ндіріс рентабелділігі – ксіпорын жмысыны тиімділік крсеткіші ретінде. Рентабельділік дегейін ктеру жолдары.

1. Пайда – лаймалы ндіріс процесінде шаруашылы ызметті аржылы орытынды нтижесін крсететін экономикалы категория.

Ол капитализм тсында осымша нны згерген формасы ретінде крінеді, бан жолдамалы жмысшыны капиталист тегін иемденген аысы тленбеген ебегі сіген. детте осымша н капитал айналымы аяталаннан кейін ана натылы крінеді.

Пайда сырты кзге бкіл авансыланан капиталды - траты жне згермелі капитал сімі сияты болып крінеді.

Сйтіп пайда капиталды анауды нтижесі ретіндегі оны шын маынасы крінбейді де « бкіл авансыланан капитал тудыратындай болып крінетіндей осымша н пайданы згермелі формасына айналады ». К.Маркс зіні « Капитал » деген ебегінде пайданы егжей-тегжейлі арастырып осалы лес осты. Ол былай деген: « Пайда осымша нны згерген трі », сйтіп барлы авансыланан капитал ызметі нтижені трін бейнелеген. К.Маркс пайданы наыз айнар кзі ретінде жалдамалы жмысшыа тленбеген осымша ебекті есептеген.

Марксты ойы бойынша, сырты былыста крінетін нрсе сол – пайда айналым сапасында тауарды сатан кезде мірге келеді. Шын мнінде пайда бл ткерілетін осымша н, бл осымша нны згерген трі жне ндіріс саласында жалдамалы жмыс кшімен жасалады.

Марксты пайымдауынша, пайда – бл осымша н. Оны ндіріс аясында жалдамалы жмыс кші жасайды жне тауар айналымы саласында ткеріледі.

Маркс пайданы капитализм жадайында « осымша нны дл зі екендігін, біра ол капиталистік ндіріс дісімен ажетті трде пайда болады бркемелі форма екендігін » атап крсетті. Ол Ф.Энгельске жазан хатында былай деп жазды: « Пайда біз шін е алдымен баса ат немесе осымша н шін баса категория ана.

Жалаы формасыны арасында бкіл ебекті аысы тленген сияты болып крінетіндіктен , оны аысы тленбеген блігі ебектен емес , капиталдан, оны стіне капиталды згермелі блігінен емес, тгелдей барлы капиталдан пайда болатындыы сзсіз. Соны нтижесінде осымша н зара санды айырмашылысыз пайда формасын иемденеді. Бл тек осымша н крінісіні бркемелі формасы ана ».

Пайда клеміні бкіл авансыланан капитал клеміне атынасы пайда нормасын сипаттайды.

Пайда нормасына ыпал жасайтын негізгі факторлар – осымша н нормасы, капиталды органикалы рылымы , капитал айналымыны шапшадыы. Пайда нормасы капиталды органикалы рылымына кері туелді болады да , осымша н нормасы мен капитал айналымыны шапшадыына тікелей пропорционалды згереді. Траты капитал немдеуіні суі де пайда нормасыны артуына себеп бола алады.

Пайда нормасына андай факторлар сер етеді?

1. осымша нны нормасы. осымша нны нормасы жоары болса, сорлым оны абсолюттік млшері лкен болады, демек бл пайда нормасы деген сз.

2. Капиталды органикалы рылымы.

ылыми – техникалы революция серімен капиталды орлану, процесі оны органикалы рылымыны суіне алып барады, сйтіп згермелі капиталды лесі салыстырмалы тмендейді, ал траты капиталды лесі – лаяды.

згермелі капиталды млшері кем болан сайын, осымша н да кемиді жне пайда нормасы да солай болады.

1. Капитал айналымы.

Пайда нормасына капиталды айналу саны сер етеді.

Егер капитал 80с+20v кезінде капитал бір айналым жасаса, онда осымша н нормасы 100 % кезінде пайда нормасы 20 % те болады.

2. Траты капиталды адануды немдеу.

Экономия те жетілген немесе те арзан машина, жабдытарды олдану жолымен жне ылыми жаалытар мен нертапыштары пайдалануды арасында ол жеткізіледі.

Техникалы прогресс капиталды органикалы рылымын арттырады. Ол жалдамалы жмысшылар ебегін анау млшеріні артуы жмысшы кшіні нынан жалаыны тмендеуі , траты капитал бліктеріні арзандауы, жмыссыздыты етек алуы, арзан шикізатты шеттен келтіру, тауар экспортынан жоары пайда табу сияты арама – арсы факторлара арамастан пайда нормасыны тмендеуіне жадай жасайды. Соларалы бсеке нтижесінде капиталды бір саладан екінші салаа стихиялы ауысуы арылы салаларда алыптасан пайда нормасы пайданы орта орта нормасына тееседі.

Трлі пайда нормасыны теесуі нны ндіріс баасына аталуына жадай жасайды.

1. осымша н жасау, пайда табу – капитал формациясыны траты масаты.

2. Монополиялы капитализм тсында пайданы жоары нормасын алуды соына тсу баран сайын капиталистік дамуды озаушы кшіне айналады, сонымен атар бл буржуазиялы оам айшылыыны тередей, рі шиеленісе тсуіне сотырады.

Егер монополиялы капитализмге дейінгі кезеде н заы – шаруашылыты негізгі тепе – тедігін алыптастыратын экономикалы басты реттеуші, капитал мен ебекті сала мен аудан бойынша орналастырушы ызметін атарып, ол ндіріс баасы трінде крінсе, ал империализм дуірінде монополиялы баа тріне ие болады.

Монополиялар ндірісті, ылым мен техниканы скеле ммкіндігін жоары монополиялы юаа ою, з елі ебекшілерін анауды кшейту, туелді елдер халытарын тонау, экономиканы милитарландыру жне монополияланбаан ксіпорындар пайданы бір блігін иемдену жолымен барынша жоары пайда табуа пайдаланады.

Капитал ксіпорындарда ндіріс шыындарын немдеу жне пайданы суі дадарыс нтижесінде кездесетін аса зор зиянмен, ндірістік аппаратты толы пайдаланбаумен, жмыссыздыпен штасып отырады.

Социализм тсындаы пайда леуметтік – экономикалы жаа мазмна ие болады, капиталды пайдадан жасалу тсілі, алыптасу сипаты, оамды дайы ндіріске ыпалы, пайдаланылу масаты жаынан тбірінен згеше. Социалистік оам пайдасы:

1. оамды меншік болып табылатын осымша німні наты крініс формасы, жолдасты арым – атынасты жне ебекшілерді социалистік зара кмегін крсетеді.

2. анаудан азат адамдарды жоспарлы йымдасан ебегімен жасалады.

3. Жоспарлы белгіленген баа бойынша тауарды ткізу жадайында пайда болып, бкіл ебекшілер игілігіне жмсалады.

4. ндірісті здіксіз ркендеуді ажеттерін аржылай амтамасыз етуді жне бкіл оам мшелеріні трмыс дрежесін ктеруді басты кзі ызметін атарады.

5. Халы шаруашылыын жоспарлы басаруды маызды экономикалы тетігі ретінде пайдаланылады жне социалистік ндірісті экономикалы тиімділігіні синтетикалы крсеткішіні бірі болады.

оамды ндірісті интенсивтендіру жне оны тиімділігін арттыру нтижесінде пайданы шапша сіру шаруашылыты зінде ндірісті лайтуа, жалпы мемлекеттік бюджетке тленетін тлемді арттыру ммкіндігін молайтады.

Ашы шаруашылы есеп жадайында ксіпорын мен министрлік арауында ндірісті лайту жне жетілдіру масатына , ылыми зерттеу жмыстарына, крделі аржы т.б. шыындара жмсау шін олданылатын пайда лесін сіру те ажет.

ндірістік жне нерксіптік бірлестіктер ру жне дамыту пайданы бір блігін орталытандыруа ммкіндік береді, ол сала бойынша бірыай техникалы саясат жргізуге жне ксіпорын мен бірлестіктерді зіні экономикалы ресурстарын барынша тиімді пайдалануына жадай жасайды. Шетелдерде пайданы сіру арынын оамды ндірісті тиімділігін арттыруды маызды крсеткіші деп арайды.

Пайда экономикалы теорияда е крделі жне арама – айшы мселелерді бірі болып табылады.

Пайданы айнар кзі жне оны экономикадаы суі туралы сратар пікір талас тудырады. Орыс сзі « пайда » В. Дальді тсіндірме сздігінде « сім », « кбею », яни бастапы жмсалан капитал санына « стеме » деп тсіндіріледі.

Бл стеме тауар ндірілгенде емес, сонымен бірге сатыланда да крінеді. Сондытан пайданы тікелей коммерциялы ызметтегі табыспен байланыстырады. Осыан байланысты зады сратар туындайды: пайда андай ортада рылады, кім оны ндіреді, нені есебінен пайда болады.

р трлі мектептер р сраа р трлі жауап береді. Меркантелистер пайда айналыста пайда болады жне оны айнар кзі сырты сауда болып табылады деп есептеген.

А. Смит пен Д. Рикардо пайданы німнен жмысшы ебегі лесін алып тастаандаыа те деп есептейді.

А.Смит зіні басты ебегі « табиатты зерттеу жне халытар байлыыны себептері »(1776ж) деген ебегінде былай деген: « жмысшыларды материала осан ныны зі екі блшекке блінеді, біреуі- оларды жалаысын тлеуге, екіншісі – ксіпкерді пайдасын тлеуге кетеді ». А.Смит пайданы ксіпкерді жалдамалы жмысшы ебегі німнен шегеру ретінде арастыран. А.Смит ойын былай орытындылаан: пайда – бл жмысшыны тленбеген ебегі, алайда оны орытындылары арама – айшылыта болды. А.Смит нім ныны осы блігі ксіпкерге оны капиталыны ызмет жасаандыын «марапаттау» ретінде жзеге асанын айтан. А.Смитті пайданы – бл ксіпкерге оны капиталыны ызмет жасаандыын марапаттау идеясы зіні ізбасарлары тапты: кейініректеу «стамдылы», «ктушілік», «туекелділік» теориялары пайда болып, біра ол теорияларды мні – пайданы наыз айнар кзін жасыруында болды.

Д.Рикардо зіні пайдаа кзарасын « Саяси экономия жне салы салуды бастау » деген ебегінде баяндаан, онда ол жалаы млшері мен пайда бір – біріне кері атынаста болатындыын длелдеуге тырысан.

«... Пайданы жоарылауы немесе тмендеуі, жалаыны тмен немесе жоары болуымен байланыстылыын » айтан. Демек, Д.Рикардоны айтуынша, пайда – бл жмысшылар ндірген осымша н.

К. Маркс пайданы тек жалдамалы ебекпен жасалан екінші, туынды жне згертілген формадаы осымша н деп арады.

Бл категорияны анытамасы азіргі батыс экономистер бойынша трлі варианттарды келісімді бірігуі болып табылады, оны ішінде негізгілері:

Пайда – бл барлы ндіріс факторларынан алынан табыс, яни рента, процент, жалаы.

Пайда - бл ксіпкерлік ызмет шін марапаттау жне техникалы жетістіктерді енгізуге тлем.

Пайда - бл туекел жне белгісіздік шін тлем.

 

14 таырып. Ксіпорын аржысы

Жоспар:

сіпорын аржысы тсінігі жне функциялары. Ксіпорындаы аржы атынастар нысандары. Ксіпорынны аржы ызметіні негізгі аидалары мен йымдастыру баыттары. аржы механизмі: рамды элементтер, ыты, нормативтік жне апаратты амтамасыз ету.

2. Ксіпорындарда салы салу: мні, трлері жне аидалары. Ксіпорынны аржы ресурстары. аржы жоспарлау. Ксіпорындаы аржы ресурстарды алыптастыру кздері. Заемды аржыларды алу дістері. Несиелер, оларды берудегі негізгі аидалар.

Салытар – кез келген ркениетті мемлекетті кіріс кзі. лемдік тжірбие крсетіп отырандай салы пен несие аржы жаынан реттеуді штастырып нарыты экономиканы басаруды анарлым тиімді трі болып табылады. Салытарды мемлекет азынасын толтыруа баытталан ызмет ралы ретінде орны з алдына, уаыт ткен сайын оны шаруашылы салаларына ыпал жасауа жне ндіріс пен ылыми- техникалы прогрессті дамытуа ынталандыруа икемді экономикалы реттеуші трысындаы маызы айын аарылады.

азіргі жадайда салытарды маызы мен рлін мемлекеттік органдарды аржы ресурстарымен амтамасыз ету шеберінде ана баалауа болмайды. Макроэкономикалы реттеуде оларды маызы баран сайын орта тсуде . азастан тарихында тыш рет Салы кодексі жасаланда барлы маызды сттер барынша ескерілді. Салыа атысты за актілеріне орта методалогиялы жне тжырымдамалы негіздері елімізді аумаын да берегей салы тртібін олдануды жне барлы салы атынастарын реттеуді амтамасыз етуде. лемдік тжірбиеде олданылып жрген салы салу принциптеріне жне республика экономикасыны даму дегейіне жете назар аударылды. Салытарды саны ысартылды, салыты анарлым маызды трлеріне бірегей ставка белгіленді, бюджетпен есеп айырысу жеілдетілді.

Салыты жетілдіру за даму жолынан ткен кптеген елдерге араанда, экономиканы жедел орнытыру жне дамыту ажеттігі ескеріле отырып азастанда оамны талабына жауап бететін жне нарыты экономиканы жадайына икемделген салы жйесін жасауды шыл ола алды.

Салы салынатын нысандарды жне наты пайданы айындауда халыаралы тжірбиеде олданылып жрген принциптерді пайдалануа жол ашу масатында німні зіндік нына сер ететін шыындарды жйесі айта аралып, тпкі нтижені крсететін балансты пайда ымы енгізілді. Жылды жиынты пайданы анытауды жолдары белгіленді. Наты пайдаа ана салы салынуы шін салыты есеп жйесі олданыла бастады.

Республика экономикасы шетелдік инвестицияны тарту баран сайын лая тсуіне байланысты Салы кодексіні бір тарауы халыаралы салы салу мселесін арады.

азастанны 2030 жылы дейінгі даму стратегиясында болашатаы мемлекетімізді енгізгі байлы кзі шикізатты, соны ішінде е біріншіден мнайды экспорттау болып табылады. Осыан сай сйкес, салы жйесіні алдында тран маызды мселелерді бірі шикізатты экспорттаушылар салынатын салытарды тиімділігін арттыру.

йымды-ыты жаынан салытар – бл мемлекет біржаты тртіппен за жзінде белгілеген, белгілі бір млшерде жне мерзімде бюджетке тле-нетін айтарусыз жне теусіз сипаттаы міндетті ашалай тлемдер.

Салытарды экономикалы мні оларды зіні функциялары мен мін-деттерін жзеге асыру шін мемлекет жмылдыратын лтты табысты бір блігі болып табылатындыында.

Салытар аржыны бастапы категориясы болып табылады.

Салытар мемлекетпен бірге пайда болды жне мемлекетті мір сріп, дамуыны негізі болып табылады. Адамзат дамуыны бкіл тарихы бойына салы нысандары мен дістері згерді, игерілді, мемлекетті ажеттілектері мен срау салуларына бейімделді.Салытар тауар-аша атынастарыны ах-уалына сер ете отырып, оларды дамыан жйесінде айтарлытай рбіді.

Мемлекет рылымыны згеруі, ркендеуі рашан салы жйесіні айта рылуымен, жааруымен абаттаса жреді.

Салытар барлы елдерде оларды оамды-экономикалы рылысы мен саяси іс-баытына арамастан лтты мемлекет кірістеріні негізгі кзі- лтты табысты айта блуді басты аржылы ралы, мемлекетті кіріс-терін жне бюджетті кірістерін алыптастыруды шешуші кзі болып та-былады. Салытарда мемлекеттіэкономикалы мазмны наты трде крінеді, ал салытарды леуметтік- экономикалы мні,оларды трлері мен рлі оамны экономикалы рысымен, мемлекетті табиатымен жне функцияларымен айындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салы-тарды тлеу- рбір азаматты асиетті борышы деген еді.

азастан Республикасы Конституциясыны 35-ша бабында:зады трде белгіленген салытарды, алымдарды жне зге де міндетті тлемдерді тлеу ркімні борышы рі міндеті болып табылады,- деп жазылан.

Салытарда ежелден салы жктемесін (салы ауыртпалыын) блуді екі аидаты алыптасан:

1)пайда (алынан игіліктер) аидаты.

2) «айыр крсерту» (тлем абілеттілігі) аидаты.

Алынан игіліктерге жне тлем абілеттігіне салы салуды аидаттарын пайдалану салы млшерлемелерін белгілеуге жне табысты суіне арай оларды згеруіне саяды.

Салыты тымды йымдастыруды классикалы аидаттарын брын

А. Смит сынан еді. Олар мынаан саяды:

1)салы салы тлеушіні райсысыны табысына сйкес алынуы тиіс (ділеттілік аидаты);

2)салыты млшері мен оны тлеу мерзімі алдын ала жне дл анытауы керек (анытылы аидаты);

3)рбір салы салы тлеуші шін нерлым олайлы уаытта жне діспен алынуы тиіс(олайлылы аидаты);

4)салыты алуды шыындары те аз болуы тиіс (нем аидаты).

Бл аидаттарды пайдалану салы салудаы зорлы-зомбылыты жо ет-ті, бл процеске реттемелеуді енгізді жне А.Смитке «салытар- оны тлей-тіндерге лшылыты нышаны емес, бостандыты нышаны»деп орытын-ды жасауа ммкіндік берді. Салы салуды кейінгі даму барысында аи-даттарды тжырымдамалары длденді, толытырылды.

Тыш рет азастан Республикасында занамалы дегейде салы са-луды аидаттары баянды етілген.азастанны салы занамасында соны-мен бірге салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерді тле-уді міндеттілігі, салы салуды айындыы, ділдігі, салы жйесіні бірттастыы жне салы занамасыны жариялылыы аидаттары негізде-леді

Салы тлеуші салы занамасына сйкес салыты міндеттемелерін то-лы клемінде жне белгіленген мерзімдерде орындауа міндетті.

Салытар жне бюджетка тленетін баса да міндетті тлемдер айын болуы тиіс.Салы салуды аындыы салы тлешіні салыты міндеттеме-лері туындауыны, орындалуыны жне тотатылуыны барлы негіздері мен тртібін салы занамасында белгілеу ммкіндігін білдіреді.

Еліміздегі салы салу жалпыа бірдей жне міндетті болып табылады.

Жеке сипаттаы салы жеілдіктерін беруге тыйым салынады.

азастанны салы жйесі оны бкіл аумаында барлы салы тлеушілерге атысты бірыай болып табылады.

Салы салу мселелерін реттейтін нормативтік-ыты актілер ресми басылымдарда міндетті трде жариялануа жатады.

Мемлекетке тсетін салы тсімдеріні сипатты ерешелігі оларды сан алуан оамды ажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.Осысымен салытарды мемлекет, сондай-а баса жергілікті органдар белгілейтін трлі міндетті масатты жарналардан, тлем аударымдарынан айырмашылыы болды; бан леуметтік сатандыруа аударылатын ата масатты аударымдар, соны ішінде бюджеттен тыс орлара тленетін жар-налар мен аударымдаржатады, олар белгілі бір, за мерзімді клемде нім-ні, жмысты жне ызметтер крсетуді зіндік нынан, табыстан (пайдадан), ебекке аы тлеу орынан, амортизациядан жне баса кздер-ден есептелінеді.

Салытарды леуметтік-экономикалы мні мен мазмны олар атаратын функцияларын толы ашыла тседі. Жалпы аржы категориясы трысынан салытар осалы категория болып табылатындыын есте ста-ан жн, сондытан аржыа атысты салытарды функцяларын аржыны блгіштік функциясыны рамдас осалы функциясы ретінде арастыран жн.

азіргі кезде салытар фискалды, реттеуші жне айта блу сияты негізгі ш функция орындайды. Бларды райсысы осы аржы категория-сыны ішкі белгілері мен зіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фисклды функция -барлы мемлекеттерге тн негізгі функция. Оны кмегімен бюджеттік ор алыптасады. йткені салытар мемлекеттік бюд-жетті кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, леуметтік –мдени шар-аларды жзеге асыруды амтамасыз етеді.

Салытарды реттеуші функциясы мемлекетті экономикалы ызметіні лаюымен байланысты пайда болады. Ол лтты шаруашылыты дамуына абылданатын бадарламалара сйкес ыпал етеді.Бл орада салытарды нысандарын тадау, оларды млшерлемелеріні, алу дістеріні згеруі, жеілдіктер мен шегерімдер пайданылады. Бл реттеушілер оамды дайы ндірісті рылымы мен йлесіміне, орлану мен ттыну клемі ыпал етеді.

айта блу функциясы арылы трлі субъектілер табысыны бір блігі мемлекетті арамаына теді. Бл функцияны іс- рекетіні ауымы жалпы ішкі німді салытарды алатын лесі арылы аныталады; ол лтты табысты мемлекеттендірілу дрежесін крсетеді: бл лес 1997 жылы – 19,7% ,1998жылы -16,6%, 1999 жылы – 17,4% , 2000 жылы – 22,6%, 2001жылы -22,2% болды(салыстыру шін Украинада -29%, Ресейде – 33,3%).

Мемлекет салы саясатын – салы саласындаы шаралар жйесін оамны оны натылы кезедегі леуметтік-экономикалы масаттар мен міндеттеріне арай зірленген экономикалы саясата сйкес жргізеді.

Нарыты атынастарды алыптасу жадайындаы салы саясатыны негізгі баыты ттынуды орталытандырылан оамды орлары арылы халыты наты табыстарыны едуір блігін алыптастыруды зін ата-маан аидатынан бас тарту болып табылады. Бл ебек белсенділігіні кшеюіндегі экономикалы ынталылыты уждемелік механизмі арылы халыты ебекке жарамды блігіні табыстарын айтарлытай арттыруа ммкіндік жасайды. Салы жйесі арылы оамны ебекке жарамсыз м-шелеріні нерлым тиімді жне берік леуметтік оралуы амтамасыз етіледі.

«Салы» ымымен «салы жйесі» ымы тыыз байланысты. Мемле-кетте алынатын салы трлеріні, оны ру мен алуды нысандары мен дістеріні, салы службасы органдарыны жиынтыы детте мемлекетті салы жйесін райды.

1991жылы дейін, яни КСРО ыдыраана дейін елде кбінесе экономи-каны басаруды міршіл- кімшіл жйесіне , баалара ата мемлекеттік реттеуге сйкес келетін салы жйесі ызмет етті.Бюджетті басты кіріс кз-деріні бірі болан айналым салыы тіркелген блшек сауда жне ктерме сатып алу бааларын олдануа жне мемлекеттік реттеп отыруа баыттал-ан болатын. азастан егемендікке ие боланнан кейін 1991-1995 жылдары абылдаан біратар задара сйкес республикада жаа салы жйесі алып-тасты.

1991 жылы желтосанны 25-інен бастап бізді елімізде тыш салы жйесі жмыс істей бастады. Ол «азастан Республикасындаы салы жйесі туралы» заа негізделді. Бл за салы жйесін руды аидатта-рын, салытар мен алымдарды трлерін, оларды бюджетке тсу тртібін белгілеген алашы жат еді. Осы заа сйкес азастанда 1992 жылы атарды 1-інен бастап 13 жаплы мемлекеттік салы, 18 жергілікті салытар мен алымдар енгізілді.