сіпорынны трлері мен йымды рылымдары. 6 страница

Е = Е_с * t_жм.

Жмысшыны мерзімді ебекаы тлеудегі айлы аысын тмендегі формуламен анытаймыз:

Е_ай = Е_а/ t¹_жм t_жм.;

мнда Е_ай – жмысшыны айлы мерзімді ебекаысы, теге;

t¹_жм – жмысшыны наты істеген саат саны;

t_жм – айдаы кесте бойынша жмысшыны саат саны.

б) Ебекке мерзімді – сыйаы тлеу – ызметкерлерге тариф бойынша тленетін жалаыдан баса наты крсеткіштерді орындааны жне асыра орындааны шін мерзімді сыйаы тленеді. Мысалы, жабдытарды бос трып алуын ысарту, жмысты мерзімінде жне сапалы орындау, жарамсыз німді ысарту т.б.

Ебекаы тлеуді разрядтары	Тарифтік коэффициенттер	Ебекаы тлеуді разрядтары	Тарифтік коэффициенттер
	1,0		2,20
	1,07		2,37
	1,05		2,55
	1,24		2,74
	1,33		2,95
	1,43		3,17
	1,54		3,43
	1,66		3,67
	1,78		3,94
	1,91		4,24
	2,05

Ебекаы тлеуде басшылара, мамандара жне ызметкерлерге лауазымды жалаы белгіленеді. Лауазымды жалаы – бл лауазымды жмыса орналасан орнына сйкес, белгіленген наты ебекаыны тлеу клемі.

Ебекаы тлеуді ке тараан трі – мердігерлік ебекаы. Мны негізгі жолы екі жаты келісім–шарт бойынша, бірінші жаы белгіленген жмысты орындауды міндетіне алса, ал екінші жаы, яни тапсырыс беруші, жмысты соында ебекаы тлеуді зіні міндетіне алады.

Бригада жмысшыларыны ебек табысы (Е_бр) ндірілген нім бірлігін кесімді баалауды (Е^кес_бр) бригаданы орындалан жмыс клеміне (О^нак_брі) кбейту арылы аныталады:

Е_бр = Е^кес_бр * О^на_брі

Егер бригада ртрлі жмысты атаран болса, онда бааланатын, ртрлі баалану бойынша есеп жасауда тмендегі формуланы олданады:

Мндаы есеп тсілі алдыы формула сияты, ал индексі наты жмыс трін жне сол жмыс тріні баалануын крсетеді.

Ебекаы тлеуді аралас жйесі мерзімдік жне кесімді ебекаы тлеуді негізгі артышылытарын амтиды жне ебекаы млшеріні жеке ызметкерлер мен ксіпорын ызметіні нтижесімен икемді байланысын амтамасыз етеді. Мндай жйелерге азіргі кезде тарифсіз жйе жатады.

Тарифсіз жйедегі ебекаы тлеуді трінде ызметкерлерді табыстары жым жмысыны соы нтижелеріне тікелей туелді. Тарифсіз жйе ебекаы орындаы барлы жымны тапан табысындаы зіні лесін крсетеді. Осындай жйеде тарифтік ебекаы млшері немесе траты жалаы белгіленбейді, ол ереже бойынша мндай лес ебекаыа атысу дегейін, жмысшыа белгіленген траты коэффициент арылы аныталады.

Кейбір ксіпорындарда тарифсіз ебекаы тлеу жйесін олдануда, яни коэффиценттер белгілеп, тиісті жмысшыны жалаысын крсетіп, жне оны тменгі ебекаысыны клемі келтіріледі. рбір жмысшыны (жмыс орныны) ебекаысы ксіпорын бойынша тменгі клемдегі млшерімен салыстырылып, ебекаы тлеу коэффициентін пайдалану арылы ебекаыны клемін келесі формула бойынша анытайды:

мнда Е_і – і-ге жмысшыны ебекаы тлемі, теге;

К_і – і-ге жмысшыны коэффициенті;

К_і– барлы жмысшылар бойынша коэффициенттерді сомасы;

– ебекаы тлеуге блінген аржы клемі.

 

9 Дріс. Ксіпорынны инвестициялы жне инновациялы саясаты

Жоспар:

ары жне инвестициялы процесс. Инвестициялар: мні мен трлері. Инвестициялы ызметті мемлекеттік реттеу. Инвестицияларды талдау баыттары. Жобалы талдауды тжырымдамасы. Ксіпорынны инвестициялы ызметіні стратегиясы: мні жне зірлеу аидалары. Ксіпорынны инвестициялы тартымдылыын баалау дістемесі. Басшылы инвестициялы сыныстар крсеткіштері. Инвестицияларды аржыландыру кздері. аржы инвестициялар.

нновациялы ор. Экспортты саатндыру корпорациясы. Инвестициялы орлар. Лизинг - ндірістік инвестициялау ралы. Инновация (жаалытар): табиатыны циклділігі жне жайылуы. Жаалытарды басару жне инвестициялау. Ксіпорындарды инновациялы менеджменті: мні жне міндеттемелері. Инновациялы жобаларды портфелін алыптасу, мні, аидалары жне баалау факторлары. Инновациялы лизинг.

1. Инвестиция термині бізді экономикамыза енген жаа ым (аыл. – investments) – "крделі аржы салу" деген ымды білдіреді. Бл ым азіргі экономикалы жадайында "крделі аржы салу" ымына араанда ке, маыналы ым.

Инвестиция наты жне портфельді немесе оржынды инвестиция болып блінеді. Наты инвестиция бірінші жадайда – инвестор зіні ндіріс клемін кеейтуде – ндірістік негізгі жне айналым орларын лайтса, екінші жадайда – инвестор нды баалы ааздар лесінен дивидент алу арылы зіні аржы капиталын лайтады. Ал айналым ралына салынан инвестицияны крделі аржы салымы деп есептеуге болмайды. Крделі аржыны олдану баытына арай ндірістік жне ндірістік емес етіп жіктеуге болады.

ндірістік крделі аржы – ксіпорынны дамуына баытталан салым, ал ндірістік емеске леуметтік шебердегі дамуды амтамасыз ететін аржы жатады.

дайы ндірісте негізгі орлар зіні трлері бойынша крделі аржыны жмсауда тмендегідей болып ажыратылады:

• жаадан салынатын рылыса жмсалатын аржылар;

• істеп тран ксіпорынды айта ру жне техникалы айта

арулануына арналан аржылар;

• істеп тран ксіпорынды кеейтуге арналан аржылар;

• жабдытарды талапа сйкес жаалауа арналан аржылар.

аржыландыру кзіне арай крделі аржыны орталытандырылан жне орталытандырылмаан деп бледі. Крделі аржы рылымыны трін тмендегідей айыруа болады:

• технологиялы;

• дайы ндірістік;

• салалы;

• айматы.

Технологиялы рылымдаы масата крделі аржы блу –мнда андай болмасын блінетін ірі рылыс объектісіне арналан шыын клеміні жалпы сметадаы н лесіне атынасымен аныталады.

Бл рылымды жоары сатыа ктеруде йлесімді дегейіне жасалынан смета жобасыны нында машина жне жабдытарды лесін лайтуды кздейді. Келешекте ксіпорында технологиялы рылыма крделі аржы блу шін негізгі ндіріс орларыны белсенді жне енжарлы негізгі блімдеріні араатынасын алыптастырады.

Блінген крделі аржы арылы белсенді бліміні су дегейін, ксіпорынны ндіріс уаттылыын арттыруа жадай жасалынады.

дайы ндіріс рылымына крделі аржы блу – негізгі ндіріс орыны дайы ндіріс тріне блінген крделі аржыны жалпы сметадаы нына лес атынасын білдіреді. Мнда жаа рылыса, айта ру, істеп тран ндірісті техникалы жабдытау, кеейту жне модернизациялауа жмсалатын крделі аржы деп блек есептейді.

Салалар рылымына крделі аржы блу – ттас аланда халы шаруашылыына жне нерксіп салалары бойынша блінген аржыны катынасын білдіреді. Барлы халы шаруашылыыны ішіндегі ылыми – техникалы рдісті тездетіп, тез уаытта – пропорционалды дами алатын салалара крделі аржы блу тиімділігін арттырады.

Айматы рылыма крделі аржы блу -еліміздегі аудандара крделі аржы блу арылы дамыту атынасын білдіреді.

Сонымен, натылы инвестиция елімізді экономикасында жне жеке ксіпорынны ай – айсысы болмасын мірінде келесі баыттар бойынша маызды роль атарады:

• лаймалы дайы ндіріс саясатын іске асыруда жне ксіпорынны негізгі ндіріс орын немі жаалауда;

• нім сапасын жасарту жне ылыми – техникалы прогресті тездетуде;

• барлы халы шаруашылы салаларыны те дамуына жне оам ндіріс ралдарыны айта рылуында;

• нерксіпке керекті шикізат базаларын жасауда;

• азаматты рылыстар, денсаулы сатауды дамыту, жоары жне орта мектептерді дамытуда;

• жмыссызды мселелерін шешуде немесе жеілдетуде;

• табиатты орау жне басадай масаттара жетуде.

Мндай тізімдерді кп келтіруге болады. Сонымен, инвестиция бірінші жадайда елімізді экономикасын ктеріп, соны негізінде кптеген леуметтік жадайларды шешуге, е алдымен халыты л ауатын, трмысын ктеруге косатын лесі те зор.

кінішке орай, алашы реформа жылдары (1992-1998) крделі аржы блу, крделі рылыс жасау крт тмендеді. Оны себептеріне келесі жадайларды жатызуа болады: экономикалы дадарыс нтижесінен туындаан отанды німдерді азаюы лтты табысты тмендеуіне келіп соты; инфлияция кезінде за уаытта орындалатын жобаа аша аражатын блу кп жадайда тиімсіз болып келді; ксіпорындарды кпшілігінде экономикалы жадайларыны нашарлауына (аша аражатыны жетіспеуінен) байланысты ндірісті жаа техникамен, технологиямен жабдытау, айта ру жне т.б. жмыстары тотады.

Бгінгі кні экономикалы дадарыстан шыып, экономикалы су кезеде инвестициялы ызметтерді арынды жандандыру ажет, ондай жмыстара бірінші кезекпен келесілерді жатызуа болады:

• еліміздегі экономикалы жадайды тратануы;

• инфляция арыныны тмендеуі;

• салы салу жйесіні жетілдірілуі;

• шетел инвестицияларын елімізге белсенді трде тарту, отанды инвестицияларды кеінен пайдалану ммкіндіктері.

Елімізді экономикалы суін тратандыруа инвестицияа ажетті ор жинатау, лтты табысты жне жалпы лтты німді кбейту мселелерін тез арада шешу жатады.

Елімізді экономикасын тратандыру шарасына инфляцияны тмендету жатады. Банк несиені ставкасы инфляция рдісіне тыыз байланысты болып келеді.

Іс жзінде салынан инвестиция ктілген табыс млшеріне (М_т) жне инвестицияа ойылан сранысты пайызды ставкасына (С_п) баынышты.

СпСтавка пайызы жоары болан сайын,

Мт инвестицияа сраныс тмен болады;

инвестицияа сраныс пен ктілген

таза табыс млшер арасындаы

К байланыс сол шін те маызды

Болып келеді.

Инвестицияа сранысты исы сызыы

Егер М_Т>С_П - пайыз ставкасынан таза табыс млшері артып тссе, онда инвестициялау пайдалы болады. Егер С_п> М_т - пайыз ставкасы ктілген таза табыс млшерінен артып кетсе, онда инвестициялау пайдасыз.

Инвестиция жоары дегейде алыптасан жадайда, сіресе гиперинфляцияда, банк несиесіні пайызы те жоары болады. Мндай жадайда ктілген таза табыс млшері банк несие пайызынан жоары болса ксіпорына пайдалы болады.

Дл азіргі кезде осындай жобаны ксіпорына тауып беру те иын мселе болып саналады. Сондытан, гиперинфляция инвестиция жмысыны жандануына елеулі кедергі келетіні сзсіз.

Инвестиция саясатында е маызды жадайды бірі - шетел капиталын тарта білу. Жер жзі бойынша жыл сайын экспорта шыатын капитал саны 160-180 млрд АШ доллары есебінде райтын крінеді. Ал бізді азастан Республикасында инвестиция салушылара жасы жадай жасауды арасында инвестиция тарту клемі ТМД мемлекеттеріні ішінде крнекті орында, яни бл клем бізде 10 млрдАШ долларын райтын крінеді.

Ксіпорында инвестицияны жоспарлау – бл те маызды жне крделі рдіс. Ксіпорында инвестицияны салу тере экономикалы талдау жргізу арылы негізделіп жоспарлануы тиіс.

Инвестицияны жоспарлаанда тменде келтірілген ереже ескерілуі тиіс:

• инвестицияланатын аржыны мн – маынасыны болуы;

• инвестиция рентабельдігі инфляция арынынан асып тсуге тиіс;

• ксіпорын ашасын банкте сатаудан грі, инвестиция ретінде жмсау арылы кп пайдаа жетеді;

• жобаны дисконттеуді есепке ала отырып, жоары рентабельді болуы;

• е лкен экономикалы пайданы амтамасыз етіп, тменгі дегейдегі туекелдікке жету.

Крделі аржы салуды экономикалы діспен негіздеу

Жоспарлы экономика кезінде ксіпорындар арнаулы бекітілген крделі аржы жмсауды экономикалы тиімділігін анытау дістемесі бойынша жмыс істеді. Соан сйкес крделі аржыны салу тиімділігін абсолюттік жне салыстырмалы трде анытады. р трлі дегейдегі абсолюттік крделі аржы салу тиімділігін тмендегі формула бойынша есептейді:

а) халы шаруашылы дегейінде:

мнда – К_х/ш халы шаруашылыы дегейіндегі крделі аржы салуды абсолюттік тиімділік коэффиценті;

т – лтты табысты суі;

К – лтты табысты суіне арай крделі аржы салу;

У_т – крделі аржыны теу уаыты.

б) салалар дегейінде (Сg):

мнда, Т_м – таза нім млшеріні суі;

в) ксіпорын дегейінде пайдамен жмыс істейтін ксіпорын шін:

зиянымен жмыс істейтін ксіпорын шін:

 

мнда, П – инвестиция салу есебінен ксіпорында пайданы суі;

₁ – ₂ – инвестиция салуа дейін жне кейінгі нім бірлігіні зіндік ны;

к₂ – крделі аржы салудан кейінгі нім шыару клемі.

Сонымен, есептелінген млшерлік клемі абсолюттік крделі аржы салу крсеткішімен салыстырылады. Егер олар бірдей немесе крделі аржы салу коэффицентіні крсеткішінен артса, онда крделі аржы салу экономикалы тиімді болып саналады.

Крделі аржы салу коэффициенті млшеріні маызы шаруашылы салаларында жіктелініп, оны клемі 0,07-ден 0,25-ке дейін аралыта болады.

азіргі жадайда бл дістемені негізгі кемшілігі - крделі аржы салу млшерлік коэффициентіні тиімділігі кп дрежеге тмендетілген. Нары жадайындаы экономикада оны клемі, инфляция дегейіні згеруіне байланысты тепе-тедікте жне пайызды ставкасыны дегейінде болуы тиіс.

Келтірілген шыын трлерін крделі аржы салу тиімділігін салыстыру дістемесін олдану арылы анытау ажет. Осы дістеме бойынша келтірілген шыынны тменгі дегейін амтамасыз ететін трін есептейді, яни

Ш_і=_і+К_кК_арі+ min

мнда Ш_і - шыын трі;

_і - німні трлері бойынша зіндік ны;

К_арі - трлері бойынша крделі аржы салу.

Сонымен, жылды экономикалы тиімділікті дрыс трін анытау шін тмендегі формуланы олданады.

Э = (Ш₁ – Ш₂) = (₁+К_кК_ар1) - (₂+К_кК_ар2),

мнда, Ш_І Ш₂ — шыынны трлері бойынша келтіру;

_{1 2} – німні трлері бойынша зіндік н;

К_ар1, К_ар2 – крделі аржы блу трлері бойынша.

Крделі аржы салу салыстырмалы коэффициентін тмендегі формуламен анытаймыз:

Егер К_салысК_к мндай жадайда, крделі аржы салуды экономикалы жоспары негізделген деуге болады.

Нарыты экономикасы дамыан елдерде ондаан жылдар бойы салынатын инвестицияны анытау дістемесі зіні маызын жоймай, теориялы жне тжірибелік маызы барын крсетіп келді. Бл діс тере ылыми трде негізделіп, тжірибеде кеінен олданылды.

Батыс елдірді экономикалы дебиеттерінде дістемені негізгі баптары егжей-тегжейлі сипатталан. Бл мселені шешуде екі тсіл кптен белгілі.

Бірінші тсілде инвестиция млшерін алынан табыс млшерімен салыстырып, байланыстырып жне сраныс баасын, сыныс баасымен салыстыру арылы анытайды. Ксіпкер салынан инвестицияа кштар, яни тауар капиталын алуа, ие болуа, егер одан тек ана белгілі бір мезгілде оны пайдаланудан салынан инвестиция млшерінен кем емес табыса ие боланда ана ойлаан ойына жеткенін керсетеді. Біра, бл млшерді алай салыстыру керек?

Ксіпкер тауар шін белгілі соманы тлеуге міндетті, ал табыс бірден келе оймай, бірнеше жыл ішінде біртіндеп келуі ммкін. Инвестиция салынан кезенен бастап, келешекте ксіпкер анша табыс алатынын анытау керек. Мндай есепті жер жзі тжірибесінде дисконттірленген деп аталып, ал осы есепті ортындысы бойынша алынан млшерді дисконттірленген немесе аымдаы ны деп атайды. Дисконтірленген н (Д) андай болмасын табыс (Т) белгілі бір кезеде (К) пайызды ставкаа (r) те болады:

,

мнда 1,2,3…n -жылдар, осы уаыт ішінде табысты жылдар бойы ктілуі Т₁, Т₂, Т_з…, Тn.

Бл крсетілген формуладан байайтынымыз, дисконттірленген нны сомасы андайда темен жадайда болса, оны мерзімі за боланда, салушы осы арылы ойлаан (Т) ізделетін соманы алуына, бл жадайда пайызды ставка (т) жоары боланда табыса олы жетеді.

Жоарыда айтыланындай, салынан инвестицияны пайдалылыы, сраныс баасы мен сыныс баасын салыстыру жолымен аныталады. Тауара деген сраныс баасы (С_б) – бл ксіпкерді тлеуге жататын е жоары баасы. Ол салынан инвестициядан ктілетін таза табысты дисконттірілген нына те: С_б=Д ктілетін таза табыс.

Осы жадайда ксіпкер инвестицияны бл сомадан арты (сраныс баасынан) салуды кздейді, йткені, олай болмаан кнде, оан ашаны банкке пайыза салу пайдалыра екенін тсінеді. Тауарды сыныс баасы (_б) сол німге кеткен ндіріс шыындары мен осы сатуа жмсалан шыын клемімен аныталады.

Осыдан келесі ортынды жасауа болады: егер тауара деген сраныс баасы сыныс баасынан арты кетсе, онда ксіпорына осымша тауар бірлігін игеруге тура келеді; егер сраныс баасы сыныс баасымен те болса, онда ксіпкерге инвестициялы шешімінде – осымша тауарды игеруге немесе игеруге бірдей арайтынын креміз; ксіпкерге инвестицияны салу тиімсіз, егер сраныс баасы сыныс баасынан тмен болан жадайда, яни фирманы абылданан инвестициялы стратегиясыны соы ортынды шешімі сраныс баасы мен сыныс баасыны атынасымен аныталады.

Егер барлы жоарыда крсетілгендерді тсінікті етіп айтса, онда бл мынаны крсетеді:

егер С_б>_б – инвестицияны салу тиімді;

егер С_б<_б - тиімсіз;

егер С_б=_б – онда екі жаты жадайда жетіседі,

мнда С_б – белгілі бір жобаны іске асыруды есебінен алынатын табыс (пайда) деп тсінуге болады;

_б – жобаны іске асыру бойынша жмсалан аржы.

Ал бізді келтірген С_б – бл сраныс баасы да,

ал _б – сыныс баасы деуге болады.

Екінші дісте салынан инвестицияа байланысты инвестициядан айтарым млшерін пайызды ставкамен салыстыру немесе сол сияты басадай белгілерімен экономикалы масата сйкес аныталады.