сіпорынны трлері мен йымды рылымдары. 5 страница

• ебек шыынына сер ететін барлы факторларды зерттеу арылы;

• операция рамын жаалаудаы шараларды жобалау жне оны орындалу дісін белгілеу арылы;

• жмыс орнын жасарту шараларын жасау арылы;

• жмысты орындауа уаыт есебін анытау арылы;

• ндіріске ебек млшерін ендіру арылы.

Талдау дісінде жіктелген талдау, есептеу дісін олдануы ммкін. Мнда кні брын дайындалан млшерлерді олдану негізінде жргізіледі. Сонымен бірге, талдау–зерттеу жргізу арылы, жмысшыларды жмыс уаытын хронометраж, суретке тсіру тсілдерін олдану арылы жмыс уаытын жоалтуын зерттеуге болады. Ебекті млшерлеу адам–саат немесе адам–минут уаытымен белгіленеді.

Сонымен, нім бірлігінде уаыт млшеріні рамын немесе олмен атаратын жмыс жне машина–ол, машинамен атаратын жмыстардаы шыын элементтерін тмендегі формуламен анытаймыз:

tмл = tнег + tос + tжод + tд + tз + tтуз,

мнда tмл – млшерлеу уаыты;

tнег – негізгі уаыт;

tос – осымша уаыт;

tжод – жмыс орнын дайындау уаыты;

tд – дайынды орытынды уыыты;

tз – зіліс, демалу т.б. керекті зіліс уаыты;

tтуз – алпына келтіре алмайтын уаыт (техникалы т.б. рдістерді серінен)

Ебек ресурстарын тиімді пайдалануды ебек німділігіне тигізетін сері мол.

2.Ебек німділігі дегеніміз – ксіпорында жмысшыларды наты ебегі мен абілетіні нтижесінде, белгілі бір жмыс уаытында саны мен сапасы жоары німді ндіру дегейін сипаттайтын маызды экономикалы категория.

Ебек німділігіні дегейін німге кеткен ебек шыынын ебек рдісіні орытындысы мен салыстыру арылы анытайды.

Ебекті кп саладаы жмсалан алуан трлі шыындарын екі топа блуге болады:

а) Жанды ебек шыыны – наты німді ндіру мен тікелей айналысатын жмысшылар категориясыны жмыс уаыты;

б) Мліктенген немесе зата айналан шыын немесе ткендегі ебек шыыны. Бл зата айналан ебекте нерксіп ндірісіндегі ндіріс ралдарын жасауа кеткен ебек шыындары, яни шикізат, материалдарды, жабдытарды т.б. нерксіп салаларындаы нім ндіруде олданылатын ралдара кеткен, ткен мезгілдегі ебек шыындары.

Осыан орай ебек німділігі жанды ебек німділігі жне оамдаы ебек німділігі болып блінеді.

оамдаы ебек німділігі барлы жанды ебек шыыны мен ткендегі ебек шыындарын осып есепке алса, жанды ебек шыыны тек ксіпорындаы німге кеткен шыынды амтиды.

Сонымен, жанды ебек німділігі нерксіпті рбір ндіріс бйымдарындаы – бригада, цехтардан бастап салаа дейінгі ебек німділігіні тиімділігін сипаттайды. Тек жанды ебек - німді тікелей дайындайды.

Зата айналан ебек шыыны - ндірісті бастапы кезеінде жанды ебектеніп, жанды ебекті материалды жадайын ктеруге ызмет атарып, жанды ебек німділігіне атыспайды.

оамды ебек німділігінде ана жинаталан орытындыны, тиімділікті анытаанда жанды жне зата айналан жалпы ебек шыындары бірге есептелінеді.

Ебек шыынын азайтып, ебек німділігін арттыру арылы німні зіндік нын арзандатуа болады. нім ндіруде ебек шыыны азайан сайын, німні зіндік ны арзандап, ксіпорынны пайдалылыы седі.

Ебек німділігі – бір жмысшыны белгілі бір уаытта (саат, кн, ай, тосан, жыл) істеген мезгілінде ндірілген нім саны немесе німді ндіру бірлігіне жмсалан ебек шыынымен лшенеді.

Ебек німділігі бірінші жадайда – німді ндіруге кеткен уаыт бірлігінде, екінші жадайда – ебек сиымдылыы - дайындалан нім бірлігінде есептелінеді.

Ебек німділігі тмендегі формуламен аныталады:

 

мнда Е – ебек німділігі;

к – ндірілген нім клемі;

Е – німді ндіруге жмсалан ебек шыыны;

немесе

мнда Ес – ебек сиымдылыы.

Ебек сиымдылыы дегеніміз – німді ндіруге жмсалан ебек млшеріні, ндірілген нім клеміне атынасын айтамыз. Ебек шыындары оны рамына ндіруге байланысты болып блінеді:

-технологиялы ебек сиымдылыы;

-ндірісте ызмет ету ебек сиымдылыы;

ндірістегі ебек сиымдылыы;

-дірісті басару ебек сиымдылыы.

Осы аталан сиымдылытарды негізгісіне тоталса:

ндірістегі ебек сиымдылыы (Е.С) негізгі жне кмекші жмысшыларды ебек шыындарын амтиды, оны мына формуламен анытауа болады:

Е.С. = TЕХ. Е.С. + ЕЫЗ,

мнда Е.С - ндірістегі ебек сиымдылыы;

ТЕХ.Е.С. – технологиялы ебек сиымдылыы, оан барлы негізгі жмысшыларды кесімді жне мерзімді ебек шыындары жатады.

ЕЫЗ – ндірісте ызмет ететін кмекші жмысшыларды ебек шыындары.

Толы ебек сиымдылыы (ТЕ.С) барлы категориядаы нерксіп – ндіріс ызметкерлеріні ебек шыындары, оны мына формуламен анытайды:

ТЕ.С. = TЕХ. Е.С. + ЕЫЗ + ТБАС

мнда Тбас – ндірісті басаруа маманданан инженерлік – техникалы жмыс істеушілер, ызметкерлер, кіші ызмет етуші ызметшілер.

Сонымен, нім бірлігіндегі толы ебек сиымдылыы (Те.с.) - нім бірлігін жасауа кеткен барлы жанды ебек шыыныны сомасы. Ол адам- саатпен лшенеді.

Бл дістер нерксіп салаларында ртрлі техникамен жабдыталуына сйкес, ртрлі дегейдегі лшем болуына байланысты тжірибеде пайдалануы белгілі иындытарды туызады. Сондытан, нерксіпте бл діс кейбір салаларда ебек німділігін лшеу болмаса, ндірісте сирек олданылады.

Ебек німділігін арттыруда е бастапы мселе - ірі индустрияны материалды негізде амтамасыз ету, ндіріске ылыми-техникалы жетістіктерді ендіру, жмысшыларды білімін ктеру, мдени-техникалы дегейін арттыру, ебек тртібін реттеу жне оны йымдастыруды жасарту.

8 Дріс. Ебек аы тлеу

Жоспар:

бек мотивацияны формалары жне мні. Ебек аы тлеуді мні жне аидалары, ебек аыны дифференциациялауды экономикалы негіздері. Тарифтік жйе, оны мазмны жне ебек аыны йымдастыруды мні.

мысшыларды ебек аы жйелері жне формалары. Мамандарды, жмыскерлерді, басшыларды ебек аысын йымдастыру.

1. ндіріс рдісіне серін тигізетін маызды мселені бірі – бл ебек ресурстарыны баасы – жмысшыларды ебекаысы.

Жмысшыларды тиімді пайдалануда ынталандыруды негізгі бір жолы - ебекаы тлеу.

Ебекаы тлеу – бл мемлекеттік ксіпорында лтты табысты бір блігінен рбір жмысшыны ебек шыынына арай, ебекті саны мен сапасы бойынша блінетін ашалай трдегі жмысшыа тленетін ебекаы.

Ебекаы тлеу – бл ебек шін берілетін сыйаы.

Ебекаы тлеуді ашалай жне заттай трлері бар. ызметкерлерге ашаны ажеттіліктерін анааттандыру шін барынша тиімді пайдалануа ммкіндік беретін ашалай трдегі ебекаы тлеудегі е басты нышандарды бірі болып саналады. азіргі кезде ебекаы тлеуді заттай нышаны сирек кездеседі. Ебекаы тлеуді мндай нышаны аша айналымыны бзылуы кезінде, экономиканы трасыз, гиперинфляция жне лдырау жадайында ке олданылады.

Ебекаыны йымдастыру арылы нарыты экономиканы екі озаушы кштері арасында леуметтік ріптестерді атынастарын дамуына ммкіндік беретін, жмыс беруші мен жмыс істеушілерді арасында келісім-шарт жасалынады.

Ебекаыны клеміне жмысшыларды иемденетін ашасыны млшері ана емес, сонымен атар оны ашаа сатып алу абылеті кіреді. Сатып алу абілеттілігі натылы ебекаы мен крсетілген ебекаыны араатынасы арылы аныталады. Сондытан, ксіпорын жмысшыларыны ебекаысы мемлекет бекіткен е тменгі дегейдегі ебекаы клемінен кем болмауы тиіс.

2. Сонымен, ебекаы натылы ебекаыжнекрсетілген ебекаы болып ажыратылады.

Крсетілгенебекаы дегеніміз бл есептелінген жне жмысшыларды белгілі уаыттаы ебегіне ашадай тленетін ебекаысы.

Натылы ебекаы – бл наты ебекаысына белгілі сандаы тауарларды жне ызметтерді сатып алуына, ие болуына ммкіндігі немесе наты ебекаы – бл крсетілген ебекаыа наты заттарды «сатып алу ммкіндігі». Натылы ебекаы крсетілген ебекаы мен сатып алынатын тауарды млшеріне байланысты. Мысалы, крсетілген ебекаы 15% кбейіп, инфляция осы мерзімде 10% дегейде болса, наты ебекаы тек ана 5%-а кбейеді. Сонымен инфляцияны артуы крсетілген ебекаы мен салыстыранда наты ебекаыны тмендеуіне, немесе керісінше болуы ммкін. Инфляцияны сері болмаан кезде крсетілген ебекаыны суі натылы ебекаыны суін білдіреді.

Осымен бірге, егер баа нім сапасын ескермесе, онда наты ебекаы нім сапасына тікелей туелді болады. Сондытан, ебекаы жйесін реттеуде инфляция рдісіны ыпалы ескерілуі тиіс.

Ебекаы тлеуді жасарту саясатында жне оны йымдастыруда, ксіпорын тмендегідей принциптерге сйену керек:

• ділдік, яни ебекті крделілігіне сйкес тлеу;

• ебек аыны маманды дегейіне, орындалатын жмыс крделілігіне арай есептеу;

• ебек жадайындаы зиянды жне ебекті ауырлыын есепке алу;

• ебекті сапасын ктеруге жне жмыскерді ебекке тыылыты атынасын ынталандыру;

• ебекте сапасыз нім ндірілген жне зіні жмысына жауапкерсіз араан жмысшыларды материалды жаынан кімшілік жазаны олдану;

• ебек німділігіні су арыны, орта ебекаы тлеуді су арынынан артуы;

• инфляцияа сйкес ебекаыны тлеу дегейін тиісінше индексация жасау;

• ксіпорында азіргі жадайа сйкес ебекаы тлеу жйесін жасартып, прогрессивті трлерін олдану.

Ебекаы тлеу негізгіжнеосымша трлерге блінеді.

Негізгі ебекаы тлеу тсіліне тмендегідей тлемдер жатады:

• мерзімдік, демелі жне кесімді ебекаы тлеу кезіндегі орындалан жмысты сапасы жне млшері, пайдаланылан уаыт шін тлемдер;

• ебекке алыпты жадайымен байланысты тлемдер, аын мерзімнен тыс жмыстар, тнгі уаыттара, мереке кндерде т.б. кндерде жмыс жасааны шін тленетін тлемдер;

• сыйлытар, сыйлыаы стемелер;

• жмысшылара атысы жо себептерден техника мен жабдытарды тотап алан уаытына тлемдер жне т.б.

осымша ебекаы тлеу, ебек туралы зада, ксіпорынны келісім–шартында арастырылан. Сонымен бірге жмыс уытын пайдаланбаан келесі кездердегі тлемдер жатады:

• демалыс уаыттарында аы тлеу;

• мемлекеттік жне оамды міндеттерді орындаан уаыттары шін аы тлеу;

• декретке шыып, нресте крген аналара, жмыстаы зілістері шін аы тлеу;

• кмілеттік жаса толмаан жасспірімдерге белгіленген жеілдік сааттара аы тлеу.

Ксіпорындарында ебекаы тлеуді негізгі трлері мен ртрлі жйелері олданылады. Оны ішінде ке тараан трі: кесімді ебекаы мен мерзімді ебекаы тлеу.

Кесімді ебекаы тлеу - мнда ебекаы ндірілген німні саны мен сапасына сйкес, оны крделігі мен ебек жадайы ескеріліп, арнаулы баалау арылы тленеді.

Кесімді ебекаы німні саны мен сапасына туелді, ол тмендегі формула бойынша аныталады:

Еа=Кб * м

мнда Еа – ебекаы;

Кб – нім бірлігіні кесімді баалануы;

м – ндірілген німні (ызметті) млшері.

Кесімді ебекаыны тмендегідей трлеріне блуге болады:

• тікелей немесе жай кесімді;

• жанама кесімді;

• кесімді – сыйлыты;

• демелі – кесімді;

• аккордтты - кесімді.

Жмысшыларды ебекаысы жеке жне жымды болып жйеленеді.

Тікелейнемесежай кесімді жйеде ебекаы нім ндіру бірлігіндегі баалау бойынша тленеді. Оны мына формуламен анытайды:

Ер = Ес / с , немесе Ер = Ес * tм,

мнда Ес – орындалатын жмыса тиісті белгіленген разрядтаы, графиктік саат ебекаы млшері, теге/с;

с – наты німді шыарудаы саат млшері;

tм – нім (жмыс) бірлігіне блінетін уаыт млшері, С.

Жмысшыны жалпы ебегін кесімді баалауда есепті мезгілдегі німді ндіру санына кбейту арылы аныталады.

Жанама кесімді ебекаы тлеу трі – тікелей ебек орытындасына байланысты, кесімді жмысшыларды істеген ебегіне арай ебекаы клемі белгіленеді. Бл жйе бойынша кмекші жмысшылара (реттеушілерге, баптаушылара т.б.) ебекаы тленеді.

Жанама кесімді баалану (Еж) жмысшыны жай ызмет атаратын ндіру млшерін есепке ала отырып жне оларды саны формула бойынша есептеледі:

Еж = Ес / с * Ж (нім немесе жмыс бірлігіне, теге)

мнда Ес – ызмет атаратын жмысшыа тленетін жанама ебекаы жйе бойынша ебекаы млшеріні тарифі, теге;

с – ызмет атаратын бір жмысшыны (объектілер, агрегаттар) нім бірлігіне саатты ндіру млшері (ебек німділігі);

Ж – ызмет атаратын жмысшалар саны (объектілер, агрегаттар) - ызмет атару млшері.

Жмысшыларды жалпы ебекаысын, бір жерде ызмет атарып кесімді аыдаы кмекші жмысшыларды ебекаы млшерін орта пайыз орындалан млшеріне кбейту арылы, таза бір жерде жанама кесімді ебекаы баалауын ызмет атаратын жмысшыларды наты нім шыару клеміне кбейту тсілінде анытауа болады:

Ежалп = Ес НкмУ/100,

мнда Ежалп – жмысшыны жалпы ебекаысы, теге;

Ес – жанама ебекаы тлеуге кшірілген кмекші жмысшыларды ебекаы млшеріні саат тарифы, теге;

Нкм – кмекші жмысшыларды наты игерген адам – саат млімет саны;

У – объектілерде, агрегаттарда жмысшыларды ызмет атаран барлы жмысшыны орта лшемдегі игеріп орындалан млшер пайызы.

Ежалп = Ежан јнак Ј,

мнда, Ежан – ызмет атаран Ј – і ндірілген нім бірлігіні жанама кесімді баалануы, теге;

нак Ј – ызмет атаран Ј – і жмысшыны тиісті бірлік лшемінде белгілі мерзімде ндірген німні наты саны.

Аккордты кесімді ебекаы тлеу жмысты барлы клеміне тлейтін аыларды амтиды. Жмысты жеке элементтеріне арналан млшерлер баалымдарды осып, барлы жмысты нын анытайды.

Бл жйеде ебекаы жмыс мезгілін ысартаны шін жмысшылара сыйлы аы тленеді. Мндай кесімді ебекаы тлеу жйесі ебек німділігін арттыруа ынталандырады.

демелі – кесімді ебекаы тлеу жйесі – млшерді орындааны шін тікелей кесімді баалау бойынша тленетін аы, ал егер млшерден тыс арты орындааны шін жоары баалы тлемге ие болады. Бл кбінесе жмысшыларды жаа техниканы мегергеніне олданылатын ебекаы тлеу тсілі.

демелі-кесімді ебекаы тлеуде жмысшыларды табысы (Еу.к.) абылданан, демелі жйедегі ебекаыны (орындалан млшерден жоары барлы клеміне немесе клеміні блігіне) тмендегі формула кмегімен есептеп анытауа болады:

Еу.к. Ен.е.+ [Ен.е. (Jм – Jбаз)qн]/Jм,

Еу.к. Ен.е.+ Ет.. (qу – 1)/Jм,

мнда, Ен.е. – тура кесімді баалау бойынша жмысшыны негізгі ебек табысыны сомасы, теге;

Ет.. – кесімді-демелі ебекаы тленетін жмысты (німні) блігіне тура кесімді баалану бойынша есептелінетін жмысшыа кесімді аы тлеу сомасы.

Jм – жмысшыны нім ндіру млшерін орындау дегейі,%;

Jбаз – ктерікі баалану бойынша олданатын жоары аы тлеудегі ндіру млшеріні базалы дегейі,%;

qн – белгіленген млшерден тыс німді жоары ндіргені шін бааланудаы кесімді аыны аншаа кбейтуді крсететін коэффициент;

qу – кесімді баалануда демелі атынасын крсететін коэффициент (шкала бойынша негізгі кесімді баалауда бл коэффициент бірліктен кп).

Мерзімді ебекаы тлеу – мнда істелген уаыт санына байланысты сый беру жне жмысшыа басадай ашадай трде, наты атарылан жмыса бекітілген тариф немесе ебекаы бойынша тленетін жалаыны бір трі.

Мнда ебек жай жне крделі, тменгі жне жоары мамандыта болуы ммкін. Бл жадайда ебекаы тлену жмысы тариф арылы жіктелініп іске асады.

Наты істелінген уаыт (саат) мерзімін тарифті ебекаы млшеріне кбейту жолымен ебекаыны анытайды.

• Тарифтік ебекаы млшері – жмысшыны бір саат, бір кн немесе бір ай ішінде алатын жалаысыны клемін белгілеу. Саатты, кндік жне айлы тарифтік ебекаы млшері ебекті млшерленуіне жне трлі жадайда ртрлі есептелетіндігіне байланысты болады.

•Жмысшыларды ртрлі квалификациясына арай ебекаы тлеуді біркелкі тарифтік торыолданылады.

1993 жылды 1 атарынан бастап бірыай тарифтік тор халы шаруашылыындаы ызметкерлерді барлы дрежесіне олданыла бастады. Мнда, тиісінше коэффициент жне белгілі разряд саны крсетілген. Тарифтік коэффициентіні е тменгі разряды бірге те. Тарифтік коэффициентіні келесі разряды тариф ставкасыны тиісінше рі арай бірінші разрядтан жоарлап суін крсетеді.

Бірыай тарифтік торда 21 тарифтік разряды бар. Бл жйе шаруашылыты жргізу нышанына, меншік нышанына жне бюджеттік йымдара туелсіз барлы ксіпорындара арналан:

• 1– 8 разрядтар бойынша – жмысшылара тлемдер;

• 6 – 15 разрядтар бойынша – линиялы ызметкерлерді тлемдері;

• 4 – 11 разрядтар бойынша – орта білімді мамандарды тлемдері;

• 7 – 15 разрядтар бойынша – жоары білімді мамандарды тлемдері;

• 10 – 20 разрядтар бойынша – ксіпорынны басшылары, блімдерді, функционалды ызметтер басшыларыны тлемдері;

• 9 – 21 разрядтар бойынша – ылыми ызметкерлерді тлемдері.

азастан Республикасыны бюджеттік салаларындаы ызметкерлерді ебекаыларына арналан бірыай тарифтік тор ызметкерлерді дрежесін, міндетін, разрядтар санын (21) жне разрядтара атысты тарифтік коэффициенттерін амтиды, оны тмендегі кестеден круге болады.

Мерзімді ебекаы тлеуді екі трі бар:

а) арапайым мерзімді трі - мнда ебекаы тарифке жне жмыс уаытына арай тленеді.

Жмысшыны арапайым мерзімді жйесіндегі ебекаысы (Е) жмысшыны сол разрядтаы (Ес) ебекаы млшеріні тарифі саат, кндікті, сол істелінген мерзімдегі уаыта (tжм) (тиісінше саат немесе жмыс кніне) кбейту арылы аныталады: