сіпорынны трлері мен йымды рылымдары. 7 страница

Инвестицияны айтарым млшері тмендегі формула бойынша аныталады. Келесі жадайа кіл аудару керек: егер мл>r, онда ксіпорына инвестицияны салу - тиімді, егер де мл<r – тиімсіз, мл = r - онда екі жаты жадайда те болады.

Инвестициялауды тиімділігін есептеу дістерінде тменгі мселелерді білу ажет:

• теу мерзімін;

• жай табыс млшерін

• компаундинг (кеейту) клемін;

• дисконттеуді (алдаы табысты азіргі таза бааа атынасын белгілеу дісі). теу мерзімі – жобаланан пайданы толтыру мезгілі деуге болады.

Сонымен, таза пайда дегеніміз – табыстан, тлемдерден, одан оса шыындардан пайыздар мен амортизацияны алып тастааннан кейінгі сома.

Жай табыс млшері деп бл пайданы негізгі инвестициялы пайдаланан толы жай жылдардаы шыын атынасын айтамыз.

Компаундинг (кеейту) деп базалы бгінгі табысты келешек тапсырылан мезгілге есептеп келтіру дісін айтамыз.

Дисконттеу – бл компаундингке кері рдіс. Мндай келешектегі табысты бгінгі мезгілдегі сомаа келтіру.

Дисконттеу кралыны дістері – бл дісті бірнеше трлері бар. Мны брі жмсалан аша аражатыны, келешектегі баасы азіргіден азаятынын сипаттайды.

Келешектегі дисконттелген нны крделі пайызын мына тмендегі формуламен шыарамыз:

мнда S – n – жылыны соындаы алынан клемі;

Р – дисконттік н;

%- пайызды н;

n – жыл саны;

(1+%)n – дисконттеу ныны факторы.

Бл рдісті келесі мезгілдегі осылатын табыстарды пайызды осындыларын келесі формуламен есептеуте болады:

Бк(1+r)n

мнда, Б – дисконттеу коэффициенті немесе, болаша аша сомасы, болаша н;

– бастапы (азіргі аымдаы) н;

r– пайыз ставкасы немесе табыс млшері;

n – табысты осып есептеудегі жыл саны.

Келешектегі аша сомасын жне пайыз ставканы (бізді мысалда 10%), азіргі аша сомасыны нын тмендегі формуланы олдана отырып, брыны айтаннан осы орытынды шыады:

Инвестиция "туекел" (венчурлы), "тікелей", "портфельдік" жне" аннутенттік" болып блінеді.

Венчурлы немесе тукелдік аржыландыру – бл аржыландыруды туекел шарасы болып ана оймай, ол ерекше тртіптегі аржыландыру деуге болады. Венчурлы капитал – бл шаруашылыты аржыландыруа шешуші рл атаратын жаа акциялар шыару тріндегі инвестициялар. Венчурлы капитал жаа ызмет салаларына жмсалатын капитал. Ол детте туекел етумен байланысты. Венчурлы капитал орташа жне са ксіпорындарды мір сруіні аса маызды шаруаларыны бірі болып табылады.

Тікелей инвестиция - бл табыс алу масатында шаруашылы субъектісіні жарнама капиталына салу арылы шаруашылы субъектісін басаруа атысу ыын алу.

Портфельді инвестиция (оржынды) – нды аазды жне басадай активтерді «портфельге» жинатау жмысын айтамыз. «Портфель» – салушыны натылы инвестициялы масатына жетудегі р жаты жиналан инвестициялы нды ааздарды жиынтыы.

Портфельде – баалы аазды бір трі (акциясы) немесе ртрлері (акция,
облигация, саты жне депозиттік сертификаттар, кепілдеме кулігі, амсыздандыру полисі) бар. Мндай кп трлі ааз портфелін – диверсификацияланан портфель дейді.

Диверсификация дегеніміз – р алуанды жан-жаты даму, ндірісті кптеген трімен дамуы, нім трлерін кбейту деген ымды білдіреді.

Белгілі бір портфельдегі табыс млшерін есептеп шыару шін тмендегі формуланы олданамыз.

Тм = у1*p1+ у2*p2 + …+уn*pn

мнда Тм – портфельдегі барлы табыс млшері;

p1 p2 pn – жеке активтегі табыс млшері;

у1 у2 уn – портфельдегі активтерді тиісінше лестері.

Инвестицияны портфельмен басару дегеніміз инфляция дегейіне арамай, ртрлі нды ааздарды жиынтыын басару нерін біліп ана оймай, оларды баасын тсірмей, сатап, тіпті жоары табыс алып келуіне арай жмыс істеу.

нды ааз портфелін басаруды екі дісін айтуа болады – белсенді жне енжарлы басару.

Белсенді басаруды негізгі міндеті – инвестірленген аржыдан ммкіндігінше табыс кзіні клемін болжамдау. Бл мселеде аржы рыногінен крі, менеджерді наты жмысыны ортындысы болуы тиіс. Белсенді менеджерлер – андай портфель болмасын, оны стап тру уаытша нрсе екенін ескертеді. Портфельдегі нды ааздан тсетін табыс, нары жадайында тсім жне шыын келуі ммкін, кей жадайда портфельдегі нды ааздар млде згеруі ммкін.

Міне осындай жадайда белсенді басару тсілінде бір жаынан тиімді нды ааздарды жинаса, екінші жаынан ны кеткен, табысы аз ааздардан тездетіп тылу ажет. Мндай белсенді басару тсілін – «Свопинг» деп атайды, яни аржы рыногі арылы нды аазды траты айырбасталуын белгілейді.

Белсенді басаруды трт негізгі трі бар:

1) Е жай трі – «таза табысты іріктеу» – деп аталатын трі. Мнда нарыты уаытша тиімсіз кезінде екі облигацияны крсетілген баадан аз ана згешелігі бар сондай баадаы облигацияа айырбастау. Соында облигацияларын тменгі табыста сатып, облигацияны ктерікі баамен сатып алуы.

2) Келесі тсілді «айырбастау» – дейді. Мндай жадайда нды ааза айырбасталуын айтамыз.

3) Біраз крделі трдегі «Свопингті» – «Сектор-Своп» – деп атайды. ртрлі уаыттаы жне табыстаы облигацияны ртрлі экономика секторларынан алмасуын айтамыз.

4) Тртінші «Свопинг» трі – есепті ставканы алдын ала болжау свопингісі. Бл тріні мні ставка тмендегенде портфель уаытыны серін зартуа тырысу, ал ставка скенде уаыт серін ысартуа тырысу.

Портфельге уаыт сері кп болан сайын, портфель баасы есепті ставка згерісіне душар болады.

Соы кезде те ке тараан свопингті тадау тсілі - компьюторлы діспен анытау. Компьютер тсілі кп трлі факторларды ескереді, келешек акцияны баасын білуге немесе облигацияны баасын анытауа, келешек портфель рамын іздеуге, табысты мол жаын анытауа лкен кмек крсетеді.

2. . Нары жадайында нерксіп ндірісі жаа технологиялы базаа кшу кезінде, дайы ндіріске капитал салуды нтижесінде "инвестиция" мен "инновация" тсініктері негізгі болып саналады. йткені нары жадайындаы рдісте инвестиция негізінде жаалы трін ндіріске енгізу арылы німні жаа немесе жетілдірілген трін шыару, ндіріс техникаларын жаалау, технология ттынушыларды сранысын анааттандыру іске асырылады.

Сонымен, ндірісті инновациялы дегейде жргізу деп ылыми жне техника жетістіктер негізінде тиімді, пайдалы сім беретін, ттынушыларды талабын жаа діспен амтамасыз етілуін айтамыз.

Инновациялы німдегеніміз бл трлі дрежеде технологиялы згерістерге шыраан нім. нерксіпте инновацияны екі трін бліп арастырады: нім инновациясы жне рдіс инновациясы.

нім инновациясына технологиялы жаа жне технологиялы жетілдірілген німдерді дайындау жне ндіріске енгізу кіреді. Ол мына бйымдарды амтиды: жаа (айта енгізілген) радикалды німдік инновация; жетілдіруге шыраан бйымдар, инкременталды німдік инновация; жаа немесе ндірісті елеулі жетілдірілген дістерінде рылан бйымдар - зге де инновациялы нім.

рдіс инновациясына технологиялы жаа немесе німдерді табыстау дістерін оса технологиялы едуір жетілдірілген ндірістік дістерді зірлеу жне енгізу кіреді. Мндай инновациялар жаа ндірістік жабдыты, ндірістік рдісті йымдастыруды жетілдірілген дістерін немесе оларды жиынтытарын пайдалануда, сондай-а зерттеулер мен зірмелер нтижелерін пайдалануда негізделуі ммкін.

Инновациялы ызмет дегеніміз технологиялы жаа ойларды (детте ылыми зерттеулер мен зірлемелерді немесе баса ылыми-техникалы жетістіктерді нтижелерін) трлендіруге байланысты ызмет трі немесе рынока енгізілген, жетілдірілген німдер немесе ызметтер, жаа немесе жетілдірілген технологиялы рдістер немесе тжірибелік ызметте пайдаланылан ндіріс ызметтеріні тсілі. Инновациялы ызмет ылыми, технологиялы, йымдастырушылы, аржылы жне коммерциялы іс-шаралар кешенін амтиды, атап айтанда здеріні жиынтыында олар инновацияа келеді.

Технологиялы инновациялар рынокта енгізілген, жетілдірілген німдер немесе ызметтер, жаа немесе жетілдірілген технологиялы рдістер трінде іске асырылатын инновациялы ызметті немесе тжірибелік ызметте пайдаланылатын ндіріс ызметтері тсіліні тпкілікті нтижесін крсетеді. Егер инновация рынока немесе ндіріс рдісіне енгізілсе, онда ол жзеге асырылды деп саналады.

Озы ндірістік технологиялара микроэлектроникада ралан немесе компьютерді кмегімен басарылатын жне жобалауда, ндірісте немесе німдерді деуде пайдаланылатын машиналарды, аппараттарды, жабдыты жне аспаптарды осатын технологиялар мен технологиялы рдістер жатады.

Технологиялы жаа нім деп бл технологиялы сипаттамалары (функционалды белгілері, конструкциялы орындалуы, осымша операциялар, сондай-а олданылатын материалдар мен компоненттер рамы) немесе шамаланан пайдаланылуы негізіндегі жаа, не осыан сас брын шыарылан німдерден елеулі айырмашылыы бар німді айтамыз. Мндай инновациялар негізіндегі жаа технологияларда, не зерттеулер мен згермелер нтижесін пайдалануда негізделуі ммкін.

Технологиялы жетілдірілген нім дегеніміз бл олда бар нім, ол шін сапалы сипаттамалар жасартылады, тиімділігі е жоары компоненттерді немесе материалдарды, бір немесе одан кп техникалы осалы жйелерді жартылай згертуді пайдалану арылы ндірісті экономикалы тиімділігін арттырады.

Инновациялы-белсенді ксіпорындар деп зірмелерді жне жаа немесе жетілдірілген німдерді немесе ызметтерді, технологиялы рдістерді немесе ызметтерді ендіру тсілдерін жзеге асыратын ксіпорындарды айтамыз. Инновацияны ндіріске енгізу жоары млшердегі шыындарды ажет етеді.

Инновацияа жмсалан шыындар дегеніміз ксіпорындар ауымында орындалатын инновациялы ызметтерді р трлі трлеріні жзеге асуымен байланысты ашалай трдегі наты шыындар. Жалпы шыындар рамына аымдаы жне крделі шыындар кіреді. Инновациялы ызмет трлеріне байланысты шыындар келесі трлерге блінеді:

-жаа німдер мен технологиялы рдістерді енгізуге байланысты ылыми зерттеулер мен зірмелерге жмсалан шыындар;

- заттандырылан технологияларды, нертабыстарды пайдалануа арналан лицензияларды, нерксіптік лгілерді, тиімді модельдерді, патенттерге ыты, патентсіз лицензияларды, технологиялы мазмндаы ызметтерді сатып алуа жмсалан шыындар;

- ндірістік жобалауа жмсалан шыындар;

- аспапты дайындыа, ндірісті йымдастыруа жне осуа, жаа німдер мен технологиялы рдістерді енгізуге байланысты дайындыа жне айта дайындыа, байап кріп ендіруге жне сынаа жмсалан шыындар;

- жаа немесе жетілдірілген німдер мен технологиялы рдістерді енгізуге байланысты машиналар мен жабдытарды сатып алуа жмсалан шыындар;

- жаа німдерді рынока шыару бойынша жргізілетін маркетингтік зерттеулерге жмсалан шыындар.

10 Дріс. німді ткізу жне ндіріс шыындары

Жоспар:

ыындар тсінігі, трлері жне рамы, траты жне згермелі шыындар. Ксіпорынны шыындарын райтын шыындар жіктелуі. Ксіпорындаы шыындар рамы.

ыындарды есепке алу наты мен нормативтік дістері.. німні зіндік нын азайтуды мні, кздері жне факторлары.

1. Ксіпорын шыындары— ндіріске енгізетін факторларды алуа жмсалатын шыындар; ресурс німдерін ндіруге жне ткізуге олданылатын ашалай крініс.

Айкын (бухгалтерлік) шыындар– ксіпорынны олданылатын ресурстара тлемі (шикізат, материал, отын, энергия алуа, ебекаы тлеуге, телімге жмсалатын шыын, клік, сатандыру жне баса да ксіпорынны ашалай формада тлейтін шыыстары); нары баасымен алынан ндіріс факторларыны наты шыындары.

Айын емес шыындар-ндірісте кэсіпорын иесіне тиесілі (жер, орын, жеке ебегі жне т.б.) ресурстарды пайдаланудаы крсетілетін шыындар, ксіпорын бл шыындарды тлеу міндетін алады, біра аны ашалай формада емес.

Экономикалы шыындар(бухгалтерлік жне айын емес шыындар жиынтыы) - ресурстарды пайдалануды («жіберілген ммкіндіктер шыыны») баламалы жолымен байланысты шыындар. Ол ресурстарды пайдалануды баламалы нсаларыны барлы тымдысын пайдаланан кезде пайда болатын кндылы болып табылады.

згермелі шыындар- шыарылатын німні клемі тікелей йлесімді згеретін жне шыарылым рылымына туелді болатын шыындар.

Траты шыындар- ыса мерзімді кезеде ндіріс клемінен жне рылымына туелсіз шыындар.

Тікелей шыындар- наты бір нім трін ндірумен байланысты экономикалы бір текті шыыстар.

Жанама шыындар - німні бірнеше трін дайындаумен немесе оны деуді трлі кезедерімен байланысты боландытан жекелеген бйымдарды тікелей тиісті белгісіне арай есептеуге болмайтын шыыстар.

Негізгі шыындар - німді дайындауды технологиялы процестерімен тікелей байланысты шыындар.

німсіз шыындар– ксіпорындарды, бірлестіктерді йымдарды ндірістік жне шаруашылы – аржы ызметіндегі брмалаушылытар мен кемшіліктер туызан шыындар мен ысырап. Олара ааулы нім шыарудан, тапсырыстарды кшін жаадан немесе рылысты ысартудан, жабдыты атарылып арап труынан болатын шыындар, жмыс уаытынан тыс мерзімде немесе алыпты ебек жадайынан ауыты отырып орындалатын жмыс шін жмысшылара осымша аы тлеу; сатау кезінде материалды ндылытарды кем шыуы жне блінуі; шаруашылы шарттарыны бзыланы, транспортты атарылып арап траны шін тленген айып пен трасызды айыбын теу мерзімі кешіктірілген несие бойынша ктерікі проценттер, т.б. жатады.

Жнелтпе (жкжат) шыындары — ндірісті йымдастыру, басару жне ызмет крсету бойынша белгілі бір жмыс жадайларыны серінен (пайда) болатын німді дайындауды технологиялы процестерімен тікелей байланысты емес (байланыссыз) шыыстар.

Смета- болжалды нтижеге жету шін ажетті жмсайтын трі мен орны бойынша шыындар млшерін анытайтын аша лшеуішімен крінетін жоспар.

Икемді смета - іскер белсенділікті трлі дегейінде есептеумен дайындалан жне дірістік шыарылым дегейіндегі згерістерге бейімделген болжалды шыын сметасы.

Калькуляциялау- шыын трлерін тікелей сол шыын жеткізушілеріне жатызу процесі, ал калькуляция - накты бір нім трін ндіруге жне ткізуге жмсалатын шыындарды есептеу.

Калькуляциялы бірлік — калькуляциялау объектісіні лшеуіші.

ндіруге жне калькуляциялауа жатызылатын шыындарды есептеу - бл жаттамаларды абылдау жне ндірістік| шыындар крінісіні жиынтыы. Оларды былай топтауа болады:

а) шыынды есептеу объектілері бойынша - процестік, блістік, тапсырысты;

) шыынды есептеу толытыы бойынша - толы зіндік кнын калькуляциялау, толы емес зіндік нын калькуляциялау;

б) шыынды есептеу жне баылау жеделдігі бойынша
наты жне нормативті шыындар есебі.

ндіріске жмсалатын шыындар былай топталады:

а) німні зіндік кнын есептеу жне калькуляцияда крсету шыындарыны бабы бойынша:

- шикізат жне материал;

- айтарымды алдытар (шегеріледі);

- сатып алынатын бйымдар (жартылай нделген нім, кмекші материалдар);

- технологиялы масатта отын мен энергия;

- ндірістік жмысшыларды негізгі жне осымша ебекаысы;

- леуметтік сатандыру аударымдары;

- ндіруге, дайындауа жне мегеруге жмсалатын шыыстар;

- жабдытарды стап труа жне пайдалануа жмсалатын шыындар;

- жалпы ндірістік шыыстар;

- сапасыз нім шыындары;

- зге де ндірістік шыыстар;

- коммерциялы шыыстар;

б) экономикалы элементтер бойынша, бл ндіріске нені андай клемде жмсалатынын крсетеді. ндіріске жмсалатын шыындар экономикалы элементтер бойынша топтастырылады:

- материалды шыындар;

- ебекаыа жмсалатын шыындар;

- леуметтік сатандыру аударымдары;

- рал-жабдыты тозуы (амортизация);

- зге де шыындар.

азастан Республикасында нім ндіруге жне ткізуге жмсалатын барлы шыындар екі топка блінеді:

- німні зіндік нына жатызылатын шыындар, яни німді ндірумен байланысты шыындар (материалды шыындар, негізгі ндірістік ызметкерлерді ебекаысы, сатандыру аударымдары, жкжат щыындары);

- наты бір нім тріне байланыссыз, траты деп белгіленген кезе шыыстары (жалпы жне басару шыындары, ткізу шыындары, пайызды сім тлеу шыыстары).

- тауарлы -материалдык орларды алдыына жатпайды да жмсалан кезеде есептен шыарылады.

оамдаы ндіріс шыындары деп – детте нім ндіруге жмсалан шыындарды айтады. Шыын – оамды жне ндіріс шыыны болып блінеді.

оамды шыына нім тріне немесе оам ндірісіндегі німге толы жмсалан шыынды айтады. Оан: ебекаы, трлі тлемдер, материалды ресурстарды жне осымша німні ны, білім беру, денсаулы, ораныс, лаймалы дайы ндіріс т.б. оамды мтаждарына жмсалан шыындар жатады.

ндіріс шыынына: ебекаы, трлі тлемдер, материалды ресурстар ны жне жыл бойы негізгі орларды тозуы, нім ндіруге атысан техникалар, машиналар, рал-жабды, йлер, имараттар т.б. материалды ресурстар – айналым оры (жаар – жанар май, отын, химикаттар т.б. ралдар ны) кіреді.

Барлы салаларда німні зіндік ны жанды ебек, ткендегі не болмаса мліктенген ебек шыындары болып блінеді. ткендегі мліктенген ебек шыындары дегеніміз ндіріс ралдарын жасауа кеткен ебек шыындары. Жанды ебек шыындары дегеніміз – жмысшыларды белгілі бір німді ндіруге натылы жмсаан шыындарын айтады. Мысалы, нерксіпте керекті мліктенген ебек шыынына: трлі станоктар, техникалар, машиналар, жаар – жанар май, химикаттар т.б. шыындар кірсе, жанды ебек шыынына: рбір технологиялы ндірісті жмыстарына жататын, мысалы: шикізатты абылдаудан бастап, нім бйымдарын шыаруа дейінгі шыындары кіреді.

Сонымен, мліктенген жне жанды ндірістік ебек шыындарыны біріккен жиынтыы – оамны ндіріс шыынын райды. з кезегімен ндірісті оамды шыыны тауарды нын райды.

Тауарды зіндік нын тауар ныны бір блігі деуге болады. Ол н тмендегідей ш блімнен трады:

баа = С + + М,

мнда: С – ндірісте ттынан, ебек арылы ндіріс факторларыны німге айналан тріні ны;

– німні ажетті ебек арылы (зіміз шін) келген блігіні ны;

М – німні стеме ебек арылы (оам шін) келген блімні ны.

нім ндіруге жмсалан шыынды сол німні рбір бірлігіне блу арылы німні зіндік нын анытайды. нерксіпте зіндік н динамикасы кп ретте делетін шикізатты сапасына, ндіріс технологиясыны азіргі талапа сай дегейіне байланысты.