Обыланды батыр 1 жыл ыстаан- арагір

Л-Фараби атындаы аза лтты университеті

Факультет:география жне табиатты пайдалану

Кафедра: география жерге орналастыру жне кадастр

РЕФЕРАТ

Таырыбы: гірлер жне оны даму тарихы

Орындаан: Сатыбалдиева А.

Тексерген: Мааш К.

Алматы 2014

гір — жер асты суларыны рекеті нтижесінде утас, доломит, тас тзы, гипс сияты тез еритін шгінді жыныстарды тараан ауданында пайда болатын клемі р трлі жер асты уыстары: гипс пен сіресе тас тздары кездесетін жерлерде пайда болан гірлер кбінесе кішкене болып келеді де, мгілік саталып трмайды, себебі тбесі лсіз болып лап алады. Е ірі гірлер утастар мен доломиттер тараан жерлерде пайда болады. Оларды атарына, мысалы, АШ-ты Кентукки штатындаы жер жзіндегі е ірі Мамонт гірі жатады; ол бірнеше сталактитті залдар мен коридорлардан трады. Оны жалпы жруге болатын блігіні зындыы 200 км-ге жетеді. гірлерді дамуы су жне толу кезеіне блінеді. су кезеінде ол пайда болан жыныстарды еру процесі лайып, гірді клемі лкейеді, ал толу кезеінде гір тбесіндегі жынысты еруі мен тамшылауы нтижесінде сталактиттер мен сталагмиттер арама-арсы сіп, тйіседі де, гір іші бааналармен толып бітеліп алады. Бл жадай кбінесе утасты гірлер де кездеседі. Кейбірінде ысты кні ырау мен мзда пайда болады. Ондай мзды гір ырым мен Оралда кездеседі. Оларды ішіндегі кптеген ірілі-саты тарамдары да бар. Мысалы, Оралдаы Сальва зені жаасындаы Кгір аласынан 5 км ашытытаы Кгір гірі. азіргі уаытта гірлерді зерттеу ісімен спелеология ылымы айналысады.

гір — тау жыныстары абаттарындаы р трлі пішінді уыстар. Олар кбінесе ктас, гипс, доломитте пайда болып, жер бетімен кіретін тесіктер арылы байланысады. гірде жер асты жне атмосфера суы келген суы келген кті туф немесе баса материал тзіледі, уыстар детте жартылай немесе толы суа толады. Тзілуі бойынша коррозиялы (карст), абраз., эроз., дефляц., постжанартаулы (лава тасындарыны брын газ жиналан жерлерінде),денудациялы, суффозиялы, т.б. трлеріне блінеді. Кп тараланы жне лшемдері бойынша е лкендері — карсты гірлер. Кптеген гірлер детте алма-кезек орналасан тар жне ке блмелерден трады. Жарылымдар бойында тзілген гірлер иір пішінді келеді. Табиатта гірлерді ашы (екі жаы да ашы, кесіп туге болады) жне тйы (ап сияты бір жаы ана ашы) трлері кездеседі. алыптасу сатысындаы гір абыралары ашы болса, ал алыптасуы аяталандарда р трлі сауыстар (сталактит, сталагмит, сталагнат, т.б.) тзіліп, уыстарды толтыра береді. гірлерді лшемдері р трлі. Мселен, Солтстік Америкадаы Мамонт гірі жалпы зындыы 300 км-ге жуы тарамдалан крделі дліздер торабынан трады. Ірі гірлер ара теіз жаалауында, Орал тауларында ке таралан. азастанда 140-тан астам гір бар. аратау жоталарыны карбонат ат-абаттарында 80-нен астам гір кездеседі. Олардан баса Талас Алатауы, гем жоталарында 20, стірт пен Маыстауда 11, Каспий маы ойпаты, Солтстік Аралда 4, Сарыарада 12, Алтай, алба, Тарбаатайда 5, Жетісу Алатауында 2, Іле Алатауында 6 гір есепке алынан. гірлер алашы адамдарды труына олайлы баспана болан. Мндай гірде алашы адамдарды мдени ескерткіштері (р трлі арулар мен ебек ралдары, трмыс заттары, абырадаы суреттер мен бейнелер) жне жануарларды аа сйектері кездеседі. Кптеген гірлер туризм нысаны. гірді зерттейтін ылым саласы гіртану (спелеология) деп аталады.

Жмыр жерді бетінде жртты та­алдыран гірлер те кп. Соны бірі жне бірегейі – АШ-ты Кентуки штатындаы Флинт-Мамонтов гірі. Аппалач тауыны отстiк шыысында орналасан. Оны зындыы – 288 шаырым (кей деректерге араанда 500 шаырым). Оны бір шетінен кіріп, екінші шетіне шыу шін туристерге анша уаыт ке­тетінін есептей берііз... зындыы жаынан екінші орында тек гипстен тратын Украинадаы Опти­мис гірі. Оны зындыы – 144 шаы­рым. Блардан кейін Швейцариядаы – Хеллох жне Украинадаы – Озерная гірі. Оларды зындыы – 130 ж­не 104 шаырым. Ал е тере гір Ис­пания мен Францияны бліп жатан Пиреней тауындаы – Пьер-Сен-Мар­тен. Оны тередігі – 1332 метр. Енді т­сіп кр оан! ап тауындаы арлы деп атала­тын гір одан 1320 метрге саяз. Одан кейін­гі орында Альп тауындаы Берже жне Жан-Бернар гірлері. Тере­дік­тері – 1298 жне 1141 метр. Ал мз р­санып жатан гірді бірі Гренлан­дия­­да. Тередігі – 60 метр. лемде су астында жатан е лкен гір Мекси­каны Юкатан жарты аралындаы л­кен гір. Оан 13 суасты гірі мен д­ліздер кіреді. Бір ызыы, ол кейін су басып кеткен баяы ндістерді рке­ниетке ол жеткізген мая тайпасыны бір аласыны орны екен. Ал е зын жерасты жолы Одесса аласында. Оны зындыы – 2500 шаырым. Туннель кп­теген залдан трады. Кейбірі кейін­нен жасалып, табии гірмен жалас­ан. Бл жерасты жолдары лы Отан соысы жылдары отан орану шін кеес жне неміс солдаттарына да пана боланы тарихтан белгілі. Ал Римдегі жерасты жолы – 800, Париждегі жерасты жолы – 300 шаырыма со­зылады. Акустикасы е жоары гірге Сицилиядаы Сиракузы аласыны ма­ындаы «Дионис лаы» деп аталатын гір жатады. Мнда жай сыбырлап сй­лескенні зі р брыша жаырып ес­тіліп жатады. Ал айай салса, дауысы зе­біректі оындай дауыс шыарады екен. Сондай-а дауысты лайтып шыа­ратын гірлер лемде жеткілікті крі­неді. Ал е ке гірге АШ-ты Нью-Мексика штатындаы Карлсбадск гірі жатады. Оны зындыы – 1300 метр, ені – 200, биіктігі – 100 метр. Е тбінде кедігі 400 метр болатын ала бар. а-за даласында да талай ызыты, шым-шытыры гімеге арау болан гір­лер жет­кілікті. Соны бір-екеуін ана атай кетейік. аратаудаы «атын­амал», Шыыс азастандаы «А ба­уыр», Шыыстаудаы «оыр улие» (оыр улие атты гір Баянауыл айма­ында да бар) «Бектауата» жне т.б. Б­ларды ай-айсысы да ткеннен сыр шертері аны. Мселен, аратаудаы атынамал гірі жайлы аыз кп. Соны бірі Жоар шапыншылыы кезіндегі бір оианы былайша ­гімелейді. «Жоар шапыншылыын­- да Айік зені бойындаы аратауды шар басында осы гірге ыры ыз-келіншек паналаан. гірді паналаан ыры ыз-келіншек жоар шапын­шылыы аяталанша сонда мір срген. Азы-тлігін ота-текте тнделетіп ер­азаматтар жасырын жол арылы тасы­ан. Бл гір тменгі зен бойынан, еістен араанда кзге шалына бер­мей­ді. йткені маайындаы алы бта мен тастар орымы гірді аузын кр­сет­пей жауып тастаан. Оан тауды ете­гінен рмелеп шыып, одан ия-ия сопатар арылы тмен тсетін бол­-ан. Жол жобасын білетін ауыл адамдары болмаса, сырттан келген адамдар гірге жете алмаан. Міне, осы гірді паналаан ыры ыз-келіншек жоарды назарына ілін­бей алан, кейін еліне осылан. Содан бері бл гір атынамал аталады. Бектауата гіріне ежелден бала к­тер­меген йелдер, ауыран адамдар тнеп, асиеті мол, гірден здеріне кш-уат, денсаулы жне бала тілеген. Жеті мы жылды тарихы бар А бауыр гірі де пияа толы. сіресе, онда ертедегі адам­дарды таса ойып салан сурет­тері, табалары жеткілікті. ткенні тірі кусі деуге болатын жер. Ал Шыыстаудаы оыр улие гірі жнінде де ызыты гіме-аыз кп. Соны бірі жарты лемді басып алып, лы империя ран, шыыстан шыан лы аан Шыысханны мрдесіні осы жерде жатуы жайында. Аыз солай дейді. гірді тбінде т­нып жатан шаын клді тиыын­- да лкен ара санды бар, оны ішінде Шыысханны жауар тастары мен алтындары, яни азынасы осында са­таулы. Ал ара сандыты ешкім ашпау шін сандыа ешуаытта лмейтін те улы ара оыз салынан дейді аыз. алай айтса та, аызды зегінде ан­шалыты шынды барын кім білсін, йтеуір оыр улие гіріні пиясы лі ашыла ойан жо.

 

Тасын тртсе шежіресі сайрап оя беретін Амола ірі трлі тарихи ескерткіштерге бай, ойнау-атпары ашылмаан пиялара толы ір десек ателеспейміз. алымдар мен археологтар аншалыты зерттеп-зерделеді, ааза тсірді десек те біз білмейтін сыр сандытар лі де жетерлік. Соларды бірі ірдегі бірнеше гірді ашылмай, лі толы зерттелмей келе жатандыын айтпаса болмайды. Тнан тарихты бедерлері мен ерте кездегі адамдарды мір сргендігін длелдейтін фактілер біртіндеп табылып жатаны да Амола гірлеріні тарихыны ріден басталанын айатайды.
«Зеренді ауданындаы Жыланды тауыны теріскей беткейінде орналасан лгілі гірі лі де зерттеуді ажет етеді. «Біз бір кезде бл гірден орыты. йткені мнда сонау ерте тарихи кезедерді кусі болан гір» деуші еді аталарымыз.

 

 

лгілі гірі кезінде арашыларды жасырынан ордасы болан крінеді. Тіпті, брындары гір биіктігі адам тік жре алатындай болан екен. Аыз бойынша гірді тередігі сол жерден ш шаырымдай жердегі Жыланды тауына дейін жеткен. Бл жаугершілік заманында жаудан тыылып, тауды етегіні тсынан ашып шыып кетуге ммкіндік беруі ммкін, - дейді.

Зерттеу жмыстары 2010 жылы да жаласын тауып, гірден он текше метрге дейін кл-оыс пен балшы шыарылыпты. Ал, 2011 жылы зерттеу жмыстары на шарытау шегіне жеткен сияты. – Зерттеу жмыстарына саадай сай зірлікпен баран топ жергілікті ауыл трындарын да азба жмыстарына тартып екі апта ішінде 20 текше метрде арты балшы пен мда шыарады. Осы жылы ойламаан жерден лкен олжаа тап болды. Ол мына бір ыш ыдыс болып табылан.

обыланды батыр 1 жыл ыстаан- арагір

Амола ірінде зерттеуді ажет етіп, туристтік орына сранып тран тарихи орынны бірі – арагір.
Зеренді мен Щучье аласыны ортасында орналасан гірге тіпті кезінде обыланды батыр келіп бір жыл ыстаан деген де гіме бар. Бл гірді жаугершілік замандарда, ммкін алма соыстарында тіпті одан да брын аса ірі тарихи оиаларды нды мралары мен деректерін ішіне бгіп жатанын айатайды.
–Ашы жатан гірді кезінде ауыл адамдарды бала-шаа немесе мал тсіп кете ме деген ауіппен жауып тастапты. Сондытан, оны азір ашып, туристтер назарына сынуа жадай болмай тр. аражат блу туралы сынысым рдыма кеткен судай жоала береді. Блкім бл гірден де біз білмейтін тарихты паратары шыып алуы ажап емес. Е бастысы, лке тарихы тереірек ашылып, ірдегі гірлер туралы жаа мліметтер табылан болар еді.
гірді зерттеуге болатын георадар деген рал бар. Георадар зірше Ресейде бар,георадарды ымбаттылыына байланысты бізді олымыза зірше жеткен жо дейді алымдар.