпен аныталады.

Орта тізімдегі санды – бір ай ішіндегі істеген жмысшылар санын, бір айдаы кндерді осып (демалыс, мейрам кндерін оса) осындыны ай ішіндегі кндерге блу арылы анытайды. Осы тсілмен сол сияты, тосан, жылды орташа тізімдегі жмысшылар санын шыарады.

ндіріс саласында істейтін жмысшыларды здеріні ндіріс жмысына атысуына байланысты екі топа блуге болады:

а) нерксіп-ндіріс саласындаы ызмет істеушілер (негізгі ызмет етушілер);

б) нерксіптік емес мекемелерде (негізгі емес) болып блінеді. нерксіп-ндіріс саласындаы ызмет істеушілер здеріні жмыс ызметіне байланысты екі топа блінеді:

а) жмысшылар жне

б) ызметкерлер болып

Жмысшылар негізгі жне кмекші болып блінеді. Ксіпорында бларды ара атынасы талдау крсеткішпен сипатталады

Негізгі жмысшыларды санды коэффициентін тмендегі формуламен анытаймыз:

К_нж = 1 – Ж_ж / Ж_ж,

мнда К_нж – негізгі жмысшыларды санды коэффициенті;

Ж_ж – блімшелерде, цехта, ксіпорында орта тізімдегі осымша жмысшылар саны, адам;

Ж_ж – блімшелерде, цехта, ксіпорында орта тізімдегі, барлы жмысшылар саны, адам.

Блімшелердегі, цехта, ксіпорындаы мамандарды рамы деп ртрлі категориядаы, жмыс істейтін жмысшыларды барлы жмысшылар санына атынасын айтамыз.

Мамандарды рамын талдау жасап анытаанда жмысшылар саны (КЖі) ксіпорындаы жалпы ортатізімдегі жмысшылар (Ж_ж) санына салыстыру арылы аныталады.

КЖі = Жі / Жж, немесе КЖ = (Жі * 100) Жж,

мнда Жі – орта тізімдегі жмысшылар сандары (і – категориядаы), адам.

Ебек жымы сан, рамы жаынан, маманданан дегейі р уаытта траты клемде болмайды. Олар згеріп отырады: кейбір жмысшы жмысын згертеді, оны орнына баса жмысшы абылданады. Осындай мамандарды згеріп отыруын – мамандарды ауысуы дейміз.

Ксіпорында мамандарды осындай жадайын бірнеше крсеткіштер кмегімен анытап отырады:

1. Мамандарды (жмысшылады) ауысу (кету) коэффициенті (К_аж) – белгілі бір уаытта трлі жадаймен жмыстан шыарылан жмысшыларды саныны (Ж_жш) дл сол уаыттаы жалпы ортатізімдегі санына (Ж_ж) атына-сымен анытайды:

К_АЖ = Жжш/Жж * 100(%)

2. Мамандарды (жмысшыларды) абылдау коэффициенті (Кж) – белгілі бір уаытта абылданан жмысшылар саныны (Жж) дл сол уаыттаы жалпы орта тізімдегі санына (Жж) атынасымен аныталады:

Кж = Жж/Жж * 100(%)

3. Мамандарды трасызды коэффициенті (К_тзж) – белгілі мерзімінде (Ж_жш) жалпы жмысшылар арасында ебек тртібін бзып немесе з арызымен жмыстан шыан жмысшылар саныны (цехтаы, блімшелердегі) ксіпорынны сол мезгілдегі орта тізімдегі жмысшылар санына блу арылы аныталады.

К_тзж = (Ж_жш / Ж_ж) * 100 (%)

Ксіпорында ебекті йымдастыруды дрыс жргізуде жне жоспардаы белгіленген жмыс клемін орындау шін, рбір жмысшыны ебек етіп отыран саласындаы жмысын анытау масатымен ебегі млшерленуі тиіс.

Ебекті млшерлеу – ндіріс жадайында белгілі бір наты жмысты орындауа жмсалатын уаытты жоары дегейін анытау (белгіленген саат, алмасу уаыт бірлігінде жоары крсеткіште нім ндіру).

Ебекті млшерлеу тжірибе статистикалы жне талдаудістері арылы іске асырылады. Мны ішінде талдау дісі прогрессивті деуге болады, мнда млшерлеуді алыптасуы ылыми трыда боландытан ндірісте ке олданылады. Ал тжрибе – статистикалы дісте, ксіпорындаы алыптасан млімет бойынша жоспардаы мезгіл мен ткендегі мерзімдер мліметін салыстыру арылы жргізіледі.

Талдау дісі – жан-жаты бірнеше операцияларды талдаудан ткізіп, арап теді:

• ндіріс рдісін зерттеуде ндіріс рамындаы элементтерді блшектеп зерттеу арылы;